മുൻ​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളിൽ കാ​ണി​ച്ച കത്തി​ന്റെ കാ​ല​ത്തി​ന് അല്പം മുൻപ് അദ്ദേ​ഹം ഒരു കാ​ര്യം പ്ര​വർ​ത്തി​ക്ക​യു​ണ്ടാ​യി; അത്, പട്ട​ണ​ത്തി​ലെ​ങ്ങു​മു​ള്ള സം​സാ​രം വി​ശ്വ​സി​ക്ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, തട്ടി​പ്പ​റി​ക്കാ​രെ​ക്കൊ​ണ്ട് നി​റ​ഞ്ഞ മലം​പ്ര​ദേ​ശ​ങ്ങ​ളി​ലൂ​ടെ​യു​ണ്ടായ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ ആ ചെ​റു​യാ​ത്ര​യേ​ക്കാൾ അപ​ക​ട​മു​ള്ള​താ​യി​രു​ന്നു.

ഡി.ക്ക​ടു​ത്തു​ള്ള നാ​ട്ടു​പു​റ​ത്ത് ഒരാൾ തനി​ച്ചു താ​മ​സി​ച്ചി​രു​ന്നു. ഈ മനു​ഷ്യൻ, ഞങ്ങൾ ആദ്യം​ത​ന്നെ പറ​ഞ്ഞു​വെ​ക്കു​ന്നു, പണ്ട​ത്തെ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ43 ഒരം​ഗ​മാ​യി​രു​ന്നു. അയാ​ളു​ടെ പേർ ജി. എന്നാ​ണ്.

പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗ​മായ ജി.യെ​പ്പ​റ്റി ഡി. എന്ന ആ ചെറിയ ലോ​ക​ത്തി​ലെ ആളുകൾ ഏതാ​ണ്ടു വി​റ​യോ​ടു​കൂ​ടി​യാ​ണ് സം​സാ​രി​ച്ചി​രു​ന്ന​ത്. പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ ഒരംഗം–അങ്ങ​നെ​യൊ​ന്ന് നി​ങ്ങൾ​ക്കാ​ലോ​ചി​ച്ചു​നോ​ക്കാ​മോ? ആളുകൾ തമ്മിൽ​ത്ത​മ്മിൽ നീ എന്നു വി​ളി​ച്ചി​രു​ന്ന കാലം മുതൽ – അതേ, അവർ ‘പൗരൻ’ എന്നു സം​ബോ​ധ​നം ചെ​യ്തി​രു​ന്ന അന്നു മുതൽ–അതു​ണ്ട്. ഈ മനു​ഷ്യൻ ഏതാ​ണ്ട് ഒരു രാ​ക്ഷ​സ​നാ​യി​രു​ന്നു. അയാൾ രാ​ജാ​വി​ന്റെ തല വെ​ട്ടു​വാൻ സമ്മ​തം കൊ​ടു​ത്തി​ട്ടി​ല്ല. പക്ഷേ, കൊ​ടു​ത്ത​പോ​ലെ​യാ​ണ്. അയാൾ അർ​ദ്ധ​രാ​ജ​ഹ​ന്താ​വ​ത്രേ. അയാൾ ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​മ​നു​ഷ്യ​നാ​യി​രു​ന്നു. വാ​സ്ത​വാ​വ​കാ​ശി​ക​ളായ രാ​ജാ​വി​നും പ്ര​ഭു​സം​ഘ​ത്തി​നും വീ​ണ്ടും രാ​ജ്യ​ഭ​ര​ണം കി​ട്ടി​യ​പ്പോൾ, ഇയ്യാ​ളെ എന്തു​കൊ​ണ്ട് നഗ​ര​മു​ഖ്യ​ന്റെ മുൻ​പിൽ വരു​ത്തി വി​ചാ​രണ ചെ​യ്തി​ല്ല? നി​ങ്ങൾ​ക്കി​ഷ്ട​മി​ല്ലെ​ങ്കിൽ, അവർ അയാ​ളു​ടെ തല എടു​ക്കേ​ണ്ട, പോ​ട്ടെ; ദയ കാ​ണി​ക്ക​ണം. സമ്മ​തി​ച്ചു, പക്ഷേ, ജീ​വ​പ​ര്യ​ന്തം നാ​ടു​ക​ട​ത്താ​മാ​യി​രു​ന്നു. ചു​രു​ക്ക​ത്തിൽ, മറ്റു​ള്ള​വർ​ക്കൊ​രു പാഠം. അത് ഇത്, മു​ത​ലാ​യവ. അതി​നും​പു​റ​മേ, ആ വക​ക്കാ​രെ​യൊ​ക്കെ​പ്പോ​ലെ തന്നെ ഇയ്യാ​ളും ഒരു നി​രീ​ശ്വ​ര​മ​ത​ക്കാ​ര​നാ​ണ്. കഴു​ക​നെ​പ്പ​റ്റി​യു​ള്ള താ​റാ​വു​ക​ളു​ടെ ഞായം.

ആക​പ്പാ​ടെ ജി. ഒരു കഴു​ക​നാ​യി​രു​ന്നു​വോ? ഉവ്വ്; ഈ ഏകാ​ന്ത​വാ​സ​ത്തി​ലു​ള്ള അയാ​ളു​ടെ ഭയ​ങ്ക​ര​സ​മ്പ്ര​ദാ​യം​കൊ​ണ്ടു നോ​ക്കു​ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, രാ​ജാ​വി​നെ കൊ​ല്ലു​വാൻ അനു​മ​തി കൊ​ടു​ത്ത ആള​ല്ലാ​തി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു, നാ​ടു​ക​ട​ത്ത​പ്പെ​ട്ട​വ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ അയാ​ളു​ടെ പേർ പെ​ട്ടി​ല്ല; അയാൾ​ക്കു ഫ്രാൻ​സിൽ​ത്ത​ന്നെ താ​മ​സി​ക്കു​വാൻ സാ​ധി​ച്ചു.

പട്ട​ണ​ത്തിൽ​നി​ന്ന് ഒരു മു​ക്കാൽ മണി​ക്കൂ​റു​നേ​രം യാത്ര ചെ​യ്യേ​ണ്ട ദൂ​ര​ത്ത്, ഒരു ഗ്രാ​മ​ത്തി​നും അടു​ത്ത​ല്ലാ​തെ, ഒരു നി​ര​ത്തി​നും അടു​ത്തി​ട്ട​ല്ലാ​തെ, ഒരു വല്ലാ​ത്ത മല​യി​ടു​ക്കി​ന്റെ ഏതോ ആരും കാ​ണാ​ത്ത ഒരു വളവിൽ–ഇന്ന ദി​ക്കി​ലെ​ന്നു സൂ​ക്ഷ്മം പറവാൻ ആർ​ക്കും അറി​ഞ്ഞു​കൂ​ടാ–അങ്ങ​നെ ഒരി​ട​ത്താ​യി​രു​ന്നു അയാ​ളു​ടെ താമസം. കേൾവി ഇതാണ്. അവിടെ അയാൾ​ക്ക് ഒരു​മാ​തി​രി വയ​ലു​ണ്ട്–ഒരു ദ്വാ​രം–ഒരു ഗുഹ. അവിടെ അടു​ത്തെ​ങ്ങും ആൾ​പ്പാർ​പ്പി​ല്ല; ആൾ​സ്സ​ഞ്ചാ​രം​പോ​ലു​മി​ല്ല. അയാൾ ആ മല​യി​ടു​ക്കിൽ താ​മ​സ​മാ​യ​തോ​ടു​കൂ​ടി, അങ്ങോ​ട്ടു​ള്ള വഴി മു​ഴു​വ​നും പു​ല്ലു​കെ​ട്ടി കാ​ടു​പി​ടി​ച്ചു കാ​ണാ​താ​യി. മര​ണ​ശി​ക്ഷ നട​ത്തു​ന്ന​വ​നോ മറ്റോ താ​മ​സി​ക്കു​ന്ന സ്ഥ​ലം​പോ​ലെ​യാ​ണ് അതി​നെ​പ്പ​റ്റി ആളുകൾ സം​സാ​രി​ക്കാ​റ്.

എന്താ​യാ​ലും, മെ​ത്രാൻ ആ കാ​ര്യ​ത്തെ​പ്പ​റ്റി ആലോ​ചി​ച്ചു; ആ പണ്ട​ത്തെ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം താ​മ​സി​ക്കു​ന്ന മല​യി​ടു​ക്കി​നെ കു​റി​ക്കു​ന്ന ആ മര​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​നു മു​ക​ളി​ലാ​യി അദ്ദേ​ഹം ഇട​യ്ക്കി​ട​യ്ക്ക് ആകാ​ശ​ത്തേ​ക്കു നോ​ക്കും; അദ്ദേ​ഹം പറയും; ‘അവിടെ ഒരു ജീ​വാ​ത്മാ​വ് ഏകാ​ന്ത​വാ​സം ചെ​യ്യു​ന്നു.’

അദ്ദേ​ഹം ഹൃ​ദ​യ​ത്തി​ന്റെ അന്തർ​ഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നു തു​ടർ​ന്നു​പ​റ​ഞ്ഞു: ‘ഞാൻ അയാളെ ചെ​ന്നു കാ​ണേ​ണ്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു.’

എന്നാൽ ആദ്യ​ത്തെ മൂ​ള​യിൽ വെറും സാ​ധാ​ര​ണ​മാ​യി തോ​ന്നിയ ഈ വി​ചാ​രം, ഒരു നി​മി​ഷ​നേ​രം ആലോ​ചി​ച്ച​പ്പോൾ, അത്ഭു​ത​ക​ര​വും അസാ​ധ്യ​വും ഏതാ​ണ്ട് അസ​ഹ്യ​വു​മാ​യി അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു തോ​ന്നി എന്നു ഞങ്ങൾ പര​സ്യ​മാ​യി സമ്മ​തി​ക്ക​ട്ടെ. എന്തു​കൊ​ണ്ടെ​ന്നാൽ, ആന്ത​ര​മാ​യി നോ​ക്കു​മ്പോൾ അദ്ദേ​ഹ​വും ആ പൊ​തു​ജ​ന​ധാ​ര​ണ​യിൽ പങ്കു​കൊ​ണ്ടി​രു​ന്നു; പണ്ട​ത്തെ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അംഗം–വാ​സ്ത​വ​ത്തിൽ തന്റെ ഉള്ളി​ലു​ള്ള വി​ചാ​രം എന്താ​ണെ​ന്നു തനി​ക്കു നല്ല നിശ്ചയമില്ലാതെയാണെങ്കിലും-​ഏതാണ്ട് ദ്വേ​ഷ​ത്തി​ന്റെ വക്ക​ത്തെ​ത്തിയ ഒരു മനോ​വൃ​ത്തി​യെ–അന്യ​ത്വം എന്ന വാ​ക്കാ​ണ് അതിന് അധികം 43 ഭരണ പരി​വർ​ത്ത​ന​ക്കാ​ല​ത്തു് അധി​കാ​രം നട​ത്തിയ സംഘം. യോ​ജി​ച്ച​ത്–അദ്ദേ​ഹ​ത്തിൽ അങ്കു​രി​പ്പി​ച്ചു.

എന്നാ​ലും ആടി​നു​ള്ള ചൊറി ആട്ടി​ട​യ​നെ സങ്കോ​ച​പ്പെ​ടു​ത്താ​മോ? വയ്യാ. പക്ഷേ, എന്തൊ​രാ​ട്!

ആ സു​ശീ​ല​നായ മെ​ത്രാൻ അമ്പ​ര​ന്നു. ചി​ല​പ്പോൾ അദ്ദേ​ഹം ആ വഴി​ക്കു നട​ന്നു​തു​ട​ങ്ങും; ഉടനെ മട​ങ്ങി​പ്പോ​രും.

ഒടു​വിൽ ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗ​ത്തെ അയാ​ളു​ടെ ഗു​ഹ​യിൽ താ​മ​സി​ച്ചു ശു​ശ്രു​ഷി​ച്ചി​രു​ന്ന ഒരി​ട​യ​ക്കു​ട്ടി വൈ​ദ്യ​നെ അന്വേ​ഷി​ച്ചു ചെ​ന്നി​രു​ന്നു എന്നൊ​രു സം​സാ​രം ഒരു ദിവസം പട്ട​ണ​ത്തി​ലെ​ങ്ങും പര​ന്നു; ആ വയ​സ്സൻ​ക​ഴു ചാ​വു​ക​യാ​യി എന്നും, പക്ഷ​വാ​തം അയാളെ കട​ന്നു കൈ​യി​ലാ​ക്കു​ന്നു​ണ്ടെ​ന്നും, അന്ന​ത്തെ രാ​ത്രി കഴി​യി​ല്ലെ​ന്നു​മാ​യി​രു​ന്നു വർ​ത്ത​മാ​നം– ‘ഈശ്വ​രാ​നു​ഗ്ര​ഹം!’ ചിലർ തു​ടർ​ന്നു പറ​ഞ്ഞു. മെ​ത്രാൻ തന്റെ വടി​യെ​ടു​ത്തു; ഞങ്ങൾ മുൻപു പറ​ഞ്ഞ​തു​പോ​ലെ സ്വ​തേ​യു​ള്ള കു​പ്പാ​യം വല്ലാ​തെ പി​ഞ്ഞി​യി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടും, വൈ​കു​ന്നേ​ര​ത്തെ തണു​ത്ത​കാ​റ്റു പു​റ​പ്പെ​ടാ​റാ​യ​തു​കൊ​ണ്ടും, തന്റെ നി​ല​യ​ങ്കി​യെ​ടു​ത്തു മേ​ലി​ട്ടു. പു​റ​ത്തേ​ക്കി​റ​ങ്ങി.

നേരം അസ്ത​മി​ക്കു​ന്നു; മെ​ത്രാൻ ആ ‘വര​ഞ്ഞിട’പ്പെ​ട്ട സ്ഥ​ല​ത്തെ​ത്തി​യ​പ്പോ​ഴേ​ക്കും സൂ​ര്യൻ നല്ല​വ​ണ്ണം ചക്ര​വാ​ളാ​ന്ത​ത്തി​ന്മേൽ മു​ട്ടി. ഒരു​മാ​തി​രി നെ​ഞ്ഞി​ടി​പ്പോ​ടു​കൂ​ടി താൻ ഗു​ഹ​യു​ടെ അടു​ത്തെ​ത്തി എന്ന​ദ്ദേ​ഹം മന​സ്സി​ലാ​ക്കി. അദ്ദേ​ഹം ഒരു കുഴി കവ​ച്ചു​വെ​ച്ച്, ഒരു കു​റ്റി​ക്കാ​ട് എടു​ത്തു​ചാ​ടി, ഉണ​ങ്ങിയ മര​ക്കൊ​മ്പു​കൾ കൊ​ണ്ടു​ള്ള ഒരു വേ​ലി​യി​ലൂ​ടെ ചൂ​ളി​ക്ക​ട​ന്നു, കാലടി തട്ടി​യി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത ഒരു പു​ല്പ​റ​മ്പി​ലെ​ത്തി; ഒരു നല്ല ധൈ​ര്യം പി​ടി​ച്ചു മുൻ​പോ​ട്ടു നട​ന്നു; പെ​ട്ടെ​ന്ന് ആ വെ​ളി​മ്പ​റ​മ്പി​ന്റെ അങ്ങേ അറ്റ​ത്തു മു​തിർ​ന്ന മുൾ​ച്ചെ​ടി​ക​ളു​ടെ പി​ന്നി​ലാ​യി അദ്ദേ​ഹം ആ ഗു​ഹാ​ദ്വാ​രം കണ്ടെ​ത്തി.

അതു ദാ​രി​ദ്ര്യം പി​ടി​ച്ചു ചെ​റു​താ​യി ഉയരം കു​റ​ഞ്ഞു വൃ​ത്തി​യു​ള്ള ഒരു ചെ​റ്റ​ക്കു​ടി​ലാ​ണ്; പു​റ​ത്തു മുൻ​പി​ലാ​യി ഒരു മു​ന്തി​രി​വ​ള്ളി വെ​ച്ചു​പി​ടി​പ്പി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ട്.

വാ​തി​ല്ക്ക​രി​കേ ഒരു പഴയ ഉരു​ളു​ക​സാ​ല​യിൽ–പാ​വ​ങ്ങ​ളായ കൃ​ഷി​ക്കാർ​ക്കു​ള്ള ഒരു ചാ​രു​ക​സാ​ല​യിൽ–സൂ​ര്യ​നെ നോ​ക്കി പു​ഞ്ചി​രി​യി​ട്ടു​കൊ​ണ്ടു തല​ന​ര​ച്ച ഒരാൾ ഇരി​ക്കു​ന്നു.

ആ ഇരി​ക്കു​ന്നാ​ളു​ടെ അടു​ക്കൽ ഒരു കു​ട്ടി നി​ല്ക്കു​ന്നു​ണ്ട്–ആ ഇട​യ​ക്കു​ട്ടി. ആ കു​ട്ടി ഒരു പാ​ത്ര​ത്തിൽ അയാൾ​ക്കു പാൽ കൊ​ടു​ക്കു​ക​യാ​ണ്.

മെ​ത്രാൻ നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​മ്പോൾ, ആ വയ​സ്സൻ പറ​ഞ്ഞു; ‘ഞാൻ നന്ദി പറ​യു​ന്നു; എനി​ക്കൊ​ന്നും വേണ്ട.’ അയാ​ളു​ടെ മു​ഖ​ത്തു​ള്ള പു​ഞ്ചി​രി സൂ​ര്യ​നെ വി​ട്ടു കു​ട്ടി​യിൽ പതി​ഞ്ഞു.

മെ​ത്രാൻ മുൻ​പോ​ട്ടു ചെ​ന്നു. നട​ക്കു​മ്പോ​ഴ​ത്തെ ശബ്ദം കേ​ട്ട്, ആ വയ​സ്സൻ തി​രി​ഞ്ഞു നോ​ക്കി. ഒരു നീ​ള​മേ​റിയ ജീ​വ​കാ​ല​ത്തി​നു​ശേ​ഷം, പി​ന്നേ​യും ഒരു മനു​ഷ്യ​ന്നു​ണ്ടാ​കാ​വു​ന്ന അത്ഭു​ത​ഭാ​വ​ത്തി​ന്റെ ആക​ത്തുക അയാ​ളു​ടെ മു​ഖ​ത്തു പ്ര​കാ​ശി​ച്ചു.

‘ഞാൻ ഇവിടെ താ​മ​സ​മാ​യ​തി​നു​ശേ​ഷം,’ അയാൾ പറ​ഞ്ഞു, ‘ഇന്നൊ​ന്നാ​മ​താ​യി​ട്ടാ​ണ് ഒരാൾ ഇവിടെ കട​ന്നു​വ​രു​ന്ന​ത്. സേർ നി​ങ്ങ​ളാ​രാ​ണ്?”

മെ​ത്രാൻ മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘എന്റെ പേർ ബി​യാ​ങ് വെ​ന്യു മി​റി​യേൽ എന്നാ​ണ്.’

‘ബി​യാ​ങ് വെ​ന്യു മി​റി​യേൽ? ഈ പേർ ഞാൻ കേ​ട്ടി​ട്ടു​ണ്ട്. ജന​ങ്ങൾ മോൺ​സി​ന്യേർ വെൽ​ക്കം എന്നു വി​ളി​ക്കാ​റു​ള്ള ആൾ നി​ങ്ങ​ളാ​ണോ?’

‘ഞാ​നാ​ണ്.’

ആ വൃ​ദ്ധൻ ഒരർ​ദ്ധ​മ​ന്ദ​സ്മി​ത​ത്തോ​ടു​കു​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘അങ്ങ​നെ​യാ​ണെ​ങ്കിൽ നി​ങ്ങൾ എന്റെ മെ​ത്രാ​നാ​ണ്?’

‘അങ്ങ​നെ ഒന്നാ​ണ്.’

‘സേർ, വരു.’

ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം മെ​ത്രാ​ന്നു തന്റെ കൈ നീ​ട്ടി​ക്കാ​ണി​ച്ചു. പക്ഷേ, മെ​ത്രാൻ അതു സ്വീ​ക​രി​ച്ചി​ല്ല. അദ്ദേ​ഹം ഇങ്ങ​നെ പറ​യു​ക​മാ​ത്രം ചെ​യ്തു; ‘ഞാൻ കേ​ട്ട​തു ശരി​യ​ല്ലെ​ന്നു കാ​ണു​ന്ന​തിൽ സന്തോ​ഷി​ക്കു​ന്നു. നി​ങ്ങൾ​ക്കു ദീ​ന​മു​ള്ള​പോ​ലെ തോ​ന്നു​ന്നി​ല്ല.’

‘മൊ​സ്സ്യു,’ ആ വയ​സ്സൻ മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘എനി​ക്കു ദീനം മാറാൻ പോ​കു​ന്നു.’

അയാൾ കു​റ​ച്ചിട മി​ണ്ടാ​തി​രു​ന്നു; പി​ന്നെ പറ​ഞ്ഞു: ‘ഞാൻ മൂ​ന്നു മണി​ക്കൂർ കഴി​ഞ്ഞാൽ മരി​ക്കും.’ പി​ന്നെ അയാൾ തു​ടർ​ന്നു: ‘ഞാൻ ഏതാ​ണ്ടൊ​രു വൈ​ദ്യ​നാ​ണ്, മരണം അടു​ത്തു​കൂ​ടു​ന്ന മട്ട് എനി​ക്ക​റി​യാം. ഇന്ന​ലെ എന്റെ കാലടി മാ​ത്ര​മേ തണു​ത്തി​രു​ന്നു​ള്ളു; ഇന്ന് ആ തണു​പ്പു മു​ട്ടു​വ​രെ കയറി; ഇപ്പോൾ അതെ​ന്റെ അരവരെ എത്തി​യ​താ​യി തോ​ന്നു​ന്നു; അതു ഹൃ​ദ​യ​ത്തി​ലോ​ള​മാ​യാൽ, കഴി​ഞ്ഞു. സൂ​ര്യ​നെ കാണാൻ നല്ല കൗ​തു​ക​മു​ണ്ട്. ഇല്ലേ? നാ​ലു​പു​റ​വും ഒടു​വി​ല​ത്തേ​താ​യ് ഒന്നു നോ​ക്കി​ക്കാ​ണാൻ​വേ​ണ്ടി ഞാൻ ഈ ഉരു​ളു​ക​സാല ഇങ്ങോ​ട്ടു വലി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​വ​ന്നി​ടു​വി​ച്ചു. നി​ങ്ങൾ​ക്ക് എന്നോ​ട് സം​സാ​രി​ക്കാം; എനി​ക്ക​തു​കൊ​ണ്ട് ക്ഷീ​ണ​മേ​റു​ക​യി​ല്ല. മരി​ക്കാ​റായ ഒരാളെ നി​ങ്ങൾ കാണാൻ വന്ന​തു നന്നാ​യി. ആ സമ​യ​ത്തു സാ​ക്ഷി​ക​ളു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കു​ന്ന​തു നന്ന്. ഓരോ​രു​ത്തർ​ക്ക് ഓരോ മോ​ഹ​ങ്ങ​ളാ​ണു​ള്ള​ത്; എനി​ക്കു പു​ലർ​ച്ച​വ​രെ ഇരു​ന്നാൽ കൊ​ള്ളാ​മെ​ന്നു​ണ്ട്. പക്ഷേ, മൂ​ന്നു മണി​ക്കൂ​റി​ല​ധി​കം ഞാൻ ജീ​വി​ച്ചി​രി​ക്കു​ക​യി​ല്ലെ​ന്ന് എനി​ക്ക​റി​യാം. അപ്പോ​ഴെ​ക്കും രാ​ത്രി​യാ​വും. ഇനി അതു​കൊ​ണ്ടെ​ന്താ​ണ്? മരണം ഒരു സാ​ധാ​രണ സംഭവം. അതിനു വെ​ളി​ച്ചം​കൂ​ടി​യേ കഴിയൂ എന്നി​ല്ല. അങ്ങ​നെ​യാ​വ​ട്ടെ. ഞാൻ നാ​ട്ടു​വെ​ളി​ച്ച​ത്തു കി​ട​ന്നു മരി​ക്കും.’

ആ വയ​സ്സൻ ഇട​യ​ക്കു​ട്ടി​യു​ടെ നേരെ നോ​ക്കി പറ​ഞ്ഞു: ‘പോയി കി​ട​ന്നോ; നീ ഇന്ന​ലെ രാ​ത്രി മു​ഴു​വ​നും ഉറ​ങ്ങി​യി​ട്ടി​ല്ല; നി​ന​ക്കു ക്ഷീ​ണ​മു​ണ്ട്.’

ആ കു​ട്ടി കു​ടി​ലി​നു​ള്ളി​ലേ​ക്ക് പോയി.

വയ​സ്സൻ ആ കു​ട്ടി പോ​കു​ന്ന​തു നോ​ക്കി​ക്ക​ണ്ടു; തന്നോ​ടു​ത​ന്നെ എന്ന​പോ​ലെ അയാൾ തു​ടർ​ന്നു പറ​ഞ്ഞു: ‘അവൻ ഉറ​ങ്ങു​മ്പോൾ ഞാൻ മരി​ക്കും. രണ്ടു​റ​ക്ക​ങ്ങ​ളും നല്ല യോ​ജി​പ്പു​ള്ള അയൽ​പ​ക്ക​ക്കാ​രാ​വാം.’

വേ​ണ്ട​താ​ണെ​ന്നു തോ​ന്നു​ന്ന​തു​പോ​ലെ ഇതൊ​ന്നും മെ​ത്രാ​ന്റെ ഉള്ളിൽ തട്ടി​യി​ല്ല. ഈവി​ധ​മു​ള്ള മര​ണ​ത്തിൽ ഈശ്വ​രൻ പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടെ​ന്ന് അദ്ദേ​ഹം വി​ചാ​രി​ച്ചി​ല്ല; ഞങ്ങൾ മു​ഴു​വ​നും പറ​യ​ട്ടെ–മഹാ​ന്മാ​രു​ടെ സ്വ​ഭാ​വ​ത്തി​ലു​ള്ള ഈവക ചില ചി​ല്ലറ വൈ​പ​രീ​ത്യ​ങ്ങൾ, മറ്റു​ള്ള​വ​യെ​പ്പോ​ലെ​ത്ത​ന്നെ, എടു​ത്തു പറ​യേ​ണ്ട​വ​യാ​ണ്. ‘തന്റെ മഹാ​ത്മത’യെ കളി​യാ​ക്കു​ന്ന​തിൽ ഒരു രസ​മു​ള്ളാ​ളാ​യി നാം കണ്ട മെ​ത്രാ​ന്നു പോലും ‘മോൺ​സി​ന്യേർ’ എന്നു​വി​ളി​ക്ക​പ്പെ​ടാ​ഞ്ഞ​പ്പോൾ മുഖം കറു​ത്തു. ‘പൗരൻ’ എന്ന​ങ്ങോ​ട്ടു തടു​ത്തു​പ​റ​യാൻ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു നാവു പൊ​ന്തി; വൈ​ദ്യ​ന്മാർ​ക്കും മതാ​ചാ​ര്യ​ന്മാർ​ക്കും സാ​ധാ​ര​ണ​മാ​യു​ള്ള​തും എന്നാൽ തനി​ക്കു മാ​ത്രം സാ​ധാ​ര​ണ​മാ​യി ഉണ്ടാ​കാ​ത്ത​തു​മായ ഒര​ല്പ​ര​സം–അതി​പ​രി​ച​യം കാ​ണു​മ്പോ​ഴ​ത്തെ ഒരു സു​ഖ​മി​ല്ലാ​യ്മ– അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ കട​ന്നു​ബാ​ധി​ച്ചു. ഈ മനു​ഷ്യൻ, പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ ഒരം​ഗ​മായ ഇയ്യാൾ, പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങ​ളു​ടെ പ്ര​തി​നി​ധി​യായ ഈ കണ്ടാൾ, ഭൂ​മി​യിൽ അധി​കാ​ര​വ​ലു​പ്പ​മേ​റിയ പ്ര​മാ​ണി​ക​ളു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ ഒരു​വ​നാ​യി​രു​ന്നു; ഒരു​സ​മ​യം തന്റെ ജീ​വ​കാ​ല​ത്തി​ന്നു​ള്ളിൽ ഒന്നാ​മ​താ​യി, മെ​ത്രാ​ന്ന് ഒരു ദേ​ഷ്യം തോ​ന്നി.

ഈ സമ​യ​ത്ത്, പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അംഗം അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ഒരു സവി​ന​യ​മായ മന​സ്സ​ന്തോ​ഷ​ത്തോ​ടു​കു​ടി നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു; ആ സന്തോ​ഷ​ത്തിൽ മരി​ച്ചു മണ്ണ​ടി​യാൻ പോ​കു​ന്ന ഒരാൾ​ക്കു​ണ്ടാ​കേ​ണ്ടു​ന്ന വി​നീ​ത​ഭാ​വം തി​ക​ച്ചും സ്പ​ഷ്ട​മാ​യി കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടു.

മെ​ത്രാ​നെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ള​മാ​ണെ​ങ്കിൽ, തന്റെ അഭി​പ്രാ​യ​ത്തിൽ. മി​ക്ക​വാ​റും ഒരു തെ​റ്റു​ത​ന്നെ​യായ ജി​ജ്ഞാ​സ​യെ അദ്ദേ​ഹം എപ്പോ​ഴും പി​ടി​ച്ച​മർ​ത്തു​ക​യാ​ണ് പതിവ്; എങ്കി​ലും ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗ​ത്തെ ഒരു സവി​ശേ​ഷ​മായ ശ്ര​ദ്ധ​യോ​ടു​കൂ​ടി നോ​ക്കി​ക്കാ​ണാ​തി​രി​ക്കാൻ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു സാ​ധി​ച്ചി​ല്ല–ആ ശ്ര​ദ്ധ​യു​ടെ പു​റ​പ്പാ​ട് അനു​ക​മ്പ​യിൽ​നി​ന്ന​ല്ലാ​യി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ട്, അതു മറ്റേ​തൊ​രാ​ളെ സം​ബ​ന്ധി​ച്ചു​ണ്ടാ​യ​താ​ണെ​ങ്കി​ലും, അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ മന​സ്സാ​ക്ഷി​ക്ക് അതി​നെ​പ്പ​റ്റി ശകാ​രി​ക്കേ​ണ്ടി വരു​മാ​യി​രു​ന്നു. ഒരു പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം രാ​ജ്യ​നി​യ​മ​ത്തി​ന്റെ അതിർ​ത്തി​യിൽ​നി​ന്നു പു​റ​ത്ത്, എന്ന​ല്ല ധർ​മ​ശീ​ല​ത്തി​ന്നു​ള്ള വ്യാ​പ്തി​സീ​മ​യ്ക്കു​പോ​ലും അപ്പു​റ​ത്ത്, വി​ട്ടു​നി​ല്ക്കു​ന്ന ഒരു സത്ത്വ​മാ​ണെ​ന്ന ഒരു ബോധം. അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു തോ​ന്നി. ശാ​ന്ത​ത​യോ​ടു​കൂ​ടി, ദേഹം ഏതാ​ണ്ട് നി​വർ​ന്നു. ശബ്ദം പ്ര​തി​ധ്വ​നി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള ജി., ശരീ​ര​ശാ​സ്ത്ര​ജ്ഞ​ന്മാ​രെ അമ്പ​ര​പ്പി​ക്കു​ന്ന​വ​രായ വയ​സ്സ​ന്മാ​രു​ടെ–എൺപതു വയ​സ്സ് ചെ​ന്നി​ട്ടും വയ​സ്സാ​വാ​ത്ത വൃ​ദ്ധ​ന്മാ​രു​ടെ–കൂ​ട്ട​ത്തിൽ ഒരാ​ളാ​യി​രു​ന്നു. ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​കാ​ല​ത്ത്, അന്ന​ത്തെ സ്ഥി​തി​ക്കു യോ​ജി​ച്ച​വി​ധ​ത്തിൽ, ഇങ്ങ​നെ​യു​ള്ള ആളുകൾ പലരും ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ആ വയ​സ്സൻ, മനു​ഷ​ത്വം മാ​റ്റു​ര​ച്ചു​നോ​ക്കി​യ​തിൽ തെ​ളി​ഞ്ഞു​വ​ന്നി​ട്ടു​ള്ള ഒരാ​ളാ​ണെ​ന്ന് ആർ​ക്കും കണ്ടാൽ തോ​ന്നും. അവ​സാ​ന​കാ​ല​ത്തോ​ട് ഇത്ര​മേൽ സമീ​പി​ച്ചി​ട്ടും, അരോഗ ദൃ​ഡ​ഗാ​ത്ര​ത​യു​ടെ എല്ലാ ഭാ​വ​വി​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളും അയാ​ളിൽ നി​ല​നി​ന്നി​രു​ന്നു. തന്റെ തെ​ളി​ഞ്ഞ നോ​ട്ട​ത്തി​ലും, ഉറച്ച സ്വ​ര​ത്തി​ലും, ചു​മ​ലു​ക​ളു​ടെ കരു​ത്തു​കൂ​ടിയ ഇള​ക്ക​ത്തി​ലും ആ മനു​ഷ്യൻ മര​ണ​ത്തെ സം​ഭ്ര​മി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​തു​പോ​ലെ തോ​ന്നി. മു​ഹ​മ്മ​ദീ​യ​രു​ടെ വി​ശ്വാ​സ​ത്തിൽ ശവ​ക്ക​ല്ല​റ​ക​ളു​ടെ ദേ​വ​ത​യായ അസ്രേൽ​കൂ​ടി, ഇവിടെ വന്നാൽ ഒന്നു ഭയ​പ്പെ​ട്ടു പിൻ​വാ​ങ്ങി​പ്പോ​വും; എന്തോ വീടു മാ​റി​പ്പോ​യ​പോ​ലെ അയാൾ പി​ന്നോ​ക്കം വെ​ക്കും. തനി​ക്ക് അങ്ങ​നെ ഒരി​ഷ്ടം തോ​ന്നി​യ​തു​കൊ​ണ്ടാ​ണ് ജി. മരി​ക്കു​ന്ന​തെ​ന്നു തോ​ന്നി. അയാ​ളു​ടെ മനോ​വേ​ദ​ന​യിൽ​ക്കൂ​ടി അയാൾ സ്വ​ത​ന്ത്ര​നാ​യി​രു​ന്നു. കാ​ലു​കൾ​ക്കു മാ​ത്രം ചേ​ഷ്ട​യി​ല്ല. അവി​ടെ​യാ​യി​രു​ന്നു മര​ണ​ദേ​വത അയാളെ മു​റു​കെ പി​ടി​കൂ​ടി​യ​ത്. അയാ​ളു​ടെ കാ​ലു​കൾ തണു​ത്തും മര​വി​ച്ചു​മി​രു​ന്നു. എന്നാൽ അയാ​ളു​ടെ തല​യ്ക്കു ജീ​വ​ന്റെ സക​ല​ശ​ക്തി​യു​മു​ണ്ട്–അതു മു​ഴു​വ​നും വെ​ളി​ച്ചം​കൊ​ണ്ടു നി​റ​ഞ്ഞ​തു​പോ​ലെ കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടു. ഈ വി​ശി​ഷ്ട​സ​മ​യ​ത്ത്, പൗ​ര​സ്ത്യ​ന്മാ​രു​ടെ ഒരു കെ​ട്ടു​ക​ഥ​യിൽ അര​യ്ക്കു​മേ​ല്പോ​ട്ടു മാം​സ​വും കീ​ഴ്പോ​ട്ടു വെ​ണ്ണ​ക്ക​ല്ലു​മാ​യി വർ​ണി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള രാ​ജാ​വി​നെ​പ്പോ​ലെ​യാ​യി​രു​ന്നു ജി.

അവിടെ ഒരു കല്ലു കി​ട​പ്പു​ണ്ട്. മെ​ത്രാൻ അതി​ന്മേൽ ഇരു​ന്നു.

‘ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളെ അഭി​ന​ന്ദി​ക്കു​ന്നു,’ അധി​ക്ഷേ​പി​ക്കു​മ്പോൾ ഉപ​യോ​ഗി​ക്കാ​റു​ള്ള സ്വ​ര​ത്തിൽ അദ്ദേ​ഹം പറ​ഞ്ഞു, ‘നി​ങ്ങൾ രാ​ജ​ഹ​ത്യ​യ്ക്ക് അനു​മ​തി കൊ​ടു​ത്തി​ട്ടി​ല്ല​ല്ലോ, എന്താ​യാ​ലും.’

പണ്ട​ത്തെ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അം​ഗ​മായ ആ വയ​സ്സൻ ‘എന്താ​യാ​ലും’ എന്ന വാ​ക്കിൽ അന്തർ​ഭ​വി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള ചീത്ത അർഥം അത്ര സു​ക്ഷി​ച്ചി​ല്ലെ​ന്നു​തോ​ന്നി. അയാൾ മറു​പ​ടി പറഞ്ഞു-​പുഞ്ചിരി അയാ​ളു​ടെ മു​ഖ​ത്തു​നി​ന്നു തീരെ പോയിരുന്നു-​‘സർ, നി​ങ്ങ​ളെ​ന്നെ വേ​ണ്ട​തി​ല​ധി​കം അഭി​ന​ന്ദി​ക്ക​രു​ത്. ഞാൻ ആ ദു​ഷ്ട​നെ കൊ​ല്ലു​ന്ന​തി​നു സമ്മ​തി​ച്ചു.’

ഗൗരവം കാ​ണി​ക്കു​ന്ന സ്വ​ര​ത്തി​നു മനോ​ദാർ​ഡ്യം കാ​ണി​ക്കു​ന്ന സ്വ​ര​ത്തി​ലു​ള്ള മറു​പ​ടി.

‘നി​ങ്ങൾ പറ​യു​ന്ന​തെ​ന്താ​ണ്?’ മെ​ത്രാൻ ആരം​ഭി​ച്ചു.

‘ഞാൻ പറ​യു​ന്നു, മനു​ഷ്യ​ന്റെ ഉള്ളിൽ ഒരു ദു​ഷ്ട​നി​രി​പ്പൂ​ണ്ട്–അജ്ഞത. ആ ദു​ഷ്ട​നെ കൊ​ല്ലു​ന്ന​തി​നു ഞാൻ അനു​മ​തി കൊ​ടു​ത്തു. ആ ദു​ഷ്ടൻ രാ​ജ​ത്വ​ത്തി​നെ, തെ​റ്റി​ദ്ധ​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട അധി​കാ​ര​ശ​ക്തി​യിൽ ഉൽ​പ്പാ​ദി​പ്പി​ച്ചു: എന്നാൽ ശരി​യായ അധി​കാ​ര​ശ​ക്തി പ്ര​കൃ​തി​ജ്ഞാ​ന​മാ​ണ്. മനു​ഷ്യൻ പ്ര​കൃ​തി​ജ്ഞാ​ന​മ​നു​സ​രി​ച്ചേ ഭരി​ക്ക​പ്പെ​ടാ​വൂ.’

‘മന​സ്സാ​ക്ഷി​യും,’ മെ​ത്രാൻ തു​ടർ​ന്നു പറ​ഞ്ഞു.

‘അതു രണ്ടും ഒന്നു​ത​ന്നെ. മന​സ്സാ​ക്ഷി എന്ന​ത് നമ്മു​ടെ ഉള്ളിൽ സ്വാ​ഭാ​വിക പ്ര​കൃ​തി​ജ്ഞാ​ന​ത്തി​ന്റെ തു​ക​യാ​ണ്.’

മോൺ​സി​ന്യേർ ബി​യാ​ങ് വെ​ന്യു ഇങ്ങ​നെ ഒരു ഭാ​ഷ​യി​ലു​ള്ള സം​സാ​രം ഏതാ​ണ്ട് അത്ഭു​ത​പ്പെ​ട്ടു​കൊ​ണ്ട് കേ​ട്ടു; ഇത​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു പു​തി​യ​താ​ണ്.

പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അംഗം പി​ന്നേ​യും ആരം​ഭി​ച്ചു; ‘പതി​നാ​റാ​മൻ ലൂ​യി​യെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ളം, ഞാൻ പാ​ടി​ല്ലെ​ന്നു പറ​ഞ്ഞു. ഒരു മനു​ഷ്യ​നെ കൊ​ല്ലു​വാൻ എനി​ക്ക​ധി​കാ​ര​മു​ണ്ടെ​ന്നു ഞാൻ വി​ചാ​രി​ച്ചി​ല്ല; പക്ഷേ, ദു​ഷ്ട​ത​യെ ഉന്മൂ​ല​നം ചെ​യ്യു​ന്ന​ത് എന്റെ മു​റ​യാ​ണെ​ന്ന് എനി​ക്കു തോ​ന്നി. ഞാൻ ദു​ഷ്ട​നെ കൊ​ന്നു കള​യു​വാൻ അനു​മ​തി കൊ​ടു​ത്തു; എന്നു​വെ​ച്ചാൽ, സ്ത്രീ​യു​ടെ ചാ​രി​ത്ര്യ​ദൂ​ഷ​ണ​വും, പു​രു​ഷ​ന്റെ അടി​മ​ത്ത​വും കു​ട്ടി​യു​ടെ അന്ധ​കാ​ര​വും അവ​സാ​നി​പ്പി​ക്കു​വാൻ ഞാൻ ശ്ര​മി​ച്ചു. പൊ​തു​ജ​ന​ഭ​ര​ണ​ത്തി​നു സമ്മ​തി​ച്ച​തിൽ, ഞാൻ വാ​സ്ത​വ​ത്തിൽ സമ്മ​തി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള​ത് അതാണ്. സഹോ​ദ​ര​ത്വ​ത്തി​നും ഐക​മ​ത്യ​ത്തി​നും പ്ര​ഭാ​ത​ത്തി​നും ഞാൻ അനു​മ​തി കൊ​ടു​ത്തു. ദുർ​ബോ​ധ​ന​ക​ളും ദുർ​വി​ചാ​ര​ങ്ങ​ളും നശി​പ്പി​ക്കു​ന്ന കാ​ര്യ​ത്തിൽ ഞാൻ സഹാ​യി​ച്ചു. ദുർ​ബോ​ധ​ന​ക​ളും ദുർ​വി​ചാ​ര​ങ്ങ​ളും തകർ​ന്നു മണ്ണ​ടി​ഞ്ഞാൽ തനിയേ വെ​ളി​ച്ച​മാ​യി. ഞങ്ങൾ പഴമയെ നശി​പ്പി​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞു; ആ പഴമ, ആ കഷ്ട​പ്പാ​ടു​ക​ളെ നി​റ​ച്ചു​വെ​ച്ച ശൃം​ഗാ​ര​പാ​ത്രം മനു​ഷ്യ​സ​മു​ദാ​യ​ത്തി​നു​മീ​തെ മറി​ഞ്ഞു​കി​ട​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ട്, അതു സു​ഖ​ത്തി​നു​ള്ള ഒരു ശ്മ​ശാ​ന​മാ​യി​ത്തീർ​ന്നു.’

‘സമ്മി​ശ്ര​സു​ഖ​ത്തി​ന്,’ മെ​ത്രാൻ പറ​ഞ്ഞു.

‘സം​ക്ഷു​ഭി​ത​മായ സു​ഖ​ത്തി​ന് എന്നു നി​ങ്ങൾ​ക്കു പറയാം; ഇന്ന്, ആ പഴ​യ​കാ​ല​ത്തി​ന്റെ പു​നഃ​സ്ഥാ​പ​ന​ത്തി​നു​ശേ​ഷം, അതാ​യ​ത് 1814–നു ശേഷം, [42] അപ്ര​ത്യ​ക്ഷ​മാ​യി​പ്പോയ സുഖം! കഷ്ടം! പ്ര​വൃ​ത്തി മു​ഴു​വ​നാ​യി​ല്ല, അതു ഞാൻ സമ്മ​തി​ക്കു​ന്നു: പണ്ട​ത്തെ സ്ഥി​തി ഞങ്ങൾ പ്ര​വൃ​ത്തി​യിൽ ഉട​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞു; അതിനെ വി​ചാ​ര​ത്തിൽ തീരെ അമർ​ത്തി​ക്ക​ള​യു​ന്ന​തി​നു ഞങ്ങൾ​ക്കു സാ​ധി​ച്ചി​ല്ല. അതി​ക്ര​മ​ങ്ങ​ളെ നശി​പ്പി​ച്ച​തു​കൊ​ണ്ടു പോരാ; നട​പ​ടി​ക​ളെ നന്നാ​ക്കി​ത്തീർ​ക്ക​ണം. തി​രി​ഞ്ഞു കാ​റ്റു​ണ്ടാ​കു​ന്ന പ്ര​ശ്നം അവിടെ ഇല്ലാ​താ​യി; പക്ഷേ, കാ​റ്റു പി​ന്നേ​യു​മു​ണ്ട്.’

‘നി​ങ്ങൾ ഉട​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞു. ഉട​ച്ചു​ക​ള​യു​ന്ന​ത് ആവ​ശ്യ​മാ​യി​രി​ക്കാം; പക്ഷേ, ദേ​ഷ്യ​ത്തോ​ടു​കു​ടി ഒന്നി​നെ ഉട​ച്ചു​ക​ള​യു​ന്ന​ത് ഗു​ണ​മാ​ണെ​ന്നു ഞാൻ വി​ശ്വ​സി​ക്കു​ന്നി​ല്ല.’

‘ധർ​മ​ത്തി​നും അതി​നു​വേ​ണ്ട ദേ​ഷ്യ​മു​ണ്ട്, മെ​ത്രാൻ; എന്ന​ല്ല ധർ​മ​ത്തി​നു​ള്ള ദേ​ഷ്യം അഭി​വൃ​ദ്ധി​യു​ടെ അടി​ക്ക​ല്ലാ​ണ്. എന്താ​യാ​ലും എന്തു​ത​ന്നെ പറ​ഞ്ഞാ​ലും ശരി, ക്രി​സ്തു​വി​ന്റെ പ്ര​ഥ​മാ​ഗ​മ​ന​ത്തി​നു ശേഷം, മനു​ഷ്യ​സ​മു​ദാ​യ​ത്തി​നു​ണ്ടാ​യി​ട്ടു​ള്ള ഏറ്റ​വും പ്രാ​ധാ​ന്യ​മേ​റിയ ഒരു​ദ്ഗ​തി​യാ​ണ് ഫ്രാൻ​സി​ലെ ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​നം. അപൂർ​ണം–അങ്ങ​നെ​യാ​യി​രി​ക്കാം; പക്ഷേ മഹ​ത്ത​രം. അജ്ഞാ​ത​ങ്ങ​ളാ​യി കി​ട​ന്നി​രു​ന്ന എല്ലാ സാ​മു​ദാ​യിക പരി​ണാ​മ​ങ്ങൾ​ക്കും അതു സ്വാ​ത​ന്ത്യം കൊ​ടു​ത്തു; അതു മന​സ്സി​നെ മയ​പ്പെ​ടു​ത്തി, ശാ​ന്ത​മാ​ക്കി, സാ​വ​ധാ​ന​മാ​ക്കി, ബോ​ധ​വ​ത്താ​ക്കി. ഹൃ​ദ​യ​സം​സ്കാ​ര​ത്തി​ന്റെ ദീർ​ഘ​ങ്ങ​ളായ ഗതി​ത​രം​ഗ​ങ്ങ​ളെ അതു ഭൂ​മി​യി​ലെ​ങ്ങും ഒഴു​ക്കി. അതു നല്ലൊ​ന്നാ​യി​രു​ന്നു. ഫ്രാൻ​സി​ലെ ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​നം മനു​ഷ്യ​സ​മു​ദാ​യ​ത്തി​ന്റെ പ്ര​തി​ഷ്ഠാ​ക​ല​ശ​മാ​ട​ലാ​ണ്.’

മെ​ത്രാ​നു ഒന്നു പി​റു​പി​റു​ക്കാ​തി​രി​ക്കാൻ കഴി​ഞ്ഞി​ല്ല; ‘അതേയോ? 1793!’

പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം തന്റെ കസാ​ല​മേൽ ഏതാ​ണ്ട് വ്യ​സ​ന​പൂർ​വ​മായ ഒരു ഗൗ​ര​വ​ത്തോ​ടെ നി​വർ​ന്നി​രു​ന്നു; മരി​ക്കാ​റായ ഒരു മനു​ഷ്യ​ന്നു കഴി​യു​ന്ന​വി​ധം ഉച്ച​ത്തിൽ അയാൾ പറ​ഞ്ഞു: ‘ഹാ, നി​ങ്ങൾ അങ്ങോ​ട്ടാ​ണ് പോ​കു​ന്ന​ത്; ആ വാ​ക്കു ഞാൻ കരു​തി​യി​രു​ന്നു. ആയി​ര​ത്ത​ഞ്ഞൂ​റു കൊ​ല്ല​ങ്ങ​ളോ​ള​മാ​യി ഒരു മേഘം വന്നു​കൂ​ടു​വാൻ തു​ട​ങ്ങി​യി​രു​ന്നു; ആ ആയി​ര​ത്ത​ഞ്ഞൂ​റു കൊ​ല്ലം കഴി​ഞ്ഞ​പ്പോൾ, അതു തന്ന​ത്താൻ പി​ളർ​ന്നു. നി​ങ്ങൾ ആ മേ​ഘ​ഗർ​ജ്ജ​ന​ത്തെ​യാ​ണ് വി​ചാ​ര​ണ​യ്ക്കു വെ​ക്കു​ന്ന​ത്.’

പു​റ​ത്തേ​ക്കു പക്ഷേ, സമ്മ​തി​ച്ചി​ല്ലെ​ങ്കി​ലും, തന്റെ ഉള്ളിൽ​നി​ന്ന് എന്തോ ഒന്നു നശി​ച്ചു​പോ​യ​തു​പോ​ലെ മെ​ത്രാ​ന്നു തോ​ന്നി. ഏതാ​യാ​ലും, ആ ഭാവം അദ്ദേ​ഹം കാ​ണി​ച്ചി​ല്ല. അദ്ദേ​ഹം മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘നീ​തി​ന്യാ​യാ​ധി​പൻ നീ​ത്യ​ന്യാ​യ​ത്തെ മുൻ​നിർ​ത്തി സം​സാ​രി​ക്കു​ന്നു; മതാ​ചാ​ര്യൻ ദയയെ മുൻ​നിർ​ത്തി പറ​യു​ന്നു–ദയ എന്ന​ത് ഉത്കൃ​ഷ്ട​ത​ര​മായ നീ​തി​ന്യാ​യ​മ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊ​ന്നു​മ​ല്ല. ഒരു മേ​ഘ​ഗർ​ജ്ജ​ന​ത്തി​നു തെ​റ്റു ചെ​യ്യാൻ വയ്യാ.’ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അം​ഗ​മായ ആ മനു​ഷ്യ​നെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ട് അദ്ദേ​ഹം തു​ടർ​ന്നു ചോ​ദി​ച്ചു: പതി​നേ​ഴാ​മൻ ലൂയി?’ [43]

ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം തന്റെ കൈ നീ​ട്ടി, മെ​ത്രാ​ന്റെ കൈ പി​ടി​ച്ചു.

‘പതി​നേ​ഴാ​മൻ ലൂയി! നമു​ക്കു നോ​ക്കുക. ആരെ​പ്പ​റ്റി​യാ​ണ് നി​ങ്ങൾ വ്യ​സ​നി​ക്കു​ന്ന​ത്? നി​ര​പ​രാ​ധ​നായ ശി​ശു​വെ​പ്പ​റ്റി​യാ​ണോ? വളരെ നല്ല​ത്; അങ്ങ​നെ​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, ഞാനും നി​ങ്ങ​ളോ​ടു​കൂ​ടി വ്യ​സ​നി​ക്കു​ന്നു. രാ​ജ​ശി​ശു​വി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചാ​ണോ? നി​ല്ക്കു, എനി​ക്കാ​ലോ​ചി​ക്ക​ണം. കർ​ത്തു​ഷി​ന്റെ [44] സഹോ​ദ​ര​നായ ഒരു നി​ര​പ​രാ​ധ​ശി​ശു​വെ കർ​ത്തൂ​ഷി​ന്റെ സഹോ​ദ​ര​നാ​ണ് എന്നു​ള്ള ഏക​സം​ഗ​തി​യി​ന്മേൽ, പ്ലാ​സ്ദ് ഗ്രേ​വിൽ​വെ​ച്ചു കക്ഷ​ത്തിൽ കു​ടു​ക്കി​ട്ടു ചാ​വു​ന്ന​തു​വ​രെ തു​ക്കി​ക്കൊ​ന്ന​തിൽ എനി​ക്കു​ള്ള മനോ​വേ​ദന, പതി​ന​ഞ്ചാ​മൻ ലൂ​യി​യു​ടെ മക​ന്റെ മകൻ, ഒരു നി​ര​പ​രാ​ധ​നായ ശിശു, പതി​ന​ഞ്ചാ​മൻ ലൂ​യി​യു​ടെ മക​ന്റെ മക​നാ​ണെ​ന്നു​ള്ള ഏക സം​ഗ​തി​യി​ന്മേൽ, ടെം​പി​ളി​ലെ ഗോ​പു​ര​ത്തിൽ ബന്ധ​ന​സ്ഥ​നാ​യി കി​ട​ന്നു മരി​ച്ച​പ്പോ​ളു​ണ്ടാ​യ​തിൽ​നി​ന്ന് ഒട്ടും കു​റ​ഞ്ഞ​ത​ല്ല.’

‘മൊ​സ്സ്യു,’ മെ​ത്രാൻ പറ​ഞ്ഞു: ‘ഇങ്ങ​നെ പേ​രു​കൾ കൂ​ട്ടി​ക്ക​ലർ​ത്തു​ന്ന​ത് എനി​ക്കി​ഷ്ട​മി​ല്ല.’

‘കർ​ത്തു​ഷ്? പതി​ന​ഞ്ചാ​മൻ ലൂയി? ഈ രണ്ടിൽ ഏതു കൂ​ട്ടി​ച്ചേർ​ത്തു​ന്ന​താ​ണ് നി​ങ്ങൾ​ക്ക​നി​ഷ്ടം?’

ഒരു നി​മി​ഷ​നേ​രം ആരും ഒന്നും മി​ണ്ടി​യി​ല്ല. വരേ​ണ്ടി​യി​രു​ന്നി​ല്ല എന്നു മെ​ത്രാൻ ഏതാ​ണ്ട് പശ്ചാ​ത്ത​പി​ച്ചു; എങ്കി​ലും അസാ​ധാ​ര​ണ​വും അത്ഭു​ത​ക​ര​വു​മാ​യ​വി​ധം താൻ ഒന്നു കു​ലു​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തു​പോ​ലെ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു തോ​ന്നി.

ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം വീ​ണ്ടും പറയാൻ തു​ട​ങ്ങി; ‘ഹാ, എന്റെ മാ​ന്യ​നായ മതാ​ചാ​ര്യ, നി​ങ്ങൾ സത്യ​നി​ഷ്ഠ​ന്മാർ​ക്കു​ള്ള അപാ​ക​ത​ക​ളെ ഇഷ്ട​പ്പെ​ടു​ന്നി​ല്ല. യേ​ശു​ക്രി​സ്തു അവയെ സ്നേ​ഹി​ച്ചി​രു​ന്നു. അദ്ദേ​ഹം ഒരു വടി​യെ​ടു​ത്തു ദേ​വാ​ല​യം മു​ഴു​വ​നും ശു​ദ്ധ​മാ​ക്കി. മി​ന്നൽ​പ്പി​ണ​രു​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു നി​റ​ഞ്ഞ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ കു​ര​ടാ​വ്, സത്യാ​വ​സ്ഥ​ക​ളെ ദയ​യി​ല്ലാ​തെ തു​റ​ന്നു​പ​റ​യ​ലാ​യി​രു​ന്നു. അദ്ദേ​ഹം കു​ട്ടി​കൾ അനു​ഗ്ര​ഹി​ക്ക​പ്പെ​ട​ട്ടെ എന്നു പറ​ഞ്ഞ​പ്പോൾ, ചെറിയ കു​ട്ടി​ക​ളിൽ യാ​തൊ​രു വ്യ​ത്യാ​സ​വും ചെ​യ്തി​ല്ല. ബാ​ര​ബാ​സി​ന്റെ [45] സീ​മ​ന്ത​പു​ത്ര​നേ​യും ഹെ​റോ​ഡി​ന്റെ [46] സീ​മ​ന്ത​പു​ത്ര​നേ​യും കൂ​ട്ടി​ച്ചേർ​ത്താൽ അദ്ദേ​ഹം അമ്പ​ര​ക്കു​ക​യി​ല്ല. നി​ര​പ​രാ​ധത തന്നെ, മൊ​സ്സ്യു, അതി​നു​ള്ള കി​രീ​ട​മാ​ണ്. നി​ര​പ​രാ​ധ​ത​യ്ക്കു ഒരി​ക്ക​ലും രാ​ജാ​വാ​വേ​ണ്ട ആവ​ശ്യ​മി​ല്ല. അതു പഴ​ന്തു​ണി​ക​ളു​ടെ ഉള്ളി​ലും ചെ​ങ്കോ​ലി​ന്റെ മകു​ട​ങ്ങ​ളി​ലെ​ന്ന​പോ​ലെ; പ്ര​താ​പ​വ​ത്താ​ണു്.

‘അതു ശരി’ മെ​ത്രാൻ താ​ഴ്‌​ന്ന സ്വ​ര​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു.

‘വര​ട്ടെ, ഞാൻ മു​ഴു​വൻ പറ​യ​ട്ടെ.’ ജി. തു​ടർ​ന്നു; ‘നി​ങ്ങൾ എന്നോ​ടു് പതി​നേ​ഴാ​മൻ ലൂ​യി​യെ​പ്പ​റ്റി പറ​ഞ്ഞു. നമു​ക്ക് അന്യോ​ന്യം മന​സ്സി​ലാ​ക്കുക. സകല നി​ര​പ​രാ​ധ​ന്മാ​രെ​യും മര​ണ​ശി​ക്ഷ അനു​ഭ​വി​ച്ച സർ​വ​രേ​യും പ്ര​ഭു​ക്ക​ന്മാ​രു​ടെ എന്ന​പോ​ലെ​ത്ത​ന്നെ സാ​ധു​ക്ക​ളു​ടെ കു​ട്ടി​ക​ളേ​യും കു​റി​ച്ചു നമു​ക്കു് കണ്ണു​നീ​രൊ​ഴു​ക്കുക! ഞാൻ അതിനു സമ്മ​തി​ക്കു​ന്നു. പക്ഷേ അങ്ങ​നെ​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളോ​ടു പറ​ഞ്ഞ​തു​പോ​ലെ, നമു​ക്ക് 1793–നും മുൻ​പി​ലേ​ക്കു പോവണം; നമ്മു​ടെ കര​ച്ചിൽ പതി​നേ​ഴാ​മൻ ലൂ​യി​യു​ടെ​യും അപ്പു​റ​ത്തു നി​ന്ന് ആരം​ഭി​ക്ക​ണം. രാ​ജാ​ക്ക​ന്മാ​രു​ടെ കു​ട്ടി​ക​ളെ​പ്പ​റ്റി കര​യു​വാൻ ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ കൂടാം; പക്ഷേ, പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങ​ളു​ടെ കു​ട്ടി​ക​ളെ​പ്പ​റ്റി കര​യു​വാൻ നി​ങ്ങൾ എന്റേ​യും കൂ​ട്ട​ത്തിൽ കൂടണം.’

‘ഞാൻ എല്ലാ​വ​രെ​ക്കു​റി​ച്ചും കര​യു​ന്നു.’ മെ​ത്രാൻ പറ​ഞ്ഞു.

‘ഒരേ മാ​തി​രി!’ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗ​മായ ജി. കു​റ​ച്ചു​ച്ച​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു: ‘എന്ന​ല്ല, തു​ലാ​സ്സ് എങ്ങോ​ട്ടാ​ണെ​ങ്കി​ലും അല്പ​മൊ​ന്നു ചെ​രി​യ​ണ​മെ​ന്നു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ അതു പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങ​ളു​ടെ ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്കാ​വ​ട്ടെ. അവർ അധി​ക​കാ​ല​മാ​യി ദുഃ​ഖ​മ​നു​ഭ​വി​ക്കു​ന്നു.’

പി​ന്നേ​യും കു​റ​ച്ചിട ആരും മി​ണ്ടാ​താ​യി. പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗ​മാ​ണ് ഒന്നാ​മ​താ​യി ആ മൗ​ന​ത്തെ ഭഞ്ജി​ച്ച​ത്. അയാൾ ഒരു കൈ​മു​ട്ടി​ന്മേൽ ഊന്നി നി​വർ​ന്നി​രു​ന്നു; ചോ​ദ്യം ചെ​യ്ക​യും തീർ​പ്പു ചെ​യ്ക​യും ചെ​യ്യു​ന്ന ഒരാൾ യാ​ദ്യ​ച്ഛി​ക​മാ​യി പ്ര​വർ​ത്തി​ക്കാ​റു​ള്ള​തു​പോ​ലെ, തന്റെ കവിൾ​ത്ത​ട​ത്തി​ന്റെ ഒരു ഭാഗം തള്ള​വി​ര​ലി​നും ചൂ​ണ്ടാ​ണി​വി​ര​ലി​നും നടു​വി​ലേ​ക്കു പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ത്തു; മര​ണ​വേ​ദ​ന​യ്ക്കു​ള്ള എല്ലാ ശക്തി​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടും നി​റ​ഞ്ഞ ഒരു നോ​ട്ട​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി, അയാൾ മെ​ത്രാ​ന്റെ മു​ഖ​ത്തേ​ക്കു നോ​ക്കി. അതേ​താ​ണ്ടൊ​രു വെ​ടി​പൊ​ട്ട​ലാ​യി​രു​ന്നു.

‘അതേ സേർ. അനവധി കാ​ല​മാ​യി ജന​ങ്ങൾ ദുഃ​ഖ​മ​നു​ഭ​വി​ക്കു​ന്നു. ആട്ടെ, നി​ല്ക്കൂ! അതു​കൊ​ണ്ടാ​യി​ല്ല​ല്ലോ; ഇപ്പോൾ​ത്ത​ന്നെ നി​ങ്ങൾ എന്തി​നാ​ണ് പതി​നേ​ഴാ​മൻ ലൂ​യി​യെ​പ്പ​റ്റി എന്നോ​ടു ചോ​ദി​ച്ച​ത്, എന്നോ​ടു സം​സാ​രി​ച്ച​ത്? ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളെ അറി​യി​ല്ല. ഞാൻ ഇവിടെ വന്ന​തു മുതൽ, ഈ പറ​മ്പി​നു​ള്ളി​ലാ​യി കഴി​ഞ്ഞു​കൂ​ടി​യ​തേ ഉള്ളു; പു​റ​ത്തേ​ക്കു കാ​ലെ​ടു​ത്തു കു​ത്തി​യി​ട്ടി​ല്ല; എന്നെ സഹാ​യി​ക്കു​ന്ന ആ കു​ട്ടി​യെ ഒഴി​ച്ചു വേറെ ആരേ​യും ഞാൻ കണ്ടി​ട്ടി​ല്ല. നി​ങ്ങ​ളു​ടെ പേർ ഒരു സമ്മി​ശ്ര​മായ വി​ധ​ത്തിൽ എന്റെ ചെ​കി​ട്ടിൽ എത്തി​യി​ട്ടു​ണ്ട്–അതു നേ​രാ​ണ്; വളരെ ചീ​ത്ത​യായ വി​ധ​ത്തിൽ ഞാ​ന​തു​ച്ച​രി​ച്ചു കേ​ട്ടി​ട്ടു​ണ്ട്–അതു ഞാൻ സമ്മ​തി​ക്കേ​ണ്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു; പക്ഷേ, അതു സാ​ര​മി​ല്ല; സാ​മർ​ഥ്യ​മു​ള്ള ആളു​കൾ​ക്കു പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങ​ളെ​ന്നു പറ​യു​ന്ന ആ നല്ല​വ​നായ പര​മാർ​ഥി​യെ ചതി​ച്ചു​കീ​ഴ​ട​ക്കു​വാൻ അനവധി മാർ​ഗ​ങ്ങൾ തോ​ന്നും. കൂ​ട്ട​ത്തിൽ പറ​യ​ട്ടെ, നി​ങ്ങ​ളു​ടെ സവാ​രി​വ​ണ്ടി​യു​ടെ ശബ്ദം ഞാൻ കേ​ട്ടി​ല്ല; നി​ര​ത്തു​ക​ളു​ടെ ചെ​ന​ച്ച​ത്തി​ലു​ള്ള ചു​ള്ളി​ക്കാ​ട്ടി​നു പി​ന്നിൽ നി​ങ്ങൾ അതു നിർ​ത്തി​യി​രി​ക്കും, സം​ശ​യ​മി​ല്ല. ഞാൻ പറ​യു​ന്നു. നി​ങ്ങ​ളെ ഞാൻ അറി​യി​ല്ല. നി​ങ്ങൾ മെ​ത്രാ​നെ​ന്നു നി​ങ്ങൾ എന്നോ​ടു പറ​ഞ്ഞു; പക്ഷേ, അതു​കൊ​ണ്ടു നി​ങ്ങ​ളു​ടെ വൃ​ത്തി​ക​ളെ​ല്ലാം ഏതു മാ​തി​രി​യാ​ണെ​ന്ന് എനി​ക്കു വി​വ​ര​മാ​യി​ല്ല. ചു​രു​ക്കി​പ്പ​റ​ഞ്ഞാൽ, ഞാൻ എന്റെ ചോ​ദ്യം ആവർ​ത്തി​ക്കു​ന്നു: നി​ങ്ങൾ ആരാണ്? നി​ങ്ങൾ ഒരു മെ​ത്രാ​നാ​ണ്; എന്നു​വെ​ച്ചാൽ, പള്ളി​യി​ലെ രാ​ജ​കു​മാ​രൻ. വം​ശ​ചി​ഹ്ന​ങ്ങ​ളോ​ടും വലിയ ആദാ​യ​ങ്ങ​ളോ​ടും​കൂ​ടിയ ആ തങ്ക​പ്പൂ​ച്ചി​ട്ട​വ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തി​ലൊ​രാൾ–അതേ, വള​രെ​യ​ധി​കം ശമ്പ​ള​മു​ള്ള​വ​രും–ഡി.യിലെ മെ​ത്രാ​ന്നു പതി​നാ​യി​രം ഫ്രാ​ങ്ക് ശമ്പ​ള​വും പതി​നാ​യി​രം ബത്ത​യു​മു​ണ്ട്; ആകെ ഇരു​പ​ത്ത​യ്യാ​യി​രം ഫ്രാ​ങ്ക്–അടു​ക്ക​ള​പ്പു​ര​ക​ളു​ള്ള​വ​രും ഭൃ​ത്യ​ന്മാർ​ക്കെ​ല്ലാം സവി​ശേ​ഷ​മായ ഉടു​പ്പു​ള്ള​വ​രും, എപ്പോ​ഴും ആഹ്ലാ​ദി​ക്കു​ന്ന​വ​രും, വെ​ള്ളി​യാ​ഴ്ച​ദി​വ​സം ഇര​ണ്ട​പ്പ​ക്ഷി​ക​ളെ തി​ന്നു​ന്ന​വ​രും ഒരു ഭൃ​ത്യൻ മു​ന്നി​ലും ഒരു ഭൃ​ത്യൻ പി​ന്നി​ലു​മാ​യി ആഡം​ബ​ര​ത്തോ​ടു​കൂ​ടിയ വണ്ടി​യിൽ​ക്ക​യ​റി വെ​റു​തെ ചു​റ്റി​യ​ടി​ക്കു​ന്ന​വ​രും, താ​മ​സി​ക്കു​വാൻ വലിയ അര​മ​ന​ക​ളു​ള്ള​വ​രും, വെ​റും​കാ​ലോ​ടു​കൂ​ടി നടന്ന യേ​ശു​ക്രി​സ്തു​വി​ന്റെ പേരും പറ​ഞ്ഞു സവാ​രി​വ​ണ്ടി​ക​ളിൽ ഇരു​ന്നു യാ​ത്ര​ചെ​യ്യു​ന്ന​വ​രു​മായ അത്ത​ര​ക്കാ​രി​ലൊ​രാൾ. നി​ങ്ങൾ സഭാ​ധ്യ​ക്ഷ​നാ​ണ് – ശമ്പ​ള​വും അര​മ​ന​യും, കു​തി​ര​ക​ളും, ഭൃ​ത്യ​ന്മാ​രും, സദ്യ​യും, എല്ലാ​ത്ത​രം വി​ഷ​യ​സു​ഖ​ങ്ങ​ളു​മു​ള്ള ആൾ; മറ്റു​ള്ള എല്ലാ​വർ​ക്കു​മെ​ന്ന​പോ​ലെ നി​ങ്ങൾ​ക്കും ഈ പറ​ഞ്ഞ​തൊ​ക്കെ​യു​ണ്ട്; മറ്റു​ള്ള എല്ലാ​വ​രു​മെ​ന്ന​പോ​ലെ നി​ങ്ങ​ളും ഇതു​ക​ളൊ​ക്കെ അനു​ഭ​വി​ക്കു​ന്നു; അതു നല്ല​തു​ത​ന്നെ; പക്ഷേ, ഇതു​കൊ​ണ്ട് ഒന്നു​കിൽ അധി​ക​മാ​യി​പ്പോ​കു​ന്നു വി​വ​ര​ണം, അല്ലെ​ങ്കിൽ കു​റ​യു​ന്നു; എനി​ക്കു തരാൻ അറി​വും​കൊ​ണ്ടു വന്നി​രി​ക്കാ​വു​ന്ന മനു​ഷ്യൻ ശരി​യാ​യും ആന്ത​ര​മാ​യും എത്ര​ക​ണ്ടു വി​ല​പി​ടി​ച്ച ഒരാ​ളാ​ണെ​ന്ന് എനി​ക്കി​തു​കൊ​ണ്ട് മന​സ്സി​ലാ​വു​ന്നി​ല്ല. ഞാൻ സം​സാ​രി​ക്കു​ന്ന​താ​രോ​ടാ​ണ്? നി​ങ്ങൾ ആരാണ്?’

മെ​ത്രാൻ തല​താ​ഴ്ത്തി; അദ്ദേ​ഹം മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘ഞാ​നൊ​രു പുഴു.’

‘സവാ​രി​വ​ണ്ടി​യിൽ കയ​റി​ന​ട​ക്കു​ന്ന ഭൂ​മി​യി​ലെ ഒരു പുഴു,’ ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അംഗം മു​ര​ണ്ടു.

ഇക്കു​റി ധാർ​ഷ്ട്യം കാ​ണി​ക്കു​വാൻ ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗ​മാ​യി; മെ​ത്രാൻ പാ​വ​മാ​യി.

മെ​ത്രാൻ സൗ​മ്യ​സ്വ​ര​ത്തിൽ ആരം​ഭി​ച്ചു: ‘അങ്ങ​നെ​യാ​വ​ട്ടെ, സേർ; പക്ഷേ, അങ്ങെ​ങ്ങോ മര​ങ്ങ​ളു​ടെ പി​ന്നിൽ കുറേ ദൂ​ര​ത്തേ​ക്കു വാ​ങ്ങി​നി​ല്ക്കു​ന്ന എന്റെ സവാ​രി​വ​ണ്ടി​യും എന്റെ സദ്യ​യി​ലൂ​ണും, വെ​ള്ളി​യാ​ഴ്ച ദി​വ​സ​മു​ള്ള എന്റെ ഇര​ണ്ട​പ്പ​ക്ഷി​ഭ​ക്ഷ​ണ​വും, എന്റെ ഇരു​പ​ത്ത​യ്യാ​യി​രം ഫ്രാ​ങ്ക് ശമ്പ​ള​വും, എന്റെ അര​മ​ന​യും, സവി​ശേ​ഷ​മ​ട്ടിൽ ഉടു​പ്പി​ട്ട എന്റെ ഭൃ​ത്യ​ജ​ന​ങ്ങ​ളും​കൂ​ടി, ദയ മനു​ഷ്യ​ന്റെ ധർ​മ​മ​ല്ലെ​ന്നും, 1793 നിർ​ദ്ദ​യ​മായ ഒന്ന​ല്ലെ​ന്നും ആക്കി​ത്തീർ​ക്കു​ന്ന​തെ​ങ്ങ​നെ എന്നൊ​ന്നു പറ​ഞ്ഞു​കേ​ട്ടാൽ കൊ​ള്ളാം.’

ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അംഗം ഒരു മേ​ഘാ​വ​ര​ണ​ത്തെ നീ​ക്കി​ക്ക​ള​യു​ന്ന​തി​നെ​ന്ന​പോ​ലെ, തന്റെ നെ​റ്റി​യി​ലൂ​ടെ ഒന്നു കൈ നട​ത്തി.

അയാൾ പറ​ഞ്ഞു: ‘നി​ങ്ങ​ളോ​ടു മറു​പ​ടി പറ​യു​ന്ന​തി​നു മു​മ്പേ, ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളോ​ടു മാ​പ്പു ചോ​ദി​ക്കു​ന്നു. സേർ, ഞാ​നി​പ്പോൾ ചെ​യ്തു​പോ​യ​ത് ഒര​ബ​ദ്ധ​മാ​ണ്. നി​ങ്ങൾ എന്റെ വീ​ട്ടിൽ വന്നി​രി​ക്കു​ന്നു; നി​ങ്ങൾ എന്റെ അതി​ഥി​യാ​ണ്; നി​ങ്ങ​ളോ​ടു മര്യാദ കാ​ണി​ക്കു​വാൻ ഞാൻ കട​പ്പെ​ട്ട​വ​നാ​കു​ന്നു. നി​ങ്ങൾ എന്റെ അഭി​പ്രാ​യ​ങ്ങ​ളെ​പ്പ​റ്റി വാ​ദ​പ്ര​തി​വാ​ദം ചെ​യ്യു​ന്നു; നി​ങ്ങ​ളു​ടെ വാ​ദ​ങ്ങ​ളെ എതിർ​ക്കുക മാ​ത്ര​മേ എനി​ക്കു ചെ​യ്വാൻ പാ​ടു​ള്ളൂ. നി​ങ്ങ​ളു​ടെ സമ്പ​ത്തും നി​ങ്ങ​ളു​ടെ സു​ഖാ​നു​ഭ​വ​ങ്ങ​ളും നി​ങ്ങ​ളെ തർ​ക്ക​ത്തിൽ തോ​ല്പി​ക്കു​വാൻ എനി​ക്കു നി​ങ്ങ​ളേ​ക്കാൾ അധി​ക​മാ​യു​ള്ള അനു​കൂ​ല​സം​ഗ​തി​ക​ളാ​ണ്; പക്ഷേ, അവയെ ഉപ​യോ​ഗി​ക്ക​രു​തെ​ന്നു തറ​വാ​ടി​ത്തം ഉപ​ദേ​ശി​ക്കു​ന്നു. ഇനി​മേൽ അവയെ ഞാൻ ഉപ​യോ​ഗി​ക്കി​ല്ലെ​ന്നു ശപ​ഥം​ചെ​യ്യ​ട്ടെ.’

‘ഞാൻ നന്ദി പറ​യു​ന്നു.’ മെ​ത്രാൻ പറ​ഞ്ഞു.

ജി, വീ​ണ്ടും ആരം​ഭി​ച്ചു: ‘നി​ങ്ങൾ എന്നോ​ടു പറ​ഞ്ഞു​ത​രാൻ ആവ​ശ്യ​പ്പെ​ട്ട കാ​ര്യം എടു​ക്ക​ട്ടെ. നമ്മൾ ഇപ്പോൾ എവി​ടെ​യാ​ണ്? നമ്മൾ എന്താ​യി​രു​ന്നു പറ​ഞ്ഞു​വ​ന്ന​ത്? 1793 നിർ​ദ്ദ​യ​മായ ഒന്നാ​ണെ​ന്നോ?’

‘നിർ​ദ്ദ​യം; അതേ. മെ​ത്രാൻ പറ​ഞ്ഞു: ‘ശി​ര​ച്ഛേ​ദ​ന​യ​ന്ത്ര​ത്തെ നോ​ക്കി മാറ [47] കൈ​കൊ​ട്ടി​യ​തി​നെ​പ്പ​റ്റി നി​ങ്ങൾ എന്തു വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്നു?

‘പുതിയ കൂ​റ്റു​കാ​രെ വേ​ട്ട​യാ​ടി​പ്പി​ടി​ച്ച​തി​നെ​പ്പ​റ്റി ബോ​സ്സ്വെ [48] സ്തോ​ത്രം പാ​ടി​യ​തി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു നി​ങ്ങൾ എന്തു വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്നു?’

ഈ മറു​പ​ടി മൂർ​ച്ച​യു​ള്ള ഒന്നാ​യി​രു​ന്നു; അത് ഒരി​രു​മ്പു​കു​ന്ത​ത്തി​ന്റെ മു​ന​പോ​ലെ ചെ​ല്ലേ​ണ്ട ദി​ക്കിൽ​ച്ചെ​ന്നു കൊ​ണ്ടു. മെ​ത്രാൻ അതു തട്ടി ചൂ​ളി​പ്പോ​യി; അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു മറു​പ​ടി​യൊ​ന്നും തോ​ന്നി​യി​ല്ല; പക്ഷേ, ബോ​സ്സ്വെ​യെ​പ്പ​റ്റി ഈ നി​ല​യിൽ പറ​ഞ്ഞു​കേ​ട്ട​തിൽ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു മു​ഷി​ഞ്ഞു. ഏറ്റ​വും നല്ല മന​സ്സി​നും ചില പൂ​ജാ​വി​ഗ്ര​ഹ​ങ്ങ​ളു​ണ്ട്. ന്യാ​യ​പു​ച്ഛം​കൊ​ണ്ടു ചി​ല​പ്പോൾ അവ​രു​ടെ മന​സ്സു വേ​ദ​ന​പ്പെ​ട്ടു​പോ​കു​ന്നു.

ജി. കി​ത​യ്ക്കാൻ തു​ട​ങ്ങി; ഒടു​വി​ല​ത്തെ ശ്വാ​സ​വി​കൃ​തി​ക​ളോ​ടു കൂ​ടി​ച്ചേർ​ന്നു സങ്ക​ട​ക്കി​ത​പ്പു​കൾ അയാ​ളു​ടെ ശബ്ദ​ത്തെ തട​ഞ്ഞു; എങ്കി​ലും ബു​ദ്ധി​ക്കു​ള്ള ഒരു തി​ക​ഞ്ഞ തെ​ളി​വ് അയാ​ളു​ടെ നോ​ട്ട​ങ്ങ​ളിൽ പ്ര​കാ​ശി​ച്ചു. അയാൾ തു​ടർ​ന്നു പറ​ഞ്ഞു: ‘ഈ ഭാ​ഗ​ത്തും ആ ഭാ​ഗ​ത്തു​മാ​യി ഞാൻ ചി​ല​തു​കൂ​ടി പറ​യ​ട്ടെ; എനി​ക്കു രസം തോ​ന്നു​ന്നു. മു​ഴു​വ​നു​മാ​യി എടു​ത്തു​നോ​ക്കി​യാൽ, മനു​ഷ്യ​സ​മു​ദാ​യ​ത്തി​നു​ള്ള മേ​ന്മ​യെ സ്ഥാ​പി​ക്കു​ന്ന ഒന്നായ ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തിൽ​നി​ന്നു വേർ​പെ​ടു​ത്തി​യാൽ, 1793-​കഷ്ടം!–ഒരു പ്ര​ത്യു​ത്ത​ര​മാ​ണ്. സേർ, നി​ങ്ങൾ അതു നിർ​ദ്ദ​യ​മായ ഒന്നെ​ന്നു വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്നു; പക്ഷേ, സേർ, രാ​ജ​ത്വ​ത്തെ മു​ഴു​വ​നും പറ്റി നി​ങ്ങൾ എന്തു​പ​റ​യു​ന്നു? കാ​രി​യെ43 ഒരു തട്ടി​പ്പ​റി​ക്കാ​ര​നാ​ണ്; പക്ഷേ, മോ​ന്ത്യ​വെ​ക്കു43 നി​ങ്ങൾ എന്തു പേരു കൊ​ടു​ക്കാൻ പോ​കു​ന്നു? ഫൂ​ക്ഷി​വേ–താ​യി​ങ്വീൽ43 ഒരു ദു​ഷ്ട​നാ​ണ്; പക്ഷേ, ലാദ്വാങ്യൊ-​ങ് ബാ​വിൽ​നെ43 പ്പ​റ്റി നി​ങ്ങൾ എന്തു പറ​യു​ന്നു? മെ​യ്ലാർ43 ഭയ​ങ്ക​ര​നാ​ണ്; പക്ഷേ സോൾ-​താവെന്ന്,43 ആരാ​ണെ​ന്ന് ഒന്നു കേ​ട്ടാൽ​കൊ​ള്ളാം. ദു​ഷേ​ന്43 മു​ത്താൾ ഒരു നരി​യാ​ണ്; പക്ഷേ, ലത്ത​ലി​യെ43 മു​ത്താൾ​ക്ക് എന്തു പേ​രി​ടു​വാൻ നി​ങ്ങ​ളെ​ന്നെ സമ്മ​തി​ക്കും? ഴുർ​ദാ​ങ് കു​പ്പ് തെ​ത്ത് [49] ഒരു രക്ഷ​സ്സാ​ണ്; പക്ഷേ, ഒരി​ക്ക​ലും എം. എന്ന മാർ​ക്കി ദ് ലൂ​വ്വാ [50] യോളം അത്ര വലി​യ​ത​ല്ല. സേർ, സേർ, ആർ​ക്ക് ഡച്ച​സ്സും രാ​ജ്ഞി​യു​മായ മേറി ആങ്ത്വാ​നെ​ത്തി​നെ [51] പ്പ​റ്റി ഞാൻ വ്യ​സ​നി​ക്കു​ന്നു; പക്ഷേ, 1685-ൽ മഹാ​നായ ലൂ​യി​യു​ടെ കാ​ല​ത്ത്, ആ പി​ഞ്ചു​കു​ട്ടി​ക്കു മു​ല​കൊ​ടു​ത്തു​കൊ​ണ്ടി​രു​ന്ന ആ ഹ്യൂ​ജി​ന​ട്ടു​കാ​രി സ്ത്രീ​യെ അര​ക്കെ​ട്ടു​വ​രെ​ക്കും നഗ്ന​യാ​ക്കി ഒരു കഴു​വി​ന്മേൽ കെ​ട്ടി​യി​ട്ട് അവ​ളു​ടെ കു​ട്ടി​യെ ദൂ​ര​ത്തു മാ​റ്റി​നിർ​ത്തി​യി​ല്ല​യോ? അവ​ളെ​ക്കു​റി​ച്ചു, ഞാൻ വ്യ​സ​നി​ക്കു​ന്നു. അവ​ളു​ടെ മാ​റി​ടം മു​ല​പ്പാ​ലു വന്നു​കെ​ട്ടി വീർ​ത്തു; അവ​ളു​ടെ ഹൃദയം കഠി​ന​മായ വേ​ദ​ന​കൊ​ണ്ടു തു​ടി​ച്ചു. വി​ശ​ന്നും വി​ളർ​ത്തും ആ ചെ​റു​കു​ട്ടി തള്ള​യു​ടെ മാ​റ​ത്തേ​ക്കു നോ​ക്കി കര​ഞ്ഞു കി​ട​ന്നു പി​ട​ഞ്ഞു. ആ പ്ര​സ​വി​ച്ച സ്ത്രീ​യെ, മു​ല​കു​ടി മാ​റാ​ത്ത കു​ട്ടി​യു​ള്ള അവളെ നോ​ക്കി ‘ഞാൻ ഉപേ​ക്ഷി​ച്ചു എന്നു ശപഥം ചെ​യ്യു’എന്നു മര​ണ​ശി​ക്ഷ നട​ത്തു​ന്ന​വൻ കൽ​പി​ച്ചു–ഹാ। ഒന്നു​കിൽ തന്റെ പി​ഞ്ചു​കു​ട്ടി കൊ​ല്ല​പ്പെ​ടും; അല്ലെ​ങ്കിൽ തന്റെ മന​സ്സാ​ക്ഷി നശി​ക്കും; ഇതു രണ്ടിൽ ഏതു വേണം എന്നു ചോ​ദി​ച്ചു. ഒര​മ്മ​യു​ടെ നേരെ കാ​ണി​ക്കു​മ്പോൾ, അത്ര​മേൽ അസ​ഹ​നീ​യ​മായ നര​ക​മാ​യി​ത്തീ​രു​ന്ന ഈ കഠി​ന​ക്രി​യ​യെ​പ്പ​റ്റി നി​ങ്ങൾ എന്തു വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്നു? സേർ, ഇതു നല്ല​വ​ണ്ണം ഓർ​മ​വെ​ക്കുക; ഫ്രാൻ​സി​ലെ ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​നം ഉണ്ടാ​യി​ത്തീ​രു​വാൻ മതി​യായ കാ​ര​ണ​ങ്ങ​ളു​ണ്ട്; അതി​ന്റെ ദേ​ഷ്യം ഭാ​വി​കാ​ല​ത്തിൽ ലയി​ച്ചു​പോ​കും; അതു​ണ്ടാ​യ​തി​ന്റെ ഫല​മാ​യി ലോകം പൂർ​വാ​ധി​കം ഗു​ണ​പ്പെ​ട്ടു​വ​രും. അതി​ന്റെ ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളായ തല്ലു​ക​ളിൽ​നി​ന്നു മനു​ഷ്യ​സ​മു​ദാ​യ​ത്തി​നു മു​ഴു​വ​നും അനു​ഭ​വി​ക്കാ​വു​ന്ന ഒരാ​ലിം​ഗ​നം തനിയെ ഉണ്ടാ​യി​വ​രും. ഞാൻ കു​റ​യ്ക്കു​ന്നു; ഞാൻ നിർ​ത്തു​ന്നു; അനു​കൂ​ല​സം​ഗ​തി​കൾ എനി​ക്കു വല്ലാ​തെ വർ​ദ്ധി​ച്ചു​പോ​കു​ന്നു; എന്ന​ല്ല, ഞാൻ മരി​ക്കാ​റാ​യി.’

മെ​ത്രാ​ന്റെ മു​ഖ​ത്തേ​ക്കു​ള്ള നോ​ട്ടം നിർ​ത്തി, പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം ഈ ശാ​ന്ത​വാ​ക്കു​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു തന്റെ വി​ചാ​ര​ങ്ങ​ളെ അവ​സാ​നി​പ്പി​ച്ചു; ‘അതേ, അഭി​വൃ​ദ്ധി​യു​ടെ കഠി​ന​കൃ​ത്യ​ങ്ങ​ളെ ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ങ്ങൾ എന്നു വി​ളി​ക്കു​ന്നു. ആവക ലഹളകൾ അവ​സാ​നി​ച്ചാൽ, ഈ ഒരു വാ​സ്ത​വം വെ​ളി​പ്പെ​ടും. മനു​ഷ്യ​സ​മു​ദാ​യം നിർ​ദ്ദ​യ​മാ​കും​വ​ണ്ണം പെ​രു​മാ​റ​പ്പെ​ട്ടു; എന്നാൽ അതി​ന്ന് അഭി​വൃ​ദ്ധി​യു​ണ്ടാ​യി.’

മെ​ത്രാ​ന്റെ ഉള്ളിൽ കെ​ട്ടി​നിർ​ത്തി​യി​ട്ടു​ള്ള മിക്ക കൊ​ത്ത​ള​ങ്ങ​ളും ഓരോ​ന്നാ​യി ആക്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു​ക​ഴി​ഞ്ഞു എന്ന​തിൽ ആ ഭര​ണ​സ​ഭാം​ഗ​ത്തി​നു സം​ശ​യ​മു​ണ്ടാ​യി​ല്ല. ഏതാ​യാ​ലും ഒന്നു ബാ​ക്കി​നി​ന്നു; മൊ​സ്സ്യു ബി​യാ​ങ് വെ​ന്യു​വി​ന്റെ ഒടു​വി​ല​ത്തെ നി​ല്ക്ക​ക്ക​ള്ളി​യായ ആ ഒരു രക്ഷാ​മാർ​ഗ​ത്തിൽ​നി​ന്ന് ഇങ്ങ​നെ ഒരു മറു​പ​ടി പു​റ​പ്പെ​ട്ടു– ആദ്യ​ത്തെ നി​ഷ്ഠൂ​രത മു​ക്കാ​ലും ആ മറു​പ​ടി​യിൽ തി​ങ്ങി​യി​രു​ന്നു; ‘അഭി​വൃ​ദ്ധി ഈശ്വ​ര​നിൽ വി​ശ്വ​സി​ക്ക​ണം. ഈശ്വ​ര​ദൂ​ഷ​ക​നായ ഒരു ഭൃ​ത്യൻ ഒരി​ക്ക​ലും നന്മ​യ്ക്കു​ണ്ടാ​വാൻ പാ​ടി​ല്ല. നി​രീ​ശ്വ​ര​മ​ത​ക്കാ​ര​നായ ഒരുവൻ മനു​ഷ്യ​സ​മു​ദാ​യ​ത്തി​ന് ഒര​ധ​മ​നേ​താ​വാ​യി​ട്ടേ തീ​രു​ക​യു​ള്ളൂ.’

പണ്ടു പൊ​തു​ജ​ന​നേ​താ​വാ​യി​രു​ന്ന ആ മനു​ഷ്യൻ ഒന്നും മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞി​ല്ല. അയാൾ​ക്ക് ഒരു വിറയൽ വന്നു. അയാൾ മു​ക​ളി​ലേ​ക്കു നോ​ക്കി; ആ നോ​ട്ട​ത്തിൽ പതു​ക്കെ ഒരു കണ്ണു​നീർ​ത്തു​ള്ളി ഉരു​ണ്ടു​കൂ​ടി. കൺപോള നി​റ​ഞ്ഞ​പ്പോൾ, ആ കണ്ണു​നീർ​ത്തു​ള്ളി അയാ​ളു​ടെ കരു​വാ​ളി​ച്ച കവിൾ​ത്ത​ട​ങ്ങ​ളി​ലൂ​ടെ ഉരു​ണ്ടു​വീ​ണു; ഏതാ​ണ്ട് ഒരു വി​ക്ക​ലി​ലൂ​ടെ വളരെ താ​ഴ്‌​ന്ന സ്വ​ര​ത്തിൽ, അയാൾ തന്നോ​ടു​ത​ന്നെ​യാ​യി പറ​ഞ്ഞു– ആ സമ​യ​ത്ത് അയാ​ളു​ടെ കണ്ണു​കൾ പരി​പൂർ​ണ​ത​യിൽ ആണ്ടു​പോ​യി– ‘ഹാ, അങ്ങ്! ഹാ, എന്റെ ഭാ​വ​നാ​മൂർ​ത്തി! അങ്ങു​മാ​ത്രം സത്താ​യി​ട്ടു​ണ്ട്!’ മെ​ത്രാ​ന്റെ ഹൃ​ദ​യ​ത്തി​ന് ഒര​നിർ​വ​ച​നീ​യ​മായ ഞെ​ട്ട​ലു​ണ്ടാ​യി. കു​റ​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞ് ആ വയ​സ്സൻ ഒരു വിരൽ ആകാ​ശ​ത്തേ​ക്കു ചൂ​ണ്ടി. അയാൾ പറ​ഞ്ഞും: ബ്ര​ഹ്മം നി​ല​നിൽ​ക്കു​ന്നു. അദ്ദേ​ഹം അവി​ടെ​യു​ണ്ട്. ബ്ര​ഹ്മ​ത്തി​നു സ്വ​രൂ​പ​മി​ല്ലെ​ങ്കിൽ, സ്വ​രൂ​പം അതി​രി​ല്ലാ​ത്ത​താ​യി​ത്തീ​രും; അതു ബ്ര​ഹ്മ​മാ​വു​ക​യി​ല്ല; മറ്റു​വി​ധ​ത്തിൽ പറ​ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, അത് നി​ല​നിൽ​ക്കു​ക​യി​ല്ല. അതി​നാൽ ഒരു ഞാൻ ഉണ്ട്. ബ്ര​ഹ്മ​ത്തി​ന്റെ ആ ഞാ​ന​ത്രേ ഈശ്വ​രൻ.’

ആ മരി​ക്കാ​റായ മനു​ഷ്യൻ ഒരു​ച്ച​സ്വ​ര​ത്തി​ലാ​ണ് ഈ ഒടു​വി​ല​ത്തെ വാ​ക്കു​കൾ ഉച്ച​രി​ച്ച​ത്; ആരെയോ മുൻ​പിൽ കണ്ട​പോ​ലെ, ആന​ന്ദാ​ധി​ക്യ​ത്തിൽ അയാ​ളു​ടെ സ്വരം വി​റ​ച്ചു. ഈ പറ​ഞ്ഞ​തോ​ടു​കൂ​ടി, അയാ​ളു​ടെ കണ്ണ​ട​ഞ്ഞു. അതി​നു​ള്ള ശ്ര​മ​ത്തിൽ അയാൾ ക്ഷീ​ണി​ച്ചു​പോ​യി. അയാൾ​ക്കു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന കു​റ​ച്ചു മണി​ക്കൂ​റു​കൾ മു​ഴു​വ​നും ആ ഒരു നി​മി​ഷം​കൊ​ണ്ടു കള​ഞ്ഞ​താ​യി തെ​ളി​ഞ്ഞു. ഈ പറഞ്ഞ വാ​ക്കു​കൾ മര​ണ​ത്തി​നു​ള്ളി​ലു​ള്ള ആളു​മാ​യി അയാളെ കു​റേ​ക്കൂ​ടി അടു​പ്പി​ച്ചു. അവ​സാ​ന​കാ​ലം സമീ​പി​ച്ചു​പോ​യി.

മെ​ത്രാൻ അത​റി​ഞ്ഞു; സമ​യ​മി​ല്ലാ​താ​യി. ഒരു മതാ​ചാ​ര്യ​ന്റെ നി​ല​യി​ലാ​ണ് അദ്ദേ​ഹം വന്ന​ത്; അത്യ​ധി​ക​മായ തണു​പ്പിൽ​നി​ന്നു പതു​ക്കെ​പ്പ​തു​ക്കെ അത്യ​ധി​ക​മായ വി​കാ​രോ​ഷ്മാ​വി​ലേ​ക്ക് അദ്ദേ​ഹം കട​ന്നു; ആ അടഞ്ഞ കണ്ണു​ക​ളെ അദ്ദേ​ഹം സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി; ചു​ളി​വീ​ണ​തും പ്രാ​യം ചെ​ന്ന​തും മഞ്ഞിൻ​ത​ണു​പ്പു​ള്ള​തു​മായ അയാ​ളു​ടെ കൈ മെ​ത്രാൻ തന്റെ കൈ​യി​ലെ​ടു​ത്തു; ആ ആസ​ന്ന​മ​ര​ണ​നെ താ​ഴ്‌​ന്നു നോ​ക്കി.

‘ഈ സമയം ഈശ്വ​ര​ന്റേ​താ​ണ്. നമ്മൾ കണ്ട​തു വെ​റു​തെ​യാ​യി​പ്പോ​യാൽ അതി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു നി​ങ്ങൾ പശ്ചാ​ത്ത​പി​ക്കു​ക​യി​ല്ലേ?’

ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗം വീ​ണ്ടും കൺ​മി​ഴി​ച്ചു. ഉന്മേ​ഷ​ക്കു​റ​വോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു ഗൗരവം ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ മു​ഖ​ത്തു തെ​ളി​ഞ്ഞു. ‘മെ​ത്രാൻ’ അശ​ക്തി​കൊ​ണ്ടു​ള്ള​തി​ല​ധി​കം ആത്മാ​വി​ന്റെ പ്ര​താ​പ​മ​ഹി​മ​യിൽ നി​ന്നു​ണ്ടായ ഒരു മന്ദ​ത​യോ​ടു​കൂ​ടി അയാൾ പറ​ഞ്ഞു, ’എന്റെ ജീ​വി​ത​കാ​ലം ഞാൻ ധ്യാ​ന​ത്തി​ലും അധ്യ​യ​ന​ത്തി​ലും ചി​ന്ത​ന​യി​ലു​മാ​യി കഴി​ച്ചു. എനി​ക്ക് അറു​പ​തു വയ​സ്സാ​യ​പ്പോ​ഴാ​ണ്, എന്റെ രാ​ജ്യം എന്നെ ആവ​ശ്യ​പ്പെ​ട്ട​ത്; അതി​ന്റെ കാ​ര്യം നോ​ക്കു​വാൻ എന്നോ​ടാ​ജ്ഞാ​പി​ച്ച​ത്. ഞാൻ അനു​സ​രി​ച്ചു. ദുർ​ഭാ​ഷ​ണ​ങ്ങ​ളു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; ഞാൻ അവ​യോ​ടു മല്ലി​ട്ടു; സ്വേ​ച്ചാ​ധി​പ​ത്യ​ങ്ങ​ളു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; ഞാൻ അവയെ നശി​പ്പി​ച്ചു; അവ​കാ​ശ​ങ്ങ​ളും ന്യാ​യ​സി​ദ്ധാ​ന്ത​ങ്ങ​ളു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; ഞാൻ അവയെ ഘോ​ഷി​ച്ചു. അവയെ ഞാൻ വാ​സ്ത​വ​ങ്ങ​ളെ​ന്നു തു​റ​ന്നു പറ​ഞ്ഞു. നമ്മു​ടെ രാ​ജ്യം ആക്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു; ഞാൻ അതിനെ രക്ഷി​ച്ചു; ഫ്രാൻ​സി​നെ മറ്റു​ള്ള​വർ ഭീ​തി​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രു​ന്നു; ഞാൻ എന്റെ മാറു കാ​ട്ടി​ക്കൊ​ടു​ത്തു. ഞാൻ പണ​ക്കാ​ര​ന​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു; ഞാൻ ദരി​ദ്ര​നാ​ണ്. രാ​ജ്യ​ത്തി​ന്റെ നേ​താ​ക്ക​ന്മാ​രിൽ ഒരാ​ളാ​യി. സ്വർ​ണ​ത്തി​ന്റേ​യും വെ​ള്ളി​യു​ടേ​യും കനം​കൊ​ണ്ടു പൊ​ട്ടി​പ്പൊ​ളി​യാൻ തു​ട​ങ്ങിയ ചു​മ​രു​കൾ​ക്കു ഞങ്ങൾ ഊന്നു​കൊ​ടു​ക്കേ​ണ്ടി വര​ത്ത​ക്ക​വി​ധം ഖജാ​ന​യു​ടെ മു​കൾ​ത്ത​ട്ട് നാ​ണ്യ​ത്തി​ക്കു​കൊ​ണ്ടു ഞെ​രു​ങ്ങി. ഞാൻ ഡെ​ഡ്ട്രി​ത്തെ​രു​വിൽ ഇരു​പ​ത്തൊ​ന്നു സൂ​വി​നു ഭക്ഷ​ണം കഴി​ച്ചു. ഉപ​ദ്ര​വി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​വ​രെ ഞാൻ സഹാ​യി​ച്ചു. ദുഃ​ഖി​ക്കു​ന്ന​വ​രെ ഞാൻ ആശ്വ​സി​പ്പി​ച്ചു. പള്ളി​യി​ലെ ദി​വ്യ​പീ​ഠ​ത്തിൽ​നി​ന്നു മൂ​ടു​തു​ണി ഞാൻ പറി​ച്ചു​കീ​റി. അതു വാ​സ്ത​വ​മാ​ണ്; പക്ഷേ, അതെ​ന്റെ രാ​ജ്യ​ത്തി​ന്റെ മുറി കെ​ട്ടു​വാ​നാ​യി​രു​ന്നു, വെ​ളി​ച്ച​ത്തി​ലേ​ക്കു​ള്ള മനു​ഷ്യ സമു​ദാ​യ​ത്തി​ന്റെ ഉദ്ഗ​തി​ക്കു ഞാൻ എപ്പോ​ഴും സ്വൈ​ര്യം കൂ​ട്ടി. ചി​ല​പ്പോൾ അഭി​വൃ​ദ്ധി​യെ ഞാൻ ദയ​യി​ല്ലാ​തെ തട​ഞ്ഞി​ട്ടു​ണ്ട്. സന്ദർ​ഭം വന്ന​പ്പോൾ എന്റെ വി​രോ​ധി​ക​ളെ​ക്കൂ​ടി–നി​ങ്ങ​ളു​ടെ വർ​ഗ​ക്കാ​രെ​ക്കൂ​ടി–ഞാൻ രക്ഷി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ട്. മൊ​റോ​വി​നീ​യൻ [52] രാ​ജാ​ക്ക​ന്മാർ​ക്കു വേ​ന​ല്ക്കാ​ല​ങ്ങ​ളിൽ സു​ഖ​മെ​ടു​ക്കാ​നു​ള്ള സ്ഥലം നി​ന്നി​രു​ന്നേ​ട​ത്ത്, ഫ്ലോ​റൻ​സി​ലെ പെ​റ്റി​ഗം എന്ന ദി​ക്കിൽ, സാങ് ക്ലെ​യർ ആങ് ബോ​ലി​യാ​ങ് എന്നു പറ​യു​ന്ന എർ​ബാ​നി​സ്റ്റ് [53] സം​ഘ​ക്കാ​രു​ടെ വകയായ ആ ഒരു കന്യ​കാ​മ​ഠം 1793-ൽ ഞാൻ രക്ഷി​ച്ച​താ​ണ്. എന്റെ ശക്തി​ക്ക​ടു​ത്ത എന്റെ മുറ ഞാൻ ചെ​യ്തു. എന്നെ​ക്കൊ​ണ്ടു കഴി​യു​ന്ന എല്ലാ നന്മ​ക​ളും ഞാൻ പ്ര​വർ​ത്തി​ച്ചു. അതി​നു​ശേ​ഷം, എന്നെ ആളുകൾ നാ​യാ​ടി; ആട്ടി​പ്പാ​യി​ച്ചു; ഉപ​ദ്ര​വി​ച്ചു; അപ​കീർ​ത്തി​പ്പെ​ടു​ത്തി; പരി​ഹ​സി​ച്ചു; കളി​യാ​ക്കി; ശപി​ച്ചു; ‘വര​ഞ്ഞി​ട്ടു.’ കഴി​ഞ്ഞ അനവധി കൊ​ല്ല​ങ്ങ​ളോ​ള​മാ​യി, എന്നെ പു​ച്ഛി​ക്കു​വാൻ തങ്ങൾ​ക്ക​ധി​കാ​ര​മു​ണ്ടെ​ന്ന് ആളുകൾ വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്ന​താ​യി നര​ച്ചു​തു​ട​ങ്ങിയ എനി​ക്കു ബോധം വന്നു. സാ​ധു​ക്ക​ളും അറി​വി​ല്ലാ​ത്ത​വ​രു​മായ പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങൾ​ക്ക് ഞാൻ ഒരു ശപി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​വ​നാ​യി​ത്തീർ​ന്നി​രി​ക്കു​ന്നു. എന്നാൽ ആരു​ടെ​മേ​ലും ഒരു ദ്വേ​ഷം വി​ചാ​രി​ക്കാ​തെ​ത​ന്നെ, ദ്വേ​ഷ​ത്താൽ നിർ​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ഈ ഏകാ​ന്ത​വാ​സ​ത്തെ ഞാൻ സ്വീ​ക​രി​ച്ചു. ഇപ്പോൾ എനി​ക്കു വയ​സ്സ് എൺ​പ​ത്താ​റാ​യി. ഞാൻ മരി​ക്കാ​ന​ടു​ത്തു. എന്റെ പക്കൽ​നി​ന്ന് എന്തൊ​ന്നാ​ണ് നി​ങ്ങൾ ചോ​ദി​ക്കാൻ വന്ന​ത്?’

‘നി​ങ്ങ​ളു​ടെ അനു​ഗ്ര​ഹം,’ മെ​ത്രാൻ പറ​ഞ്ഞു.

അദ്ദേ​ഹം മു​ട്ടു​കു​ത്തി.

മെ​ത്രാൻ വീ​ണ്ടും തല പൊ​ന്തി​ച്ച​പ്പോ​ഴേ​ക്ക്, ആ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗാം​ഗ​ത്തി​ന്റെ മു​ഖ​ഭാ​വം സമു​ത്കൃ​ഷ്ട​മാ​യി​ച്ച​മ​ഞ്ഞി​രി​ക്കു​ന്നു. അയാൾ മരി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞു.

ഞങ്ങൾ​ക്ക​റി​യാൻ വയ്യാ​ത്ത ഓരോ വി​ചാ​ര​പ​ര​മ്പ​ര​യിൽ തി​ക​ച്ചും നി​മ​ഗ്ന​നാ​യി മെ​ത്രാൻ വീ​ട്ടി​ലേ​ക്കു മട​ങ്ങി. അന്നു രാ​ത്രി മു​ഴു​വ​നും അദ്ദേ​ഹം ഈശ്വ​ര​വ​ന്ദ​നം​കൊ​ണ്ടു കഴി​ച്ചു. പി​റ്റേ​ന്നു രാ​വി​ലെ ധീ​ര​ന്മാ​രും ജി​ജ്ഞാ​സു​ക്ക​ളു​മായ ചില ആളുകൾ പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗ​ത്തി​ലെ അം​ഗ​മായ ജി.യെ​ക്കു​റി​ച്ച് അദ്ദേ​ഹ​ത്തോ​ടു സം​സാ​രി​ക്കാൻ പു​റ​പ്പെ​ട്ടു. അദ്ദേ​ഹം ആകാ​ശ​ത്തേ​ക്കു ചു​ണ്ടി​ക്കാ​ണി​ക്കുക മാ​ത്ര​മേ​ചെ​യ്തു​ള്ളു.

അന്നു​മു​തൽ എല്ലാ കു​ട്ടി​ക​ളു​ടെ​മേ​ലും കഷ്ട​പ്പെ​ടു​ന്ന എല്ലാ​വ​രു​ടെ മേ​ലു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ വാ​ത്സ​ല്യ​വും സഹോ​ദ​ര​ഭാ​വ​വും ഇര​ട്ടി​ച്ചു.

ആ ’തന്ത​പ്പി​ശാ​ചായ’ ജി.യെ​പ്പ​റ്റി സു​ചി​പ്പി​ച്ചു​കൊ​ണ്ട് ആളുകൾ എന്തു​പ​റ​യു​മ്പോ​ഴും, അദ്ദേ​ഹം ഒര​സാ​ധാ​ര​ണ​മായ മനോ​രാ​ജ്യ​ത്തിൽ പെ​ട്ടു​പോ​വും. തന്റെ മുൻ​പിൽ​വെ​ച്ചു​ണ്ടായ അയാ​ളു​ടെ പ്രാ​ണ​നി​ഷ്ക്ര​മ​ണ​വും, തന്റേ​തി​ലേ​ക്കു​ണ്ടായ അയാ​ളു​ടെ മാ​ഹാ​ത്മ്യ​മേ​റിയ മന​സ്സാ​ക്ഷി​പ്ര​തി​ഫ​ല​ന​വും, ഉത്ത​മ​ത്വ​ത്തി​ലേ​ക്ക​ടു​ക്കു​ന്ന​തിൽ അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ഒരു വി​ധ​ത്തി​ലും സഹാ​യി​ച്ചി​ട്ടി​ല്ലെ​ന്ന് ആർ​ക്കും പറ​ഞ്ഞു​കൂ​ടാ.

മത​ബോ​ധ​ന​പ്ര​വൃ​ത്തി​സം​ബ​ന്ധി​ച്ചു​ണ്ടായ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ ഈ യാത്ര അവി​ട​ങ്ങ​ളി​ലെ എല്ലാ ചങ്ങാ​തി​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​ലും പതു​ക്കെ​യു​ള്ള ഓരോ അഭി​പ്രാ​യ​പ്ര​ക​ട​ന​ങ്ങൾ​ക്കു പ്ര​കൃ​ത്യാ സംഗതി വരു​ത്തി.

‘അങ്ങ​നെ​യു​ള്ള ഒരാ​സ​ന്ന​മ​ര​ണ​ന്റെ മര​ണ​ക്കി​ട​ക്ക ഒരു മെ​ത്രാ​ന് ചെ​ന്നു​കൂ​ടു​വാൻ പറ്റിയ സ്ഥ​ല​മാ​ണോ? മാർഗം കൂ​ട്ടാൻ യാ​തൊ​ന്നും അവി​ടെ​വെ​ച്ചു വി​ചാ​രി​ക്കേ​ണ്ട​തി​ല്ലെ​ന്നു തീർ​ച്ച​യാ​ണ്. ഈ ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ക​ന്മാർ മു​ഴു​വ​നും മത​ത്യാ​ഗി​ക​ളാ​കു​ന്നു. പി​ന്നെ എന്തി​ന​വി​ടെ​പ്പോ​യി? എന്താ​ണ​വി​ടെ കാ​ണാ​നു​ള്ള​ത്? ഒരു ജീവനെ ചെ​കു​ത്താൻ വന്നു​കൊ​ണ്ടു​പോ​കു​ന്ന​ത് കാണാൻ നി​ശ്ച​യ​മാ​യും, മെ​ത്രാൻ വളരെ ഉത്സു​ക​നാ​യി​രി​ക്ക​ണം.’

ആത്മ​ജ്ഞാ​ന​മു​ണ്ടെ​ന്നു വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്ന ആ ധി​ക്കാ​രി​വർ​ഗ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ഒരു പ്ര​ഭു​വി​ധവ, ഒരു ദിവസം അദ്ദേ​ഹ​ത്തോ​ട് ഇങ്ങ​നെ മയി​റ്റി: ‘മോൺ​സി​ന്യേർ, മഹാ​നായ അങ്ങു​ന്നു ചു​ക​ന്ന തൊ​പ്പി​വെ​ക്കു​ന്ന​തെ [54] ന്നാ​യി​രി​ക്കും എന്ന് ആളുകൾ അന്വേ​ഷി​ക്കു​ന്നു.’ – ‘ഹാ! ഹാ! അതൊരു സു​ഖ​മി​ല്ലാ​ത്ത നി​റം​ത​ന്നെ.’ മെ​ത്രാൻ മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘തൊ​പ്പി​യിൽ ആ നി​റ​ത്തെ പരി​ഹ​സി​ക്കു​ന്ന​വർ, അതിനെ ‘ഹാ​റ്റി’ലാ​വു​മ്പോ​ഴേ​ക്കും ബഹു​മാ​നി​ക്കു​ന്ന​തു് ഭാ​ഗ്യം’