ആ അപാ​ര​മായ പോർ​ക്ക​ള​ത്തി​ലേ​ക്കു നമു​ക്കു മടങ്ങിച്ചെല്ലുക-​ ഈ പു​സ്ത​ക​ത്തിൽ അതു​കൊ​ണ്ടാ​വ​ശ്യ​മു​ണ്ടു്.

ജൂൺ 18-ാം തി​യ്യ​തി വെ​ളു​ത്ത വാ​വാ​യി​രു​ന്നു. ആ നി​ലാ​വു ബ്ലൂ​ഷേ​റു​ടെ നിർ​ദ്ദ​യ​മായ പാ​ഞ്ഞെ​ത്തി​പ്പി​ടി​ക്ക​ലി​നെ സഹാ​യി​ച്ചു; ഓടി​പ്പോ​യ​വ​രു​ടെ മാർ​ഗ​ത്തെ വെ​ളി​പ്പെ​ടു​ത്തി. അപ​ക​ട​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ജന​ക്കൂ​ട്ട​ത്തെ അതു് ആർ​ത്തി​പി​ടി​ച്ചെ​ത്തു​ന്ന പ്ര​ഷ്യൻ​കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റെ കൈയിൽ പി​ടി​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്തു; കൂ​ട്ട​ക്കൊ​ല​യെ അതു സഹാ​യി​ച്ചു. രാ​ത്രി​യു​ടെ ഇത്ത​രം പരി​താ​പ​ക​ങ്ങ​ളായ സഹാ​യ്യ്യ​ങ്ങൾ വലിയ ആപ​ത്തു​കൾ​ക്കി​ട​യിൽ ചി​ല​പ്പോൾ ഉണ്ടാ​കാ​റു​ണ്ടു്. ഒടു​വി​ല​ത്തെ പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട പൊ​ട്ടി​യ​തി​നു​ശേ​ഷം, മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങി​ലെ മൈ​താ​ന​സ്ഥ​ലം നിർ​ജ്ജ​ന​മാ​യി. ഫ്ര​ഞ്ചു​പാ​ള​യം ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ കൈ​യി​ലാ​യി, ജയ​ത്തി​ന്റെ ഒരു സാ​മാ​ന്യ​ല​ക്ഷ​ണ​മാ​ണു് തോ​ല്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​വ​രു​ടെ കി​ട​ക്ക​യിൽ കി​ട​ന്നു​റ​ങ്ങു​ന്ന​തു്. അവർ സോ​മ്മി​ന​പ്പു​റ​ത്തു തങ്ങ​ളു​ടെ രാ​ത്രി​കാ​ല​ത്തി​ലെ വെ​ളി​മ്പാ​ള​യ​ത്തെ ഉറ​പ്പി​ച്ചു. തി​രി​ഞ്ഞോ​ടു​ന്ന ഭട​സം​ഘ​ത്തി​ലേ​ക്കു ചങ്ങല വി​ട​പ്പെ​ട്ട പ്ര​ഷ്യൻ​സൈ​ന്യം മുൻ​പോ​ട്ടു തള്ളി​ക്ക​യ​റി. ലോർഡ് ബാ​ത്തർ​സ്റ്റി​ന്നു​ള്ള വി​വ​ര​ണ​ക്കു​റു​പ്പു തയ്യാ​റാ​ക്കു​വാൻ​വേ​ണ്ടി വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലെ ഗ്രാ​മ​ത്തി​ലേ​ക്കു പോയി.

എപ്പോ​ഴെ​ങ്കി​ലും ‘അങ്ങ​നെ നി​ങ്ങൾ ചെ​യ്യുക, പക്ഷേ, നി​ങ്ങൾ​ക്കാ​യി​ട്ട​ല്ല’ എന്ന​തു യോ​ജ്യ​മാ​യി​ട്ടു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, അതു നി​ശ്ച​യ​മാ​യും ആ വാ​ട്ടർ​ലൂ​ഗ്രാ​മ​ത്തോ​ടാ​ണു്. വാ​ട്ടർ​ലൂ​ഗ്രാ​മം യു​ദ്ധ​ത്തിൽ യാ​തൊ​രു പങ്കു​മെ​ടു​ത്തി​ല്ല; അതു യു​ദ്ധ​സ്ഥ​ല​ത്തു​നി​ന്നു് അര​ക്കാ​തം ദൂ​ര​ത്താ​ണു്. മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങ് പീ​ര​ങ്കി​ക്കി​ര​യാ​യി; ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ് കത്തി​യ​മർ​ന്നു; ലാ​യി​സാ​ന്തു് ആക്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു; പാ​പ്പി​ലോ​ത്തു് കത്തി​യ​മർ​ന്നു; പ്ലാൻ​സ്ന്വാ കത്തി​യ​മർ​ന്നു. രണ്ടു വി​ജ​യി​ക​ളു​ടേ​യും പി​ടി​ച്ചു​പൂ​ട്ടൽ ലാബെൽ അലി​യാൻ​സു് കണ്ടു. ഈ പേ​രു​ക​ളൊ​ന്നും ആരും കേ​ട്ടി​ട്ടി​ല്ല; യു​ദ്ധ​ത്തിൽ യാ​തൊ​ന്നും ചെ​യ്യാ​ത്ത വാ​ട്ടർ​ലൂ ബഹു​മ​തി മു​ഴു​വൻ കൈ​യി​ലാ​ക്കി.

ഞങ്ങൾ യു​ദ്ധ​ത്തെ മേ​നി​കേ​റ്റു​ന്ന​വ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തി​ല​ല്ല; സന്ദർ​ഭം വന്നാൽ അതി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു​ള്ള വാ​സ്ത​വം ഞങ്ങൾ പറയും. യു​ദ്ധ​ത്തി​നു ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളായ ചില സൗ​ഭാ​ഗ്യ​ങ്ങ​ളു​ണ്ടു്; ഞങ്ങൾ അവയെ മറ​ച്ചു​വെ​ച്ചി​ട്ടി​ല്ല. അതിനു പൈ​ശാ​ചി​ക​ങ്ങ​ളായ ചില മുഖാവയവങ്ങളുണ്ട്-​ അവയെ ഞങ്ങൾ സമ്മ​തി​ക്കു​ന്നു. യു​ദ്ധം ജയി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞ​തി​ന്റെ പി​റ്റേ​ദി​വ​സം മരി​ച്ച​വ​രു​ടെ ശരീ​ര​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം നഗ്ന​ങ്ങ​ളാ​കു​ന്ന​താ​ണു് ഏറ്റ​വും അത്ഭു​ത​ക​ര​മായ ഒന്നു്. യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ പി​റ്റേ​ദി​വ​സം സൂ​ര്യൻ ഉടു​പ്പി​ല്ലാ​ത്ത ശവ​ങ്ങ​ളും കണ്ടു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് എന്നും ഉദി​ക്കാ​റു്.

ഇതാരു ചെ​യ്യു​ന്നു? വി​ജ​യ​ത്തെ ഈവിധം വഷ​ളാ​ക്കു​ന്ന​താ​രാ​ണു്? ജയ​ത്തി​ന്റെ കീ​ശ​യി​ലേ​ക്ക് ഉപാ​യ​ത്തിൽ കട​ന്നു​കൂ​ടു​ന്ന ആ വല്ലാ​ത്ത കള്ള​ക്കൈ ഏതാ​ണു്? ബഹു​മ​തി​യു​ടെ പി​ന്നിൽ​നി​ന്നു കച്ച​വ​ടം ചെ​യ്യു​ന്ന അവർ ഏതു ‘കോ​ന്ത​ല​മു​റി​യ​ന്മാ​രാ’ണു്? ചില തത്ത്വജ്ഞാനികൾ-​ ആ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ വോൾ​ട്ട​യ​റു​ണ്ട്ബ​ഹു​മ​തി​യു​ണ്ടാ​ക്കി​യ​വർ​ത്ത​ന്നെ​യാ​ണു് അവരും എന്നു തീർ​ത്തു​പ​റ​യു​ന്നു. അവർ പറ​യു​ക​യാ​ണു്. ആ കൂ​ട്ടർ​ത​ന്നെ​യാ​ണ​തു്; ശു​ശ്രൂ​ഷ​സം​ഘ​മ​ല്ല; നി​വർ​ന്നു നി​ല്ക്കു​ന്ന​വർ ഭൂ​മി​യിൽ വീ​ണു​പോ​യ​വ​രെ കൊ​ള്ള​യി​ടു​ന്നു. പക​ല​ത്തെ യു​ദ്ധ​വീ​രൻ രാ​ത്രി​യി​ലെ ശവം​തീ​നി​പ്പി​ശാ​ചാ​ണു്. ആക​പ്പാ​ടെ, ശവ​ത്തി​ന്റെ കർ​ത്താ​വാ​യി​രി​ക്കെ, അയാൾ​ക്ക് അതി​ന്റെ ഉടു​പ്പു കു​റ​ച്ച​ഴി​ക്കു​വാൻ നി​ശ്ച​യ​മാ​യും അധി​കാ​ര​മു​ണ്ടു്. ഞങ്ങ​ളെ സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ള​മാ​ണെ​ങ്കിൽ, ഞങ്ങൾ​ക്ക് ആ അഭി​പ്രാ​യ​മി​ല്ല; ബഹു​മ​തി സമ്മാ​ന​ങ്ങൾ വാ​ങ്ങി​ക്കു​ക​യും ചത്ത മനു​ഷ്യ​ന്റെ പപ്പാ​സ്സു​കൾ മോ​ഷ്ടി​ക്കു​ക​യും ഒരേ കൈ ചെ​യ്യു​ന്ന​തു് അസാ​ധ്യ​മാ​യി ഞങ്ങൾ​ക്കു തോ​ന്നു​ന്നു.

ഒന്നു തീർ​ച്ച: യു​ദ്ധ​വി​ജ​യി​കൾ പോയ ഉടനെ അവിടെ കള്ള​ന്മാ​രെ​ത്തു​ന്ന​തു സാ​ധാ​ര​ണ​മാ​ണു്. എന്നാൽ പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ, വി​ശേ​ഷി​ച്ച് ഇന്ന​ത്തെ പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ, വി​ശേ​ഷി​ച്ച് ഇന്ന​ത്തെ പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ നമു​ക്കൊ​ഴി​വാ​ക്കുക.

ഓരോ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പി​ന്റെ പി​ന്നിൽ ഒരു രക്ഷി​സം​ഘ​മു​ണ്ടു്; അതി​നെ​യാ​ണു് കു​റ്റ​പ്പെ​ടു​ത്തേ​ണ്ട​തു്. പകുതി പി​ടി​ച്ചു​പ​റി​ക്കാ​രും ഭൃ​ത്യ​ന്മാ​രു​മാ​യി കട​വാ​തി​ലി​നെ​പ്പോ​ലു​ള്ള ജന്തു​ക്കൾ; യു​ദ്ധം എന്നു പറ​യു​ന്ന ആ സന്ധ്യാ​സ​മ​യ​ത്താൽ ഉൽ​പ്പാ​ദി​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന എല്ലാ​ത്ത​രം നരി​ച്ചീ​റു​ക​ളും; യു​ദ്ധ​ത്തിൽ യാ​തൊ​രു പങ്കു​മെ​ടു​ക്കാ​ത്ത യു​ദ്ധ​ഭ​ട​വേ​ഷ​ധാ​രി​കൾ; നാ​ട്യ​ത്തിൽ മു​റി​പ്പെ​ട്ട​വർ; ഭയ​ങ്ക​ര​ന്മാ​രായ നൊ​ണ്ടി​കൾ; ചി​ല​പ്പോൾ ഭാ​ര്യ​മാ​രോ​ടു​കൂ​ടി ചെറിയ കട്ട​വ​ണ്ടി​ക​ളിൽ പതു​ക്കെ സവാരി ചെ​യ്തു കൊ​ണ്ടു, കണ്ട​തു കൈ​യി​ലാ​ക്കി, പി​ന്നീ​ടു കൊ​ണ്ടു​വി​ല്ക്കു​ന്ന കള്ള​പ്പ​ട്ടാ​ള​വ്യാ​പാ​രി​കൾ; പട്ടാ​ള​മേ​ലു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ​ക്ക് വഴി​കാ​ട്ടി​ക​ളാ​യി​ക്കൊ​ള്ളാം എന്നു പറ​ഞ്ഞു​ചെ​ല്ലു​ന്ന യാ​ച​ക​ന്മാർ; പട്ടാ​ള​ക്കാ​രു​ടെ ഭൃ​ത്യ​ന്മാർ; കൊ​ള്ള​ക്കാർ; മുൻകാലങ്ങളിൽ-​ ഞങ്ങൾ പറ​യു​ന്ന​തു് ഇന്ന​ത്തെ കഥയല്ല-​ യു​ദ്ധ​സ്ഥ​ല​ത്തേ​ക്കു യാത്ര തു​ട​രു​ന്ന സൈ​ന്യ​ങ്ങൾ ഇതൊ​ക്കെ​യും പി​ന്നാ​ലെ വലി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു പോ​കാ​റു​ണ്ടു്; അതി​നാൽ സവി​ശേ​ഷ​ഭാ​ഷ​യിൽ അവരെ ‘തെ​ണ്ടി​കൾ’ എന്നു പറയും. ഈ സത്ത്വ​ങ്ങ​ളെ സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ളം, ഒരു സൈ​ന്യ​വും ഒരു ജന​സ​മു​ദാ​യ​വും ഉത്ത​ര​വാ​ദി​യ​ല്ല; അവർ ഇറ്റാ​ലി​യൻ​ഭാഷ സം​സാ​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു് ജർ​മ​നി​ക്കാ​രു​ടെ​കൂ​ടെ കൂടും; പി​ന്നീ​ടു ഫ്ര​ഞ്ചു​ഭാഷ പറ​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ടു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ തൂ​ങ്ങും; ഈ നി​കൃ​ഷ്ട വർ​ഗ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ഒരുവനാണ്-​ അതേ, ഫ്ര​ഞ്ചു​ഭാഷ സം​സാ​രി​ച്ചി​രു​ന്ന ഒരു സ്പെ​യിൻ​കാ​രൻ തെണ്ടിയാണ്-​അവന്റെ പേ​ച്ചു കേ​ട്ടു നമ്മു​ടെ ഫ്രാൻ​സു​കാ​ര​നാ​ണെ​ന്നു് ഫേവർ ക്യൂ​വി​ലെ മാർ​ക്കി​സ്സു് തെറ്റിദ്ധരിച്ചു-​ ഒടു​വിൽ ചതി​യാ​യി അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ കൊ​ല​പ്പെ​ടു​ത്തി. സെ​രി​സോൾ യു​ദ്ധ​വി​ജ​യ​ത്തി​ന്റെ പി​റ്റേ​ദി​വ​സം രാ​ത്രി യു​ദ്ധ​സ്ഥ​ല​ത്തു​വെ​ച്ചു​ത​ന്നെ കൊ​ള്ള​യി​ട്ട​തു്. ആ തെ​മ്മാ​ടി ഇത്ത​രം കൊ​ള്ള​ക്കാ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ​നി​ന്നു പു​റ​പ്പെ​ട്ട​വ​നാ​ണു്. ആ നി​കൃ​ഷ്ട​പ്പ​ഴ​ഞ്ചൊ​ല്ലു്, ശത്രു​വി​നെ​ക്കൊ​ണ്ടു് ഉപ​ജീ​വി​ക്കുക, എന്ന​താ​ണു് ഈ കു​ഷ്ഠ​രോ​ഗ​ത്തെ ഉണ്ടാ​ക്കി​ത്തീർ​ത്ത​തു്; സനി​ഷ്കർ​ഷ​മായ ഒരു സന്മാർ​ഗ​പ​രി​ശീ​ല​നം​കൊ​ണ്ടു മാ​ത്ര​മേ അതു ശമി​ക്കു​ക​യു​ള്ളൂ. പ്ര​സി​ദ്ധി​ക​ളിൽ ചിലതു ചതി​യ​നാ​യി​ട്ടു​ണ്ടു്; മറ്റു ചില കാ​ര്യ​ങ്ങ​ളിൽ വലിയ മഹാ​ന്മാ​രായ ചില സൈ​ന്യാ​ധി​പ​തി​കൾ, ഇത്ര​മേൽ പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങൾ​ക്കി​ഷ്ട​പ്പെ​ട്ട​വ​രാ​യി​ത്തീ​രാൻ കാ​ര​ണ​മെ​ന്താ​ണെ​ന്നു് എപ്പോ​ഴും നി​ശ്ച​യ​മു​ണ്ടാ​യി എന്നു​വ​രി​ല്ല, കൊ​ള്ള​യി​ടാൻ സമ്മ​തി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് ത്യു​റാ [59] ഭട​ന്മാ​രാൽ പൂ​ജി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തു്. സമ്മ​തി​ക്ക​പെ​ട്ട ദു​ഷ്ട​പ്ര​വൃ​ത്തി സൗ​ശീ​ല്യ​ത്തി​ന്റെ ഒരു ഭാ​ഗ​മാ​യി​ക്കൂ​ടു​ന്നു. രാ​ജ്യ​മാ​കെ കൊ​ത്തി​നു​റു​ക്കു​ക​യോ തി​യ്യി​ട്ടു ചു​ടു​ക​യോ ചെ​യ്വാൻ സമ്മ​തി​ക്ക​ത്ത​ക്ക​വി​ധം ത്യു​റാൻ അത്ര​യും ഗു​ണ​വാ​നാ​യി​രു​ന്നു. സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്റെ ഗൗ​ര​വ​മ​നു​സ​രി​ച്ചാ​യി​രി​ക്കും അതതു സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ പി​ന്നിൽ തൂ​ങ്ങി​ക്കൂ​ടു​ന്ന കൊ​ള്ള​ക്കാ​രു​ടെ ഏറ്റ​ക്കു​റ​വു്. ഹോ​ഷി​ന്റേ​യും [60] മാർ​സോ​വി​ന്റേ​യും കൂടെ തെ​ണ്ടി​ക​ളേ ഇല്ല; വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ കൂടെ അല്പമുണ്ടായിരുന്നു-​ അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ വി​ചാ​രി​ച്ചു മര്യാ​ദ​യ്ക്ക് അതു ഞങ്ങൾ പറ​യേ​ണ്ട​താ​ണു്.

എന്താ​യാ​ലും ജൂൺ 18-ആം തി​യ്യ​തി രാ​ത്രി ശവ​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം കൊ​ള്ള​യ​ടി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ നി​ഷ്കർ​ഷ​ക്കാ​ര​നാ​ണു്; അങ്ങ​നെ വല്ല​വ​നും ചെ​യ്യു​ന്ന​താ​യി കണ്ടാൽ അവനെ വെ​ടി​വ​ച്ചു​ക​ള​യാൻ അദ്ദേ​ഹം കല്പന കൊ​ടു​ത്തു; പക്ഷേ, കൊ​ള്ള​യി​ടുക എന്ന​തു് ഒരു മർ​ക്ക​ട​മു​ഷ്ടി​ക്കാ​ര​നാ​ണു്. യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​യു​ടെ ഒരു ഭാ​ഗ​ത്തു​വെ​ച്ചു ചില കൊ​ള്ള​ക്കാർ വെ​ടി​വ​യ്ക്ക​പ്പെ​ടു​മ്പോൾ, മറ്റു ചിലർ അങ്ങേ ഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നു കി​ട്ടു​ന്ന​തു കൈ​യി​ലാ​ക്കി​യി​രു​ന്നു.

ചന്ദ്രൻ ഈ മൈ​താ​ന​ത്തിൽ അമം​ഗ​ള​ക്കാ​ര​നാ​യി.

അർ​ദ്ധ​രാ​ത്രി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഒരു മനു​ഷ്യൻ പതു​ങ്ങി നട​ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്; അല്ലെ​ങ്കിൽ, ഒഹാ​ങ്ങി​ലെ കു​ണ്ടു​വ​ഴി​ക്കു നേരെ കയ​റി​പ്പോ​കു​ന്നു​ണ്ടു്. ആക​പ്പാ​ടെ കണ്ടാൽ ആ മനു​ഷ്യൻ ഞങ്ങൾ ഇപ്പോൾ​ത്ത​ന്നെ വി​വ​രി​ച്ച തര​ത്തിൽ പെട്ടവനാണ്-​ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​ര​നോ ഫ്രാൻ​സു​കാ​ര​നോ അല്ല; കൃ​ഷീ​വ​ല​നോ യു​ദ്ധ​ഭ​ട​നോ അല്ല; ഒരു മനു​ഷ്യ​നേ​ക്കാ​ള​ധി​കം ശവ​ങ്ങ​ളു​ടെ നാ​റ്റം കേ​ട്ട​ടു​ത്തെ​ത്തിയ ഒരു പി​ശാ​ചാ​ണെ​ന്നു പറയണം; സ്വ​ന്തം ജയ​മാ​യി​ക്കി​ട്ടിയ മോ​ഷ​ണ​പ്പ​ണി​യും​കൊ​ണ്ടു് അവർ വാ​ട്ടർ​ലൂ കൊ​ള്ള​യി​ടു​വാൻ ഇറ​ങ്ങി​യി​രി​ക്ക​യാ​ണു്. ഒരു വലിയ പു​റം​കു​പ്പാ​യ​ത്തി​ന്റെ രീ​തി​യി​ലു​ള്ള ഒന്നാ​ണു് അവൻ മേ​ലി​ട്ടി​ട്ടു​ള്ള​തു്; അവൻ അസ്വ​സ്ഥ​നും അധി​ക​പ്ര​സം​ഗി​യു​മാ​യി​രു​ന്നു; അവൻ മുൻ​പോ​ട്ടു നട​ക്കും, പി​ന്നോ​ക്കം സൂ​ക്ഷി​ച്ചു നോ​ക്കും, ഈ മനു​ഷ്യൻ ആരാ​യി​രു​ന്നു? ഒരു സമയം പക​ലി​നെ​ക്കാ​ള​ധി​കം രാ​ത്രി​ക്കാ​യി​രി​ക്കും അവ​നെ​പ്പ​റ്റി അറി​വു്? അവ​ന്റെ കൈയിൽ ചാ​ക്കി​ല്ല; പക്ഷേ, പു​റം​കു​പ്പാ​യ​ത്തി​നു​ള്ളിൽ വ്യ​ക്ത​മാ​യി​ത്ത​ന്നെ നല്ല ഉള്ളു​ള്ള കീ​ശ​ക​ളു​ണ്ടു്. ഇട​യ്ക്കി​ട​യ്ക്ക് അവൻ നി​ല്ക്കും; തന്നെ ആരെ​ങ്കി​ലും കാ​ണു​ന്നു​ണ്ടോ എന്നു നോ​ക്കു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, അവൻ ചു​റ്റു​മു​ള്ള മൈ​താ​ന​ത്തെ നോ​ക്കി​പ്പ​ഠി​ക്കും; പെ​ട്ടെ​ന്നു കു​നി​ഞ്ഞു​നി​ന്നു ശബ്ദ​മി​ല്ലാ​തെ​യും അന​ക്കം കൂ​ടാ​തെ​യും നി​ല​ത്തു​കി​ട​ക്കു​ന്ന എന്തോ ഒന്നി​നെ ഇട്ടു​രു​ട്ടും; എഴു​ന്നേ​റ്റു പി​ന്നേ​യും പായും. അവ​ന്റെ നി​ര​ങ്ങി​ക്കൊ​ണ്ടു​ള്ള പോ​ക്കും, അവ​ന്റെ നി​ല​ക​ളും, അസാ​ധാ​ര​ണ​ങ്ങ​ളും അതി​വേ​ഗ​ത്തി​ലു​ള്ള​വ​യു​മായ അവ​ന്റെ ആം​ഗ്യ​വി​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളും​കൂ​ടി കണ്ടാൽ, ഇടി​ഞ്ഞു​പൊ​ളി​ഞ്ഞു പോയ കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങൾ​ക്കു​ള്ളിൽ ഇരു​ട്ട​ത്തു സഞ്ച​രി​ക്കാ​റു​ള്ള പു​ഴു​ക്ക​ളു​ടെ ഛായ തോ​ന്നും.

രാ​ത്രി​സ​ഞ്ചാ​ര​മു​ള്ള ചില ഇഴ​വു​പ​ക്ഷി​കൾ ചതു​പ്പു​നി​ല​ങ്ങ​ളി​ലൂ​ടെ ചി​ല​പ്പോൾ ഇങ്ങ​നെ​യു​ള്ള നി​ഴൽ​മാ​റ്റ​ങ്ങൾ ഉണ്ടാ​ക്കാ​റു​ണ്ടു്.

ആ മങ്ങി​ച്ച മു​ഴു​വ​നും തു​ള​ച്ചു​ക​ട​ക്കാൻ കഴി​യു​ന്ന ഒരു നോ​ട്ടം നോ​ക്കി​യാൽ, കു​റ​ച്ച​ക​ലെ​യാ​യി നേരിയ ഒരു വള്ളി​ക്കൊ​ട്ട​യോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു​ത​രം ചെറിയ പട്ടാ​ള​ക്ക​ച്ച​വ​ട​ക്കാ​ര​ന്റെ കട്ട​വ​ണ്ടി നി​ന്നേ​ട​ത്തു​നി​ന്നു കടി​വാ​ള​ത്തി​നി​ട​യി​ലൂ​ടെ പു​ല്ലു നു​റു​ക്കു​ന്ന ഒരു ചാ​വാ​ളി​ക്കു​തി​ര​യെ പൂ​ട്ടി​ക്കെ​ട്ടി, മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങിൽ​നി​ന്നു് ബ്രെ​യിൻ​ലാ​ല്യൂ​ദി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​ത്തി​രി​വിൽ നീ​വെ​ല്ലി​ലേ​ക്കു​ള്ള പ്ര​ധാന നി​ര​ത്തി​നു തൊ​ട്ടു​നിൽ​ക്കു​ന്ന ചെ​റ്റ​ക്കു​ടി​ലി​നു പി​ന്നിൽ ഒളി​ച്ചു നി​ല്ക്കു​ന്ന​തു കാണാം; എന്ന​ല്ല, ആ വണ്ടി​യിൽ പെ​ട്ടി​ക​ളു​ടേ​യും ഭാ​ണ്ഡ​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും മു​ക​ളി​ലാ​യി എന്തോ ഒരു​ത​രം സ്ത്രീ​യും ഇരി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്. ഒരു സമയം ആ വണ്ടി​യും ഈ പതു​ങ്ങി നട​ക്കു​ന്ന​വ​നും തമ്മിൽ ഒരു സം​ബ​ന്ധ​മു​ണ്ടെ​ന്നു വരാം.

ആ രാ​ത്രി വി​ശി​ഷ്ട​മാ​യി​രു​ന്നു. ഒരൊ​റ്റ മേ​ഘ​മെ​ങ്കി​ലും തല​യ്ക്കു മു​ക​ളി​ലി​ല്ല. ഭൂമി ചു​ക​ന്നു​പോ​യാൽ എന്താ​ണ്! ചന്ദ്രൻ വെ​ളു​ത്തു​ത​ന്നെ​യി​രി​ക്കു​ന്നു. ഇതൊ​ക്കെ​യാ​നു് ആകാ​ശ​ത്തി​ന്റെ ഉദാ​സീ​ന​ത​കൾ. പറ​മ്പു​ക​ളിൽ, വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൊ​ണ്ടു പൊ​ട്ടി​യാ​ലും, വീ​ഴാ​തെ തോ​ലു​കൊ​ണ്ടു പി​ടി​ച്ചു​നി​ല്ക്കു​ന്ന മര​ക്കൊ​മ്പു​കൾ രാ​ത്രി​യി​ലെ മന്ദ​മാ​രു​ത​നിൽ പതു​ക്കെ ചാ​ഞ്ചാ​ടി. ഒരു ശ്വാ​സം, ഏതാ​ണ്ടൊ​രൂ​ത്തു്, ചു​ള്ളി​ക്കാ​ടി​നെ ഒന്ന​ന​ക്കി. ജീ​വാ​ത്മാ​ക്ക​ളു​ടെ യാ​ത്ര​പോ​ലെ​യു​ള്ള ഇള​ക്ക​ങ്ങൾ പു​ല്ലു​ക​ളി​ലൂ​ടെ വ്യാ​പി​ച്ചു.

അക​ല​ത്താ​യി പാ​റാ​വു​കാ​രു​ടെ അങ്ങോ​ട്ടു​മി​ങ്ങോ​ട്ടു​മു​ള്ള കാൽ​വെ​പ്പു​ക​ളും പാ​ള​യ​ത്തിൽ​നി​ന്നു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ഭട​ന്മാ​രു​ടെ കാ​വൽ​ന​ട​ത്ത​ങ്ങ​ളും കേൾ​ക്കാ​മാ​യി​രു​ന്നു.

ഒന്നു പടി​ഞ്ഞാ​റും ഒന്നു കി​ഴ​ക്കും രണ്ടു വലിയ തീ​ജ്വാ​ല​ക​ളാ​യി, ചക്ര​വാ​ള​ത്തിൽ കു​ന്നു​കൾ​ക്കു ചു​റ്റും ഇം​ഗ്ലീ​ഷു വെ​ളി​മ്പാ​ള​യ​ത്തിൽ വരി​വ​രി​യാ​യി വലിയ അർ​ദ്ധ​ച​ന്ദ്രാ​കൃ​തി​യി​ലു​ള്ള അടു​പ്പു​തി​യ്യു​ക​ളോ​ടു കൂ​ടി​ച്ചേർ​ന്നു, പു​ഷ്യ​രാ​ഗ​ക്ക​ണ്ഠ​ശ്ശ​ര​ത്തി​ന്റെ അറ്റ​ത്തു രണ്ടു മാ​ണി​ക്യ​ക്ക​ല്ലു​കൾ​പോ​ലെ, ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങും ലാ​യി​സാ​ന്തും അപ്പോ​ഴും നി​ന്നു കത്തു​ക​യാ​ണു്.

ഒഹാ​ങ്ങി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​യിൽ​വെ​ച്ചു​ണ്ടായ അത്യാ​പ​ത്തു ഞങ്ങൾ വി​വ​രി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്. ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ന്മാ​രായ അത്ര​യ​ധി​കം യു​ദ്ധ​ഭ​ട​ന്മാർ​ക്ക് ആ മരണം എന്താ​യി​രു​ന്നു എന്നാ​ലോ​ചി​ക്കു​മ്പോൾ ഹൃദയം തക​രു​ന്നു.

ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​യി എന്തെ​ങ്കി​ലു​മൊ​ന്നു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, സ്വ​പ്ന​ങ്ങ​ളെ കവ​ച്ചു​വെ​ക്കു​ന്ന ഒരു വാ​സ്ത​വ​മു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, അതി​താ​ണു്; ജീ​വ​നോ​ടു​കൂ​ടി​യി​രി​ക്കുക; ആദി​ത്യ​നെ കാണുക; യൗ​വ​ന​ത്തി​ന്റെ തി​ക​ഞ്ഞ ചോ​ര​ത്തി​ള​പ്പു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക; ആരോ​ഗ്യ​വും ആഹ്ലാ​ദ​വും ഉണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക; ശൗ​ര്യ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി പൊ​ട്ടി​ച്ചി​രി​ക്കുക; മുൻ​ഭാ​ഗ​ത്തു കണ്ണ​ഞ്ചി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള ഒരു ബഹു​മ​തി​യി​ലേ​ക്കു പാ​ഞ്ഞു​ചെ​ല്ലുക; ശ്വാ​സോ​ച്ഛ ്വാസം ചെ​യ്യു​ന്ന ശ്വാ​സ​കോ​ശ​ങ്ങ​ളും, മി​ടി​ക്കു​ന്ന ഹൃ​ദ​യ​വും, ഗു​ണ​ദോ​ഷ​വി​വേ​ച​നം ചെ​യ്യു​ന്ന അന്ത:കര​ണ​വും നെ​ഞ്ചി​ലു​ണ്ടെ​ന്ന ബോ​ധ​മി​രി​ക്കുക; സം​സാ​രി​ക്കുക, ആലോ​ചി​ക്കുക, സ്നേ​ഹി​ക്കുക, അമ്മ​യു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക, ഭാ​ര്യ​യു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക, മക്ക​ളു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക, അറിവുണ്ടായിരിക്കുക-​ പെ​ട്ടെ​ന്നു്, ഒരു നി​ല​വി​ളി​ക്കു​ള്ള ഇട​യ്ക്ക് ഒരർ​ദ്ധ​നി​മി​ഷ​ത്തി​ന​കം ഒര​ന്ധ​കാ​ര​കു​ണ്ഡ​ത്തിൽ തല​കു​ത്തി​പ്പോ​വുക, ഹാ, വീഴുക, ഉരു​ളുക, ചതയുക, ചത​യ്ക്ക​പ്പെ​ടുക; കോ​ത​മ്പ​ക്ക​തി​രു​കൾ, പു​ഷ്പ​ങ്ങൾ, ഇലകൾ, ചി​ല്ല​കൾ, ഓരോ​ന്നും മുൻ​പിൽ കാണുക; യാ​തൊ​ന്നും പി​ടി​ക്കു​വാൻ കഴി​വി​ല്ലാ​തി​രി​ക്കുക; ചു​വ​ട്ടിൽ മനു​ഷ്യ​രും മു​ക​ളിൽ കു​തി​ര​ക​ളു​മാ​യി വാ​ളൊ​ന്ന​ന​ക്കാൻ നി​വൃ​ത്തി​യി​ല്ലാ​തി​രി​ക്കുക; ഇരു​ട്ട​ത്തു​ള്ള ചവി​ട്ടു പറ്റി എല്ലു മു​ഴു​വ​നും നു​റു​ങ്ങി​യ​തു​കൊ​ണ്ടു കി​ട​ന്നു​പി​ട​ഞ്ഞി​ട്ടു യാ​തൊ​രു ഫല​വു​മി​ല്ലാ​തി​രി​ക്കുക. കണ്ണു രണ്ടും കൺ​കു​ഴി​ക​ളിൽ​നി​ന്നു തെ​റി​ച്ചു ചാ​ടു​ന്ന​വി​ധം ചവി​ട്ടു കൊ​ള്ളുക; ദ്വേ​ഷ്യം സഹി​ച്ചു​കൂ​ടാ​തെ കു​തി​ര​ലാ​ടൻ കടി​ക്കുക; ശ്വാ​സം മു​ട്ടുക, ചക്ര​ശ്വാ​സം വലി​ക്കുക; താഴെ വീ​ണു​കി​ട​ക്കുക; കി​ട​ന്നേ​ട​ത്തു​നി​ന്നു തന്നെ​ത്താൻ പറയുക, ‘ഒരു നി​മി​ഷം മു​മ്പു ഞാനും ജീ​വ​നു​ള്ള​വ​യാ​യി​രു​ന്നു!’

അവിടെ ആ കണ്ണു​നീർ വരു​ത്തു​ന്ന കഷ്ട​സം​ഭ​വം അവസാന ഞെ​ര​ക്കം ഞെ​ര​ങ്ങി​യേ​ട​ത്തു്, ഇന്നെ​ല്ലാം നി​ശ്ശ​ബ്ദ​മാ​യി. വേർ​പെ​ടു​ത്താൻ വയ്യാ​ത്ത​വി​ധം കൂ​ടി​പ്പി​ണ​ഞ്ഞു കു​ന്നു​കൂ​ടിയ അശ്വ​ങ്ങ​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടും അശ്വാ​രൂ​ഢ​ന്മാ​രെ​ക്കൊ​ണ്ടും ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യു​ടെ വക്കു​കൾ തക​രാ​റാ​യി. ഭയ​ങ്ക​ര​മായ കു​ടു​ക്ക്! അവിടെ ഇടു​ക്കു​ക​ളൊ​ന്നു​മി​ല്ല; വഴി​യും മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പും ശവ​ക്കൂ​ട്ട​ത്താൽ ഒരു നി​ര​പ്പാ​യി; കോ​ത​മ്പു നി​റ​ഞ്ഞ കൊ​ട്ട​പോ​ലെ​യി​രു​ന്നു ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി. മു​ക​ളിൽ ഒരു ശവ​ക്കു​ന്നു്, അടി​യിൽ ഒരു ചോരപ്പുഴ-​ 1815 ജൂൺ 19-ാം തി​യ്യ​തി വൈ​കു​ന്നേ​രം ആ വഴി​യു​ടെ നില ഇതാ​യി​രു​ന്നു. ചോര നീ​വെ​ല്ലു് നി​ര​ത്തി​ലേ​ക്കു​കൂ​ടി ഒലി​ച്ചു തള്ളി. ഇന്നും ചൂ​ണ്ടി​ക്കാ​ണി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന ഒരു സ്ഥ​ല​ത്തു വഴി മു​ട​ക്കു​ന്ന മര​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​നു മുൻ​പി​ലെ കു​ള​ത്തിൽ ചെ​ന്നു ചാടി.

അതി​ന്റെ അങ്ങേ വശ​ത്തു്, ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി പോ​കു​ന്നേ​ട​ത്തു വെ​ച്ചാ​ണു് കവ​ച​ധാ​രി​ഭ​ട​ന്മാർ​ക്ക് ആപ​ത്തു പി​ണ​ഞ്ഞ​തെ​ന്നു് ഓർ​മി​ക്കു​മ​ല്ലോ. കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യു​ടെ ആഴ​ത്തി​നൊ​ത്തു ശവ​ങ്ങ​ളു​ടെ അടു​ക്കി​നു് എണ്ണം കു​റ​ഞ്ഞി​രു​ന്നു; നടു​ക്കു, ദി​ലോ​റി​ന്റെ സൈ​ന്യം കട​ന്നു​പോ​യേ​ട​ത്തു്, വഴി അധികം കു​ണ്ടി​ല്ലാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു്. അധികം അടു​ക്കു ശവ​ങ്ങ​ളി​ല്ല.

ഞങ്ങൾ വാ​യ​ന​ക്കാർ​ക്ക് ഇപ്പോൾ​ത്ത​ന്നെ കാ​ട്ടി​ത്ത​ന്ന ആ രാ​ത്രി​ക്കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ അതി​ലെ​യാ​ണു് പോ​യി​രു​ന്ന​തു്. ആവ​മ്പി​ച്ച ശ്മ​ശാ​ന​ഭൂ​മി പരി​ശോ​ധി​ക്കു​ക​യാ​ണു് അയാൾ. അയാൾ ചു​റ്റും സൂ​ക്ഷി​ച്ചു നോ​ക്കി. ആ മരി​ച്ചു കി​ട​ക്കു​ന്ന​വ​രി​ലെ​ല്ലാം ഒരു പൈ​ശാ​ചി​ക​മായ പരി​ശോ​ധന നട​ത്തി​ക്കൊ​ണ്ടു പോയി. കാൽ ചോ​ര​യിൽ മു​ങ്ങി​ക്കൊ​ണ്ടാ​ണു് ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ നട​ത്തം.

പെ​ട്ടെ​ന്നു് അയാൾ നി​ന്നു.

അയാ​ളു​ടെ മുൻ​പിൽ കു​റ​ച്ച​ടി അകലെ, ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യിൽ, ശവ​പു​ഞ്ജ​ത്തി​ന്റെ അവ​സാ​ന​ത്തിൽ ചന്ദ്രി​ക​യാൽ പ്ര​കാ​ശ​മാ​ന​മായ ഒരു തു​റ​ന്ന കൈ ആ മനു​ഷ്യ​ക്കു​ന്നി​ന്റെ ഉള്ളിൽ​നി​ന്നു പു​റ​ത്തേ​ക്കു പൊ​ന്തി​വ​ന്നു. ആ കൈയിൽ മി​ന്നു​ന്ന എന്തോ ഒന്നു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; അതൊരു പൊ​ന്മോ​തി​ര​മാ​ണു്.

ആ മനു​ഷ്യൻ അവിടെ കു​നി​ഞ്ഞു: ഒരു നി​മി​ഷം ആ നി​ല​യിൽ താണു കി​ട​ന്നു; അയാൾ എണീ​റ്റ​പ്പോൾ ആ കൈ​യിൽ​നി​ന്നു മോ​തി​രം കാ​ണാ​താ​യി​രി​ക്കു​ന്നു.

അയാൾ തി​ക​ച്ചും എണീ​റ്റി​ല്ല; ശവ​ക്കു​ന്നി​ലേ​ക്കു പുറം ചാരി, മു​ട്ടു​കു​ത്തി ചക്ര​വാ​ള​ത്തെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ടു്, നി​ല​ത്തൂ​ന്നിയ രണ്ടു കൈ​പ്പെ​രു​വി​ര​ലി​ന്റേ​യും സഹാ​യ്യ്യ​ത്താൽ ഉടൽ മു​ഴു​വ​നും പൊ​ക്കി​പ്പി​ടി​ച്ച്, കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യു​ടെ വക്കി​നു മു​ക​ളി​ലൂ​ടെ തല​യു​യർ​ത്തി, പതു​ങ്ങി​യും ഭയം കാ​ണി​ക്കു​ന്ന​തു​മായ നി​ല​യിൽ ഇരു​ന്ന​തേ ഉള്ളൂ. കു​റു​ക്ക​ന്റെ നാലു കാ​ല​ടി​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു ചില പറ്റിയ പണി​യു​ണ്ടു്.

ഉടനെ എന്തോ ഒന്നു​റ​ച്ച് അയാൾ എഴു​ന്നേ​റ്റു​നി​ന്നു.

ആ സമ​യ​ത്തു് അയാൾ ഒരു വല്ലാ​ത്ത ഞെ​ട്ടൽ ഞെ​ട്ടി. ആരോ പി​ന്നിൽ​നി​ന്നു പി​ടി​കൂ​ടി​യ​തു​പോ​ലെ അയാൾ​ക്കു തോ​ന്നി.

അയാൾ ഒരു തി​രി​കു​റ്റി​യി​ന്മേ​ലെ​ന്ന​വി​ധം തി​രി​ഞ്ഞു; ആ തു​റ​ന്ന നി​ല​യിൽ കണ്ട കൈ​യാ​ണു്, കൂ​ടി​ച്ചേർ​ന്ന വി​ര​ലു​കൾ​കൊ​ണ്ടു് ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ പു​റം​കു​പ്പാ​യ​മ​ട​ക്കിൽ പി​ടി​ച്ച​തു്.

ഒരു മര്യാ​ദ​ക്കാ​രൻ ഭയ​പ്പെ​ട്ടു​പോ​വും, ഈ മനു​ഷ്യൻ പൊ​ട്ടി​ച്ചി​രി​ച്ചു.

‘ആട്ടെ,’ അയാൾ പറ​ഞ്ഞു, ‘അതൊരു ശവം മാ​ത്ര​മാ​ണു്. എനി​ക്കു പ്രേ​ത​ത്തെ​യാ​ണു് പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ​ക്കാൾ ഇഷ്ടം.’

പക്ഷേ, ആ കൈ തളർ​ന്നു. അയാളെ പി​ടി​വി​ട്ടു. ശ്മ​ശാ​ന​ഭൂ​മി​യി​ലെ ശ്രമം ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ ക്ഷീ​ണി​ച്ചു​പോ​വു​ന്നു.

‘എന്നാൽ ആവ​ട്ടെ,’ ആ പതു​ങ്ങി​ക്ക​ള്ളൻ പറ​ഞ്ഞു: ‘ആ ചത്ത​വ​ന്നു ജീ​വ​നു​ണ്ടോ? നോ​ക്ക​ട്ടെ.’

അയാൾ വീ​ണ്ടും കു​നി​ഞ്ഞി​രു​ന്നു; ശവ​ക്കു​ന്നി​നി​ട​യിൽ തപ്പി​നോ​ക്കി. തട​ഞ്ഞ​തൊ​ക്കെ തട്ടി​നീ​ക്കി; ആ കൈ കവർ​ന്നെ​ടു​ത്തു, തന്റേ​തി​നോ​ടു കോർ​ത്തു പി​ടി​ച്ചു; തല കൂ​ട്ട​ത്തിൽ​നി​ന്നു വി​ടു​വി​ച്ചു. ദേഹം പു​റ​ത്തേ​ക്കു വലി​ച്ചു; കു​റ​ച്ചു നേ​രം​കൊ​ണ്ടു് കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യി​ലെ നി​ഴ​ലു​കൾ​ക്കു​ള്ളി​ലൂ​ടെ ആ ജീ​വ​ന​റ്റ, അല്ലെ​ങ്കിൽ മോ​ഹാ​ല​സ്യ​ത്തിൽ കി​ട​ക്കു​ന്ന, മനു​ഷ്യ​നെ വലി​ച്ചു​കേ​റ്റി. അതു് ഒരു കവ​ച​ധാ​രി​ഭ​ട​നാ​യി​രു​ന്നു, ഒരു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ. വളരെ ഉയർ​ന്ന നി​ല​യി​ലു​ള്ള ഒരു ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ; കവ​ച​ത്തി​നു​ള്ളിൽ​നി​ന്നു കന​ക​മ​യ​മായ ഒരു വലിയ സ്ഥാ​ന​മു​ദ്ര പതു​ങ്ങി നോ​ക്കു​ന്നു. ആ ഭയ​ങ്ക​ര​മായ വാൾ​വെ​ട്ടു് അയാ​ളു​ടെ മുഖം തക​രാ​റി​ലാ​ക്കി​യി​രി​ക്കു​ന്നു: ചോ​ര​യ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊ​ന്നും അവിടെ കാ​ണാ​നി​ല്ല.

ഏതാ​യാ​ലും ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ കൈയും കാലും മു​റി​ഞ്ഞി​ട്ടി​ല്ല, എന്തോ ഭാ​ഗ്യം കൊണ്ട്-​ ആ വാ​ക്കി​വി​ടെ ഉപ​യോ​ഗി​ക്കു​ന്ന​തി​നു വിരോധമില്ലെങ്കിൽ-​അയാളെ ചത​ഞ്ഞു​പോ​കാ​തെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് ശവ​ങ്ങൾ മീതെ വന്നു മറി​ഞ്ഞ​തു്. അയാ​ളു​ടെ കണ്ണു് അപ്പോ​ഴും അട​ഞ്ഞി​രു​ന്നു.

ബഹു​മ​തി​മു​ദ്ര​യായ വെ​ള്ള​ക്കു​രി​ശ് അയാ​ളു​ടെ കവ​ച​ത്തി​നു മു​ക​ളിൽ കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടു.

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ ഈ കു​രി​ശു​മു​ദ്ര പറി​ച്ചെ​ടു​ത്തു; അത​വ​ന്റെ വലിയ പുറം കു​പ്പാ​യ​ത്തി​ലെ അഗാ​ധ​ങ്ങ​ളായ ഉൾ​പ്പൊ​ത്തു​ക​ളി​ളൊ​ന്നിൽ മറ​ഞ്ഞു.

ഉടനെ അയാൾ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്റെ ഗഡി​യാൾ​ക്കീശ തൊ​ട്ടു​നോ​ക്കി; അതിൽ ഘടി​കാ​ര​മു​ണ്ടെ​ന്നു കണ്ടു; അതു കൈ​യി​ലാ​ക്കി. പി​ന്നീ​ടു് ഉൾ​ക്കു​പ്പാ​യ​ത്തെ പരീ​ക്ഷ​ണം ചെ​യ്തു; ഒരു പണ​സ്സ​ഞ്ചി​യിൽ കണ്ണെ​ത്തി, അതും തന്റെ കീ​ശ​യി​ലാ​ക്കി.

മരി​ക്കു​വാൻ പോ​കു​ന്ന മനു​ഷ്യ​ന്നു ചെ​യ്തു​പോ​വു​ന്ന ശു​ശ്രൂ​ഷ​കൾ ഇത്ര​ത്തോ​ള​മാ​യ​പ്പോൾ ആ സേ​നാ​ധ്യ​ക്ഷൻ കണ്ണു​മി​ഴി​ച്ചു.

‘നന്ദി,’ അയാൾ ക്ഷീ​ണി​ച്ചു പറ​ഞ്ഞു.

അയാ​ളു​ടെ മേൽ കള്ള​പ്പ​ണി ചെ​യ്യു​ന്ന മനു​ഷ്യ​ന്റെ പ്ര​വൃ​ത്തി​വേ​ഗ​വും, രാ​ത്രി​യു​ടെ കു​ളിർ​മ​യും, ധാ​രാ​ള​മാ​യി ശ്വ​സി​ക്കാൻ കി​ട്ടിയ ശു​ദ്ധ​വാ​യു​വും​കൂ​ടി ആ മനു​ഷ്യ​നെ മോ​ഹാ​ല​സ്യ​ത്തിൽ​നി​ന്നു​ണർ​ത്തി.

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ മറു​പ​ടി​യൊ​ന്നും പറ​ഞ്ഞി​ല്ല. അവൻ തല​യൊ​ന്നു​യർ​ത്തി, മൈ​താ​ന​ത്തിൽ​നി​ന്നു കാ​ല്പെ​രു​മാ​റ്റ​ത്തി​ന്റെ ശബ്ദം കേൾ​ക്കാ​മാ​യി​രു​ന്നു; പാ​റാ​വു​കാ​രൻ ആരോ അടു​ത്തു​വ​രു​ന്നു​ണ്ടാ​വാം.

ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ പതു​ക്കെ ചോദിച്ചു-​ മര​ണ​വേ​ദന അപ്പോ​ഴും ആ ഒച്ച​യി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു:

‘യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ആർ ജയി​ച്ചു?’ ‘ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു്.’ ‘എന്റെ കീ​ശ​യിൽ നോ​ക്കൂ; ഒരു ഘടി​കാ​ര​വും ഒരു പണ​സ്സ​ഞ്ചി​യും കാണും. അവ നി​ങ്ങൾ​ക്കെ​ടു​ക്കാം.’

അതു കഴി​ഞ്ഞി​രി​ക്കു​ന്നു.

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ ആവ​ശ്യ​മു​ള്ള നാ​ട്യം നടി​ച്ചു; എന്നി​ട്ടു പറ​ഞ്ഞു: ‘അതിൽ യാ​തൊ​ന്നു​മി​ല്ല.’

‘ആരോ കൊ​ള്ള​യി​ട്ടു,’ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ പറ​ഞ്ഞു: ‘കഷ്ട​മാ​യി, അതുകൾ നി​ങ്ങൾ​ക്കു കി​ട്ടേ​ണ്ട​താ​യി​രു​ന്നു.’

പാ​റാ​വു​ഭ​ട​ന്റെ കാ​ല്പെ​രു​മാ​റ്റ​ശ്ശ​ബ്ദം അധി​ക​മ​ധി​കം വ്യ​ക്ത​മാ​യി​ത്തു​ട​ങ്ങി.

‘ആരോ വരു​ന്നു,’ പോവാൻ തു​ട​ങ്ങു​ന്ന ഒരാ​ളു​ടെ മട്ടോ​ടു​കൂ​ടി ആ കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ പറ​ഞ്ഞു.

ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ കൈ​യു​യർ​ത്തി, ആ മനു​ഷ്യ​നെ​ത​ട​ഞ്ഞു.

‘നി​ങ്ങൾ എന്റെ ജീവനെ രക്ഷി​ച്ചു, നി​ങ്ങൾ ആരാ​ണു്?’

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ വേ​ഗ​ത്തി​ലും താ​ഴ്‌​ന്ന സ്വ​ര​ത്തി​ലും മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘നി​ങ്ങ​ളെ​പ്പോ​ലെ​ത്ത​ന്നെ, ഞാനും ഫ്ര​ഞ്ചു​സൈ​ന്യ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട​വ​നാ​ണു്. എനി​ക്കു പോ​കേ​ണ്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. അവർ എന്നെ പി​ടി​കി​ട്ടി​യാൽ വെ​ടി​വെ​ച്ചു​ക​ള​യും. ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളു​ടെ ജീവനെ രക്ഷി​ച്ചു. ഇനി നി​ങ്ങൾ തന്നെ നി​ങ്ങ​ളു​ടെ പാടു നോ​ക്കുക.’

‘നി​ങ്ങ​ളു​ടെ സ്ഥാ​ന​മെ​ന്താ​ണു്? ‘സർ​ജ​ന്റു്’. ‘നി​ങ്ങ​ളു​ടെ പേരു്?’ ‘തെ​നാർ​ദി​യെൻ.’ ‘ആ പേർ ഞാൻ മറ​ക്കി​ല്ല.’ ആ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ പറ​ഞ്ഞു; ‘നി​ങ്ങൾ​ക്ക് എന്റെ പേർ ഓർ​മ​യു​ണ്ടോ? എന്റെ പേർ പോ​ങ്ങ്മേർ​സി എന്നാ​ണു്.’