കഴി​ഞ്ഞ​കൊ​ല്ലം (1851) മെയ് മാ​സ​ത്തി​ലെ ഒര​ഴ​കു​ള്ള പ്ര​ഭാ​ത​ത്തിൽ, ഒരു വഴി​പോ​ക്കൻ, ഈ കഥ​യെ​ഴു​തു​ന്ന ആൾ, നീ​വെ​ല്ലി​യിൽ​നി​ന്നു വന്നു ലാ​ഹു​ല്പി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​യി​ലേ​ക്ക് തി​രി​ക​യാ​യി​രു​ന്നു.അയാൾ നട​ക്കു​ക​യാ​ണു്. രണ്ടു​വ​രി മര​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യി​ലൂ​ടെ വള​ഞ്ഞു​തി​രി​ഞ്ഞ്, ഇട​യ്ക്കു പൊ​ങ്ങി​യും ഇട​യ്ക്കു താ​ഴ്‌​ന്നും, ഏതാ​ന്റു വമ്പി​ച്ച കടൽ​ത്തി​ര​ക​ളു​ടെ മട്ടിൽ എന്തോ ഒന്നാ​യി​ത്തീർ​ന്നു​കൊ​ണ്ടു്, തൊ​ട്ടു​തൊ​ട്ടു​ള്ള കു​ന്നു​ക​ളെ കയ​റി​ക്ക​ട​ന്നു​പോ​കു​ന്ന ഒരു വി​സ്താ​ര​മേ​റിയ കൽ​വി​രി​പ്പാ​ത​യി​ലൂ​ടെ​യാ​യി​രു​ന്നു അയാ​ളു​ടെ യാത്ര.

അയാൾ ലി​ല്ല്വേ​യും ബ്വാസിന്റ്യ്യർ-​ഇസക്കും കട​ന്നു. പടി​ഞ്ഞാ​റു പു​റ​ത്തു ബ്ര​യിൻ​ലാ​ല്യൂ​ദി​ലെ കല്പ​ലക മേഞ്ഞ ഗോ​പു​രം അയാൾ കണ്ടു; അതി​ന്നു് ഒരു കമ​ഴ്ത്ത്വെ​ച്ച പൂ​ച്ച​ട്ടി​യു​ടെ മട്ടു​ണ്ടു്. കു​റ​ച്ചു​യ​ര​ത്തി​ലു​ള്ള ഒരു കാ​ട്ടു​പ്ര​ദേ​ശം അയാൾ അപ്പോൾ പി​ന്നി​ട്ട​തേ ഉള്ളൂ; വഴി​ത്തി​രി​വി​ന്റെ ഒരു മൂ​ല​യ്ക്കു, പണ്ട​ത്തെ അതി​രു​കോ​ട്ട. നമ്പർ 4, എന്നെ​ഴു​തി​യി​ട്ടു​ള്ള ഒരു​ത​രം പൂ​പ്പൽ പി​ടി​ച്ച കഴു​മ​ര​ത്തി​ന്റെ അരി​കിൽ, നാ​ലും​കൂ​ടി​യേ​ട​ത്തു് എഷബോ സ്വ​കാ​ര്യ കാ​പ്പി​പ്പീ​ടിക എന്നു മുൻ​വ​ശ​ത്തു് അട​യാ​ള​മു​ദ്ര​യോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു ഹോ​ട്ടൽ കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു.

ഒരു നാ​ഴി​ക​കൂ​ടി മുൻ​പോ​ട്ടു ചെ​ന്ന​പ്പോൾ, അയാൾ വഴി​പ്പാ​ല​ത്തി​ന്റെ കമാ​ന​ത്തി​നു​ള്ളി​ലൂ​ടെ വെ​ള്ള​മൊ​ഴു​കു​ന്ന ഒരു ചെറിയ മല​യി​ഉ​കി​ന്റെ അടി​യിൽ എത്തി​ച്ചേർ​ന്നു. അങ്ങു​മ​മി​ങ്ങു​മാ​യി വെ​ച്ചു​പി​ടി​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തെ​ങ്കി​ലും നല്ല പച്ച​നി​റം പൂണ്ട മര​ക്കൂ​ട്ടം; വഴി​യു​ടെ ഒരു ഭാ​ത്തു, താ​ഴ്‌​വാ​ര​പ്ര​ദേ​ശം മു​ഴു​വ​നും തങ്ങി​നി​ല്ക്കു​ന്നു; മറ്റേ ഭാ​ഗ​ത്താ​ക​ട്ടേ, അതു മൈ​താ​ങ്ങ​ളിൽ​ചെ​ന്നു് ചി​ന്നി​പീ​യു​ന്നു; അങ്ങ​നെ അതു ബ്ര​യിൽ​ലാ​ല്യു​ദി​ന്റെ വഴിയേ ഭം​ഗി​യോ​ടു​കൂ​ടി​യ​തും ഔ വരി​ക്ര​മ​മി​ലാ​തെ​യും പോയി ഒടു​വിൽ മറ​ഞ്ഞു​ക​ള​യു​ന്നു.

വല​തു​വ​ശ​ത്തു, വഴി​ക്ക​ടു​ത്തു​ത​ന്നെ, ഉമ്മ​റ​ത്തു് ഒരു നാലു ചക്ര​മു​ള്ള വണ്ടി​യും, ഒരു വലിയ കെ​ട്ടു​നി​റ​യെ ഒറ്റ​ക്കാൽ​ച്ചാ​ട്ട​ക്ക​ളി​യു​ടെ കാ​ലു​ക​ളും, ഒരു ഉഴു​തു​ക​രി​യും തഴ​ച്ചു​നി​ല്ക്കു​ന്ന ഒരു ചെ​ടി​വേ​ലി​ക്ക​ടു​ത്താ​യി കു​ന്നു​കൂ​ടി​ക്കി​ട​ക്കു​ന്ന ഉണ​ക്ക​ച്ചി​ല്ല​ക​ളും, ഒരു വട്ട​ക്കു​ഴി​യിൽ​ക്കി​ട​ന്നു പു​ക​യു​ന്ന കു​മ്മാ​യ​വും, വയ്ക്കോൽ​ച്ചു​മ​രോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു ചാ​യ്ച്ചു​കെ​ട്ടി​യോ​ടു ചേർ​ത്തു​തൂ​ക്കി​യി​ട്ട ഒരു കോ​ണി​യു​മു​ള്ള ഒരു ചാ​രാ​യ​ക്ക​ട​യു​ണ്ടു്. ഒരു പെൺ​കി​ടാ​വു വയ​ലിൽ​നി​ന്നു പു​ല്ലു പറി​ക്കു​ന്നു; അവിടെ എന്തോ ഒരു​ത്സ​വ​ത്തെ നാ​ട്ടു​പു​റ​ത്തെ​ങ്ങോ ഉള്ള കാ​ഴ്ച​യെ, സൂ​ചി​പ്പി​ക്കു​ന്ന ഒരു കൂ​റ്റൻ മഞ്ഞ​പ​ര​സ്യം കാ​റ്റ​ത്തു പാ​റി​ക്ക​ളി​ക്കു​ന്നു. ആ ചാ​രാ​യ​ക്ക​ട​യു​ടെ ഒരു മൂ​ല​യ്ക്ക​ലൂ​ടെ, താ​റാ​വു​ക​ളു​ടെ ഒരു ചെറിയ കപ്പൽ​ക്കൂ​ട്ടം നട​കൊ​ള്ളു​ന്ന ഒരു പൊ​ട്ട​ക്കൂ​ള​ത്തെ തൊ​ട്ടു​കൊ​ണ്ടു, കൽ​വി​രി​പ്പു നന്നാ​യി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത ഒരു നി​ര​ത്തു. വഴി ചെ​ന്നു ചെ​ടി​പ്പ​ടർ​പ്പു​കൾ​ക്കി​ട​യിൽ ആണ്ടു​ക​ള​യു​ന്നു​ണ്ടു്, വഴി​പോ​ക്കൻ അതി​ലേ​ക്കു കട​ന്നു.

ഒരു കൂർ​ത്ത നെ​റ്റി​പ്പു​റം​കൊ​ണ്ടു പൊ​ന്തി​നി​ല്ക്കു​ന്ന​തും തി​രി​ച്ചും മറി​ച്ചും വെച്ച ഇഷ്ടി​ക​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടി​യ​തു​മായ ഒരു പതി​ന​ഞ്ചാം​നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലെ മതിൽ​ക്കെ​ട്ടി​ന്നു് ‘അരു​വെ​ച്ചു’ കൊ​ണ്ടു്, അയാൾ ഒരു നൂറടി പോ​യ​തി​ന്നു​ശേ​ഷം, ചൊ​വ്വി​ലു​ള്ള താ​ങ്ങു​ക​ല്ലോ​ടു​കൂ​ടി, പതി​ന്നാ​ലാ​മൻ ലൂ​യി​യു​ടെ കാ​ല​ത്തു നട​പ്പു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന മാ​തി​രി, കല്ലു​കൊ​ണ്ടു കമാ​നാ​കൃ​തി​യി​ലു​ണ്ടാ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തും രണ്ടു പരന്ന കൊ​ത്തു​ക​ട്ടി​ള​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടി​യ​തു​മായ ഒരു വലിയ വാ​തി​ലി​നു മുൻ​പിൽ എത്തി. ആ വാ​തി​ലി​നു മു​ക​ളി​ലാ​യി ഒരു പരു​ക്കൻ പു​റം​ത​ട്ടു​മു​ണ്ടു്; അതി​ന്നെ​തി​രാ​യി ഒരു ഭി​ത്തി ചെ​ന്നു വാ​തി​ലി​ന്മേൽ മു​ട്ടി​യി​രു​ന്നു; അങ്ങ​നെ അതു രണ്ടും​കൂ​ടി ഒരു ഇടു​ങ്ങിയ സമ​കോ​ണു​മു​ണ്ടാ​ക്കി. വാ​തി​ലിൻ മുൻ​പി​ലു​ള്ള പുൽ​ത്ത​കി​ടി​യിൽ മൂ​ന്നു് ഈർ​ച്ച​മ​ര​ങ്ങൾ കി​ട​ന്നി​രു​ന്നു; അവ​യ്ക്കി​ട​യി​ലൂ​ടെ ക്ര​മ​മൊ​ന്നും നോ​ക്കാ​തെ, മെ​യ്മാ​സ​ത്തി​ലെ എല്ലാ പു​ഷ്പ​ങ്ങ​ളും വി​രി​ഞ്ഞു​നി​ല്ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്. വാതിൽ അട​ച്ചി​രി​ക്ക​യാ​ണു്. വയ​സ്സേ​റിയ അതി​ന്റെ രണ്ടു കീ​റു​ക​ളും പഴ​യ​താ​യി തു​രു​മ്പി​ച്ച ഒരു വി​ളി​യ​ന്ത്ര​ത്താൽ അല​ങ്ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു.

സൂ​ര്യൻ നല്ല ഭം​ഗി​യിൽ പ്ര​കാ​ശി​ക്കു​ന്നു. മെ​യ്മാ​സ​ത്തി​ലെ ആ മൃ​ദു​ല​മായ അന​ക്കം വൃ​ക്ഷ​ചി​ല്ല​ക​ളിൽ വ്യാ​പി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്; കാ​റ്റിൽ​നി​ന്നാ​ണെ​ന്ന​തി​ല​ധി​കം അതു പക്ഷി​ക്കൂ​ടു​ക​ളിൽ​നി​ന്നാ​ണു് പു​റ​പ്പെ​ടു​ന്ന​തെ​ന്നു തോ​ന്നി​പ്പോ​കും. ഒരു​ശീ​രു​ള്ള ചെ​റു​പ​ക്ഷി ഒരു വലിയ മര​ത്തി​ന്റെ മു​ക​ളി​ലി​രു​ന്നു മനോ​രാ​ജ്യ​ത്തിൽ മൂ​ളു​ന്നു.

വഴി​പോ​ക്കൻ കു​നി​ഞ്ഞു​നി​ന്നു വാ​തി​ലി​ന്റെ പു​റം​ചു​മ​രി​നി​ട​യിൽ ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തു​ള്ള കല്ലിൽ വൃ​ത്താ​കാ​ര​മാ​യി ഒരു വലിയ ദ്വാ​ര​മു​ള്ള​തി​നെ നോ​ക്കി​ക്ക​ണ്ടു.

ഉടനെ വതിൽ​ക്കീ​റു​കൾ രണ്ടും നീ​ങ്ങി; ഒരു കൃ​ഷി​വ​ല​സ്ത്രീ പു​റ​ത്തേ​ക്കു പ്ര​വേ​ശി​ച്ചു.

അവൾ വഴി​പോ​ക്ക​നെ കണ്ടു; അയാൾ നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​ന്ന​തെ​ന്തെ​ന്നു മന​സ്സി​ലാ​ക്കി. ‘ഒരു ഫ്ര​ഞ്ച് പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​യാ​ണു് അതു​ണ്ടാ​ക്കി​ത്തീർ​ത്ത​തു്,’ അവൾ അയാ​ളോ​ടു പറ​ഞ്ഞു. പി​ന്നേ​യും അവൾ തു​ടർ​ന്നു; ‘വാ​തി​ലി​നു് ഒത്ത മു​ക​ളിൽ ഒരാ​ണി​ക്ക​രി​കി​ലാ​യി, നി​ങ്ങൾ ആ കാ​ണു​ന്ന​തു് കോ​ഴി​മു​ട്ട​യു​ടെ വലു​പ്പ​ത്തി​ലു​ള്ള ഒരു കൂ​റ്റൻ ഇരി​മ്പു​ണ്ട തട്ടി​യു​ണ്ടായ സ്വാ​ര​മാ​ണു്. ആ ഉണ്ട മരം തു​ള​ച്ചി​ല്ല.’ ‘ഈ സ്ഥ​ല​ത്തി​ന്റെ പേ​രെ​ന്താ​ണു്?’ വഴി​പോ​ക്കൻ ചോ​ദി​ച്ചു.

‘ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ്,’ ആ കൃ​ഷീ​വ​ല​സ്ത്രീ പറ​ഞ്ഞു.

വഴി​പോ​ക്കൻ നി​വർ​ന്നു​നി​ന്നു. അയാൾ കു​റ​ച്ച​ടി നട​ന്നു; വേ​ലി​കൾ​ക്കു മു​ക​ളി​ലൂ​ടെ അയാൾ നോ​ക്കി. ചക്ര​വാ​ള​ത്തിൽ, മര​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യി​ലൂ​ടെ, ഒരു ചെറിയ കു​ന്നിൻ​പു​റം അയാൾ കണ്ടു; അവിടെ, അത്ര​യും ദൂ​ര​ത്തു​നി​ന്നു നോ​ക്കു​മ്പോൾ, ഒരു സിം​ഹ​ത്തി​ന്റെ ആകൃ​തി​യിൽ എന്തോ ഒന്നും ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു.

അയാൾ വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​യി​ലാ​ണു്.

ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ്—ഇതു് ഒരു ചു​ട​ല​ക്ക​ള​മാ​യി​രു​ന്നു. നെ​പ്പോ​ളി​യൻ എന്നു പേരായ യൂ​റോ​പ്പി​ലെ ആ വലിയ കാ​ടു​വെ​ട്ടു​കാ​രൻ വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ​വെ​ച്ചു കണ്ടെ​ത്തിയ തട​സ്സ​ത്തി​ന്റെ ആരംഭം— ഒന്നാ​മ​ത്തെ പ്ര​തി​ബ​ന്ധം— അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ മഴു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള വെ​ട്ടു​കൾ​ക്കു മുൻ​പിൽ പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ച്ച ഒന്നാ​മ​ത്തെ മര​ക്ക​മ്പു്.

ഈ സ്ഥലം ഒരു കോ​ട്ട​യാ​യി​രു​ന്നു; ഇനി എന്നേ​ക്കും ഇതു് ഒരു കൃ​ഷി​സ്ഥ​ല​മ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊ​ന്നു​മി​ല്ല. പു​രാ​ത​ന​ച​രി​ത്രാ​ന്വേ​ഷി​ക്കു ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ് യൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങാ​ണു്. ഈ കൃ​ഷി​സ്ഥ​ലം പണി​ചെ​യ്യി​ച്ച​തു യൂഗോ ആയി​രു​ന്നു—വി​ല്ലി​യേ​റി​ലെ സന്ന്യാ​സി​മ​ഠ​ത്തിൽ ആറാ​മ​ത്തെ ബോ​ധ​ക​സ്ഥാ​നം ഉണ്ടാ​ക്കി​ച്ച ആൾ​ത​ന്നെ.

വഴി​പോ​ക്കൻ വാതിൽ ഉന്തി​ത്തു​റ​ന്നു. നട​പ്പു​ര​ച്ചു​വ​ട്ടി​ലു​ള്ള ഒരു ‘കാ​ലി​ഷ്’ വണ്ടി​യെ തി​ര​ക്കി നടു​മു​റ്റ​ത്തേ​ക്കു കട​ന്നു. ഈ കളി​മു​റ്റ​ത്തു് ഒന്നാ​മ​താ​യി അയാ​ളു​ടെ ശ്ര​ദ്ധ പതി​ഞ്ഞ​തു പതി​നാ​റാം​നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലെ ഒരു വാ​തി​ലി​ന്മേ​ലാ​ണു്; അതു് ഒരു സ്തം​ഭ​തോ​ര​ണ​പം​ക്തി​യു​ടെ വേഷം നടി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്; മറ്റു സക​ല​വും അതിനു ചു​റ്റും നമ​സ്ക​രി​ച്ചു​കി​ട​ക്കു​ന്നു. നശി​ച്ചു കി​ട​ക്കു​ന്ന​തിൽ പല​പ്പോ​ഴും, ഒരു സ്മാ​ര​ക​ഭാ​വം പു​റ​പ്പെ​ടും. ആ സ്തം​ഭ​തോ​ര​ണ​ത്തോ​ട​ടു​ത്തു​ള്ള ഒരു ചു​മ​രിൽ നാ​ലാ​മൻ ആങ്ങ് റി​യു​ടെ കാ​ല​ത്തേ​ക്കു ചേർ​ന്ന മറ്റൊ​രു കമാ​ന​വാ​തി​ലു​ണ്ടു്; അതു് ഒരു തോ​ട്ട​ത്തി​ലെ മര​ക്കൂ​ട്ട​ത്തെ ഒരു​നോ​ക്കു കാ​ട്ടി​ത്ത​രു​ന്നു; ഈ വാ​തി​ലി​ന്റെ അടു​ത്തു് ഒരു വള​ക്കു​ണ്ടും, ‘പി​ക്കാ​സു’ കളും ചില കൈ​ക്കോ​ട്ടു​ക​ളും, ചില വണ്ടി​ക​ളും, പാ​വു​ക​ല്ലോ​ടും ഇരു​മ്പു​തി​രി വട്ട​ത്തോ​ടും കൂടിയ ഒരു പഴയ കി​ണ​റും, ചാ​ടി​ന​ട​ക്കു​ന്ന ഒരു കോ​ഴി​ക്കു​ഞ്ഞും, ചിറകു വി​രു​ത്തിയ ഒരു ‘തുർ​ക്കി’ക്കോ​ഴി​യും, ഒരു ചെറിയ മണി​മാ​ളി​ക​കൊ​ണ്ടു പൊ​ന്തി​നി​ല്ക്കു​ന്ന ഒരു പള്ളി​യും, ആ പള്ളി​യു​ടെ ചു​മ​രി​നോ​ടു ചേർ​ത്തു ഭം​ഗി​യിൽ പടർ​ത്തിയ ഒരു പൂ​ക്കു​ന്ന ‘സബർജൽ’ മരവും— ഈ മു​റ്റ​ത്തെ നോ​ക്കൂ, ഇതു പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ മനോ​രാ​ജ്യ​ങ്ങ​ളിൽ ഒന്നു്. ഭൂ​മി​യു​ടെ ഈ ഒരു മൂല പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​വാൻ കഴി​ഞ്ഞി​രു​ന്നു​വെ​ങ്കിൽ, അതു് ഒരു സമയം ലോ​ക​ത്തെ മു​ഴു​വ​നും അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു സമ്മാ​നി​ച്ചേ​നേ. അതിലെ മണ്ണു കോ​ഴി​ക്കു​ഞ്ഞു​ങ്ങൾ കൊ​ക്കു​കൊ​ണ്ടു കൊ​ത്തി​ച്ചി​ന്നു​ന്നു. ഒരു മു​ര​ളി​ച്ച കേൾ​ക്കാ​നു​ണ്ടു്; അതു് ഒരു കൂ​റ്റൻ നാ​യ​യു​ടെ​യാ​ണു്; അവൻ ഇളി​ച്ചു​കാ​ട്ടു​ന്നു; ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ സ്ഥാ​നം നായ എടു​ത്തി​രി​ക്ക​യാ​ണു്.

ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ ഇവിടെ അഭി​ന​ന്ദ​നീ​യ​മാം​വ​ണ്ണം പെ​രു​മാ​റി. ഇവിടെ കു​ക്കി​ന്റെ നാലു രക്ഷി​സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ ഒരു വമ്പി​ച്ച പട​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ തട്ടി​ക്ക​യ​റ​ലോ​ടു് ഏഴു മണി​ക്കൂർ നേരം മാ​റു​കാ​ട്ടി​നി​ന്നു.

ഒരു ഭൂ​പ​ട​ത്തി​ന്റെ ഭാ​ഗ​മാ​യി നോ​ക്കു​മ്പോൾ, കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങ​ളാ​ലും, നടു​മു​റ്റ​ങ്ങ​ളാ​ലും ഉണ്ടാ​യി​ത്തീർ​ന്ന ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ്, ഒരു മു​ക്കു മു​ഴു​വ​നും മാ​ച്ചു​ക​ള​യ​പ്പെ​ട്ട ഒരു​ത​രം ചൊ​വ്വി​ല്ലാ​ത്ത സമ​കോ​ണ​ച​തു​ര​മാ​യി കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടു. ഈ മതി​ലി​നാൽ കാ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട തെ​ക്കേ വാ​തി​ലോ​ടു​കൂ​ടിയ ഈ മാ​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ട ഭാ​ഗ​മാ​ണു് ഒരു പീ​ര​ങ്കി​വെ​ടി​യു​ടെ ദൂ​ര​ത്തു കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്ന​തു്. ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങിൽ രണ്ടു വാ​തി​ലു​ണ്ട്— കോ​ട്ട​യു​ടേ​തായ തെ​ക്കോ​ട്ടു​ള്ള വാ​തി​ലും, കൃ​ഷി​സ്ഥ​ല​ത്തേ​ക്കു വട​ക്കോ​ട്ടു​ള്ള വാ​തി​ലും. ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ന്റെ നേരെ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ തന്റെ അനു​ജ​നായ ഴേ​റോ​മി​നെ അയ​ച്ചു.

ഫ്വാ [1], ഗിൽ​മി​നോ [1], ബാ​ഷ​ല്യു [1] എന്നി​വ​രു​ടെ സൈ​ന്യ​വി​ഭാ​ഗ​ങ്ങൾ അതി​നു​മേൽ തല​യി​ട്ട​ടി​ച്ചു; റെയി [1] യുടെ സൈ​ന്യം ഏതാ​ണ്ടു മു​ഴു​വ​നും അതിനു നേരെ പ്ര​യോ​ഗി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. നശി​ച്ചു; ഈ ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​മായ മതിൽ​ക്ക​ഷ്ണ​ത്തി​ന്മേൽ കെ​ല്ലെർ​മാ​ന്റെ [1] ഉണ്ട​കൾ മു​ഴു​വ​നും ചെ​ല​വാ​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ബ്വോ​ദ്വാ​ങ്ങി​നു​ള്ള [1] സൈ​ന്യ​ങ്ങൾ ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ന്റെ വട​ക്കു​ഭാ​ഗം തകർ​ത്തു കട​ക്കു​വാൻ മതി​യാ​യി​ല്ല; സോയി [2] യുടെ സൈ​ന്യ​ത്തി​നു തെ​ക്കു​പു​റ​ത്തു് ഒരു വി​ട​വു​ണ്ടാ​ക്കാൻ നോ​ക്കു​ന്ന​തി​ന​ല്ലാ​തെ, അതു പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കു​വാൻ അവ​യെ​ക്കൊ​ണ്ടു കഴി​ഞ്ഞി​ല്ല.

കൃ​ഷി​പ്പു​ര​ക​ളാ​ണു് ആ കളി​മു​റ്റ​ത്തി​ന്റെ തെ​ക്കെ അതി​രു്, ഫ്രാൻ​സു​കാ​രാൽ തകർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട വട​ക്കേ വാ​തി​ലി​ന്റെ ഒരു കഷ്ണം ചു​മ​രി​ന്മേൽ തൂ​ങ്ങി​ക്കി​ട​ക്കു​ന്നു. വി​ല​ങ്ങ​നെ​യു​ള്ള രണ്ടു മര​ത്ത​ടി​യി​ന്മേൽ ആണി​വെ​ച്ചു​റ​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട നാലു പല​ക​ക്ക​ഷ്ണ​ങ്ങ​ളാ​ണ​തു്; ആക്ര​മ​ണ​ത്തി​ന്റെ വടു​ക്കൾ അവ​യു​ടെ മേൽ കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്നു​ണ്ടു്.

ഫ്രാൻ​സു​കാർ തകർ​ത്തു​ക​ള​ഞ്ഞ​തും ചു​മ​രി​ന്മേൽ തൂ​ക്കി​യി​ട്ട കള്ളി​ക​ളു​ടെ സ്ഥാ​ന​ത്തു് ഒരു പലക ചേർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തു​മായ വട​ക്കേ വാതിൽ കളി​മു​റ്റ​ത്തി​ന്റെ അറ്റ​ത്തു പകുതി തു​റ​ന്നു​കി​ട​ക്കു​ന്നു; ചു​മ​രി​ന്റെ ഒരു ഭാഗം ചതു​ര​ത്തിൽ വെ​ട്ടി ചു​വ​ട്ടിൽ കല്ലു​കൊ​ണ്ടും മു​ക​ളിൽ ഇഷ്ടി​ക​കൊ​ണ്ടു​മാ​യി പണി​ചെ​യ്ത ആ വാതിൽ വട​ക്കു​പു​റ​ത്താ​യി കാണാം. എല്ലാ കൃ​ഷി​പ്പു​ര​ക​ളി​ലു​മു​ള്ള മാ​തി​രി, ചെ​ത്തി​ന​ന്നാ​ക്കാ​ത്ത രണ്ടു വലിയ കീ​റു​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു വെറും വണ്ടി​വാ​തി​ലാ​ണ​തു്; പു​ല്പ​റ​മ്പു​കൾ അതി​ന​പ്പു​റ​ത്താ​ണു്. ഈ പ്ര​വേ​ശ​ദ്വാ​ര​ത്തു​വെ​ച്ചു​ണ്ടായ യു​ദ്ധം ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​യി​രു​ന്നു. വാ​തി​ല്ക്ക​ട്ടി​ള​ക​ളി​ന്മേൽ ചോ​ര​ക്കൈ​ക​ളു​ടെ എല്ലാ​വിധ പാ​ടു​ക​ളും വള​രെ​ക്കാ​ലം മാ​യാ​തെ കി​ട​ന്നു. ബോ​ദ്വോ​ങ്ങ് കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ട​തു് ഇവി​ടെ​വ​ച്ചാ​ണു്.

യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ ലഹള ഇപ്പോ​ഴും ആ മു​റ്റ​ത്തു ചു​റ്റി​പ്പ​റ്റി നി​ല്ക്കു​ന്നു. അതി​ന്റെ ഭയ​ങ്ക​ര​ത്വം അവിടെ കാ​ണാ​നു​ണ്ടു്; പോ​രാ​ട്ട​ത്തി​ലു​ള്ള പരി​ഭ്ര​മം അവിടെ കല്ല​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു; അത​വി​ടെ ജനി​ക്കു​ക​യും മരി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു. ഇന്ന​ലെ​യാ​ണു് ഇതു് കഴി​ഞ്ഞ​തെ​ന്നു തോ​ന്നും. ചു​മ​രു​കൾ മര​ണ​വേ​ദ​ന​യി​ലാ​ണു്, കല്ലു​കൾ പു​ഴ​ങ്ങി വീ​ഴു​ന്നു. വി​ട​വു​കൾ ഉറ​ക്കെ നി​ല​വി​ളി​ക്കു​ന്നു, ദ്വാ​ര​ങ്ങൾ മു​റി​വു​ക​ളാ​ണു്, കു​നി​യു​ക​യും വി​റ​യ്ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്ന മര​ങ്ങൾ ഓടി​ക്ക​ള​യാൻ നോ​ക്കു​ക​യാ​ണോ എന്നു തോ​ന്നും.

ഈ മു​റ്റ​ത്തി​നു് ഇതി​ലു​മ​ധി​കം വി​സ്താ​രം 1815-ൽ ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. അന്നു തകർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു​പോയ കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങൾ പല ആകൃ​തി​വി​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളേ​യും ഇതിനു നൽ​കി​യി​രു​ന്നു.

ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ ഇവി​ടെ​യാ​ണു് തങ്ങ​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു കോട്ട കെ​ട്ടി​യ​തു്; ഫ്രാൻ​സു​കാർ അക​ത്തു കട​ന്നു എങ്കി​ലും അവർ​ക്കു നി​ല​യു​റ​ച്ചി​ല്ല. ചെ​റു​പ​ള്ളി​ക്കു പുറമെ, കോ​ട്ട​യു​ടെ ഒരു​ഭാ​ഗം​കൂ​ടി— ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ലെ പ്ര​ഭു​മ​ന്ദി​ര​ത്തിൽ അങ്ങ​നെ ഒന്നു മാ​ത്ര​മേ ബാ​ക്കി​യു​ള്ളൂ— ചു​ക്കി​ച്ചു​ളി​ഞ്ഞു നി​ല്ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്; കു​ട​രെ​ല്ലാം പോയി നി​ല്ക്കു​ന്നു എന്നു പറയാം. കോട്ട ഒരു തു​റു​ങ്കാ​യും ചെ​റു​പ​ള്ളി തടി​മ​രം​കൊ​ണ്ടു​ള്ള ഒരു കോ​ട്ട​യാ​യും ഉപ​യോ​ഗി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. ഇവി​ടെ​വ​ച്ച് ആളുകൾ അന്യോ​ന്യം കൊ​ത്തി നു​റു​ക്കി. എല്ലാ ഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നും—ചു​മ​രു​ക​ളു​ടെ പി​ന്നിൽ​നി​ന്നും, മാ​ളി​ക​മു​റി​ക​ളു​ടെ മു​ക​ളിൽ​നി​ന്നും, എല്ലാ കി​ളി​വാ​തി​ലു​ക​ളു​ടെ​യും ഉള്ളിൽ​നി​ന്നും, നി​ല​വ​റ​ക​ളു​ടെ ആഴ​ത്തിൽ​നി​ന്നും, എല്ലാ കാ​റ്റിൻ​പ​ഴു​തു​ക​ളിൽ​നി​ന്നും, കല്ലു​ക​ളി​ലു​ള്ള ഓരോ ചെ​റു​ദ്വാ​ര​ത്തിൽ​നി​ന്നും—വെ​ടി​വെ​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ഫ്രാൻ​സു​കാർ ഉണ​ക്ക​ച്ചു​ള്ളി​കൾ കൊ​ണ്ടു​വ​ന്നു കൂ​ട്ടി ചു​മ​രു​കൾ​ക്കും മനു​ഷ്യർ​ക്കും തീ​ക്കൊ​ടു​ത്തു; വെ​ടി​യു​ണ്ട​ക​ളോ​ടു​ണ്ടായ മറു​പ​ടി തി​യ്യി​ട​ലാ​ണു്.

ഇടി​ഞ്ഞു തകർ​ന്നു​നി​ല്ക്കു​ന്ന ഭാ​ഗ​ത്തു് ഇരു​മ്പ​ഴി​ക​ളാൽ അല​ങ്ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ജനാ​ല​ക​ളി​ലൂ​ടെ, മോ​ടി​ക​ളെ​ല്ലാം നശി​പ്പി​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞ മണി​യ​റ​കൾ നഗ്ന​ങ്ങ​ളാ​യി കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു; ആ അറ​ക​ളി​ലാ​ണു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് രക്ഷി​ഭ​ട​ന്മാർ പതി​യി​രു​ന്ന​തു്; നി​ല​ത്തു​നി​ന്നു് തു​ട​ങ്ങി മേൽ​പ്പു​ര​വ​രെ ഒരു​പോ​ലെ പൊ​ളി​ഞ്ഞു​കി​ട​ക്കു​ന്ന പി​രി​ക്കോ​ണി ഒരു പൊ​ട്ടി​പ്പി​ളർ​ന്ന പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​യു​ടെ ഉള്ളു​പോ​ലെ തോ​ന്നി. കോ​ണി​ക്കു രണ്ടു നി​ല​യു​ണ്ടു്; കോ​ണി​യിൽ​വെ​ച്ചെ​തിർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു മു​കൾ​നി​ല​യിൽ കൂ​ട്ടം​കൂ​ടി​യി​രു​ന്ന ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ താ​ഴ​ത്തെ കല്പ​ട​ക​ളൊ​ക്കെ ഉട​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞു. അവ നീ​ല​നി​റ​ത്തി​ലു​ള്ള വലിയ കല്പ​ല​ക​ക​ളാ​യി​രു​ന്നു; അവ ഇപ്പോൾ തൂ​വ​ച്ചെ​ടി​ക​ളു​ടെ ഇയടിൽ കു​ന്നു​കൂ​ടി കി​ട​ക്കു​ക​യാ​ണു്. അഞ്ചു​പ​ത്തെ​ണ്ണം ഇപ്പോൾ ചു​മ​രി​ന്മേൽ പറ്റി​പ്പി​ടി​ച്ചു നി​ല്ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്. ഒന്നാ​മ​ത്തേ​തിൽ ഒരു ശൂ​ല​ത്തി​ന്റെ രൂപം കൊ​ത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. കയറാൻ വയ്യാ​ത്ത ഈ കല്പ​ട​കൾ ഭി​ത്തി​പ്പ​ഴു​തു​ക​ളിൽ കട്ട​പി​ടി​ച്ചു​നി​ല്ക്കു​ന്നു. ബാ​ക്കി​യെ​ല്ലാം പല്ലു പൊ​യ്പോയ ഒരു താ​ടി​യെ​ല്ലു​പോ​ലെ​യി​രു​ന്നു. അവിടെ രണ്ടു കിഴവൻ മര​ങ്ങ​ളു​ണ്ടു്; ഒന്നു് ചത്തി​രി​ക്കു​ന്നു; മറ്റേ​തി​നു അടി​യിൽ ഒരു മു​റി​വു് പറ്റി​യി​ട്ടു​ണ്ടു്; ഏപ്രിൽ​മാ​സ​ത്തി​ലെ ഇല​പ്പ​ടർ​പ്പു​കൊ​ണ്ടു അതു​ടു​പ്പി​ട്ടി​രു​ന്നു. 1815-നു ശേഷം അതു കോ​ണി​പ്പ​ടി​ക​ളി​ലൂ​ടെ പി​ടി​ച്ചു​വ​ള​രാൻ തു​ട​ങ്ങി​യി​ട്ടു​ണ്ടു്.

ചെ​റു​പ​ള്ളി​യിൽ ഒരു കൂ​ട്ട​ക്കൊല നട​ന്നു. പണ്ട​ത്തെ ശാ​ന്തത വീ​ണ്ടു​കി​ട്ടിയ അതി​ന്റെ അകം അപൂർ​വ​മ​ട്ടി​ലാ​ണു്. ആ പെ​രും​കൊ​ല​യ്ക്കു ശേഷം അവിടെ ഈശ്വ​ര​പ്രാർ​ഥന നട​ന്നി​ട്ടി​ല്ല. എങ്കി​ലും മി​നു​സം വരു​ത്താ​ത്ത മരം​കൊ​ണ്ടു​ള്ള ‘തി​രു​വ​ത്താ​ഴ​മേശ’യു​ണ്ടു് അവിടെ പരു​ക്കൻ കല്ലു​ക​ളു​ടെ മുൻ​പിൽ കി​ട​ക്കു​ന്നു; വെ​ള്ള​തേ​ച്ച നാലു വാ​തി​ലു​കൾ, തി​രു​വ​ത്താ​ഴ​മേ​ശ​യ്ക്കെ​തി​രാ​യി ഒരു വാതിൽ, കമാ​നാ​കൃ​തി​യി​ലു​ള്ള രണ്ടു ചെ​റു​ജ​നാ​ല​കൾ; വാ​തി​ലി​നു മീതെ ഒരു വലിയ മര​ക്കു​രി​ശ്, കു​രി​ശി​നു ചു​വ​ട്ടിൽ ഒരു കെ​ട്ടു് വൈ​ക്കോൽ​കൊ​ണ്ട​ട​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള ഒരു പഴു​തു്; നി​ല​ത്തു് ഒരു മൂ​ല​യിൽ ചി​ല്ലൊ​ക്കെ പൊ​ടി​ഞ്ഞു​ത​കർ​ന്ന ഒരു പഴയ ജനാ​ല​ച്ച​ട്ടം— ഇങ്ങ​നെ​യാ​ണു് ആ ചെ​റു​പ​ള്ളി. തി​രു​വ​ത്താ​ഴ​മേ​ശ​യ്ക്ക​ടു​ത്താ​യി പതി​ന​ഞ്ചാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലെ സെ​യി​ന്റു് ആന്റെ ഒരു മര​പ്ര​തിമ ആണി​വെ​ച്ചു​റ​പ്പി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്; പി​ഞ്ചു​കു​ട്ടി​യായ യേ​ശു​വി​ന്റെ തല ഒരു പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട കൊ​ണ്ടു​പോ​യി. ഒരു നി​മി​ഷ​നേ​ര​ത്തേ​ക്കു ചെ​റു​പ​ള്ളി​യു​ടെ ഉട​മ​സ്ഥത കി​ട്ടി​യ​വ​രും​ഉ​ട​നെ ആട്ടി​യ​യ​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ട​വ​രു​മായ ഫ്രാൻ​സു​കാർ അതിനു തീ​ക്കൊ​ളു​ത്തി. ആ കെ​ട്ടി​ടം മു​ഴു​വ​നും അഗ്നി​ജ്വാല നി​റ​ഞ്ഞു; അതു തി​ക​ച്ചും ഒരു ചൂ​ള​ക്കു​ഴി​യാ​യി; വാതിൽ കത്തി; നിലം കത്തി; മരം കൊ​ണ്ടു​ള്ള ക്രി​സ്തു കത്തി​യി​ല്ല. ആ പ്ര​തി​മ​യു​ടെ കാ​ലി​ന്മേൽ തി​യ്യു ചെ​ന്നു പി​ടി​കൂ​ടി; ആ കാ​ലി​ന്റെ കറു​ത്ത കഷ്ണ​ങ്ങൾ മാ​ത്ര​മേ ഇപ്പോൾ കാ​ണാ​നു​ള്ളു; ഉടനെ കത്തി​ക്ക​യ​റൽ നി​ന്നു—അയൽ​പ​ക്ക​ക്കാ​രു​ടെ സി​ദ്ധാ​ന്ത​പ്ര​കാ​രം, ഒര​ത്യ​ത്ഭു​തം. തല കൊ​യ്തു​പോയ യേ​ശു​ക്കു​ട്ടി​ക്കു ക്രി​സ്തു​വി​നോ​ളം​ത​ന്നെ ഭാ​ഗ്യ​മു​ണ്ടാ​യി​ല്ല.

ചു​മ​രു​ക​ളെ​ല്ലാം ഓരോ എഴു​ത്തു​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു മൂ​ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. ക്രി​സ്തു​വി​ന്റെ കാ​ല്ക്കൽ എഴു​തി​ക്കാ​ണു​ന്നു; നോ​ക്കുക പി​ന്നെ ഇങ്ങ​നെ: പാ​പി​കൾ​ക്കു മാ​പ്പു കി​ട്ടും. ആശ്ച​ര്യ​ക്കു​റി​പ്പു​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ ഫ്ര​ഞ്ച് പേ​രു​ക​ളു​ണ്ട്— ദേ​ഷ്യ​ത്തി​ന്റെ ഒര​ട​യാ​ളം. ചു​മ​രു​ക​ളെ​ല്ലാം 1849-ൽ പു​തു​താ​യി വെള്ള തേ​ച്ചു. രണ്ടു രാ​ജ്യ​ക്കാർ ഇവിടെ വെ​ച്ച് അന്യോ​ന്യം അവ​മാ​നി​ച്ചു.

ഈ ചെ​റു​പ​ള്ളി​യു​ടെ വാ​തിൽ​ക്കൽ​വെ​ച്ചാ​ണു് കൈയിൽ മഴു​വോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു ശവം തപ്പി​യെ​ടു​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തു്; ആ ശവം ഉപ​സൈ​ന്യ​നാ​യ​ക​നായ ലെ​ഗ്രോ​വി​ന്റേ​യാ​യി​രു​ന്നു. ചെ​റു​പ​ള്ളി​യിൽ​നി​ന്നു് കട​ന്നാൽ ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്താ​യി ഒരു കിണർ കാണാം. ഈ നടു​മു​റ്റ​ത്തു രണ്ടു കി​ണ​റു​ണ്ടു്. ആളുകൾ ചോ​ദി​ച്ചേ​ക്കും, വെ​ള്ളം കോ​രു​ന്ന പാ​ത്ര​വും കയറും എന്തു​കൊ​ണ്ടി​ല്ല? ഇവിടെ ആരും വെ​ള്ളം കോ​രാ​റി​ല്ല. എന്തു​കൊ​ണ്ടു് വെ​ള്ളം കോ​രു​ന്നി​ല്ല? കിണറു നി​റ​ച്ചും അസ്ഥി​കൂ​ട​ങ്ങ​ളാ​ണു്.

ആ കി​ണ​റ്റിൽ​നി​ന്നു് ഒടു​വിൽ വെ​ള്ളം കോ​രി​യി​ട്ടു​ള്ളാ​ളു​ടെ പേർ ഗിയോം വാൻ കിൽ​സോം എന്നാ​യി​രു​ന്നു. അയാൾ ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങിൽ താ​മ​സി​ച്ചി​രു​ന്ന ഒരു കൃ​ഷി​ക്കാ​ര​നാ​ണു്; അയാൾ ഇവിടെ ഒരു തോ​ട്ട​ക്കാ​ര​നാ​യി​രു​ന്നു. 1815-ജൂൺ 18-ആം തീയതി അയാ​ളു​ടെ കു​ടും​ബം ഓടി​പ്പോ​യി കാ​ട്ടിൽ ചെ​ന്നൊ​ളി​ച്ചു.

വി​ല്ലി​യേ​റി​ലെ പള്ളി​ക്കു ചു​റ്റു​മു​ള്ള കാ​ട്ടു​പ്ര​ദേ​ശം അവി​ട​വി​ടെ ചി​ന്നി​പ്പോയ ഈ നിർ​ഭാ​ഗ്യ​ന്മാ​രെ വളരെ ദി​വ​സ​ത്തേ​ക്കു കാ​ത്തു​ര​ക്ഷി​ച്ചു; കത്തി​ച്ച മര​ങ്ങ​ളു​ടെ പഴയ കു​റ്റി​കൾ തു​ട​ങ്ങി ചില അട​യാ​ള​ങ്ങൾ ഇന്നും കാ​ണു​ന്നു​ണ്ടു്; അതുകൾ കു​റ്റി​ക്കാ​ടു​ക​ളു​ടെ ഒത്ത നടു​വിൽ​ച്ചെ​ന്നു് വി​റ​ച്ചു​കൂ​ടിയ ഈ പാ​വ​ങ്ങ​ളു​ടെ വെ​ളി​മ്പാ​ള​യ​ങ്ങൾ എവി​ടെ​യാ​യി​രു​ന്നു എന്നു് കാ​ണി​ക്കു​ന്നു.

ഗിയോം വാൻ കിൽ​സോം ‘കോട്ട കാ​ക്കു​ന്ന​തി​നു​വേ​ണ്ടി’ ഹു​ഗോ​മോ​ങ്ങിൽ​ത്ത​ന്നെ കൂടി; അയാൾ കു​ണ്ട​റ​യിൽ​ച്ചെ​ന്നൊ​ളി​ച്ചു. ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ അയാളെ അവിടെ വെ​ച്ചു കണ്ടു. അവർ അയാളെ ആ ഒളി​സ്ഥ​ല​ത്തു​നി​ന്നു വലി​ച്ചെ​ടു​ത്തു; ആ പേ​ടി​ച്ച​ര​ണ്ട മനു​ഷ്യ​നെ​ക്കൊ​ണ്ടു് ശത്രു​ക്കൾ വാളു പര​ത്തി​യ​ടി​ച്ച് നിർ​ബ​ന്ധി​ച്ചു പണി​യെ​ടു​പ്പി​ച്ചു. അവർ​ക്കു ദാ​ഹി​ച്ചി​രു​ന്നു; ഈ ഗിയോം അവർ​ക്കു വെ​ള്ളം കൊ​ണ്ടു​ക്കൊ​ടു​ത്തു. ഈ കി​ണ​റ്റിൽ​നി​ന്നാ​ണു് അയാൾ വെ​ള്ളം കോ​രി​യി​രു​ന്ന​തു്. പലരും തങ്ങൾ ചാ​വു​മ്പോ​ഴ​ത്തെ വെ​ള്ളം അതിൽ​നി​ന്നു കു​ടി​ച്ചു. മരി​ച്ചു​പോയ അത്ര​യ​ധി​കം പേർ വെ​ള്ളം കു​ടി​ച്ച​തായ ആ കിണർ സ്വ​യ​മേവ ചാ​വ​ണ​മെ​ന്നാ​യി​രു​ന്നു ഈശ്വ​ര​വി​ധി.

യു​ദ്ധം കഴി​ഞ്ഞ​പ്പോൾ ശവ​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം എടു​ത്തു കു​ഴി​ച്ചു​മൂ​ടു​വാൻ അവർ​ക്കു ബദ്ധ​പ്പാ​ടാ​യി, മര​ണ​ത്തി​നു വി​ജ​യ​ത്തെ ബു​ദ്ധി​മു​ട്ടി​ക്കു​ന്ന ഒരു മട്ടു​ണ്ടു്; ബഹു​മ​തി​യു​ടെ പി​ന്നാ​ലെ അതു പകർ​ച്ച​വ്യാ​ധി​യെ പറ​ഞ്ഞ​യ​യ്ക്കു​ന്നു. ജയ​ത്തി​ന്റെ ഒരു ചങ്ങാ​തി​യാ​ണു് വി​ഷ​ജ്വ​രം. ഈ കി​ണ​റു് നല്ല ആഴ​മു​ള്ള​താ​യി​രു​ന്നു; അതി​നെ​ക്കൊ​ണ്ടു് ഒരു ശവ​ക്കു​ഴി​യു​ണ്ടാ​ക്കി. മു​ന്നൂ​റു ശവം അതിൽ കൊ​ണ്ടി​ട്ടു. ഒരു സമയം വല്ലാ​ത്ത ബദ്ധ​പ്പാ​ടിൽ. അവ​രൊ​ക്കെ ചത്തി​രു​ന്നു​വോ? ഐതി​ഹ്യം പറ​യു​ന്ന​തു് ഇല്ലെ​ന്നാ​ണു്; ശവ​സം​സ്കാ​രം കഴി​ഞ്ഞ അന്നു രാ​ത്രി​കി​ണ​റ്റിൽ​നി​ന്നു ചില ക്ഷീ​ണ​സ്വ​ര​ങ്ങൾ വി​ളി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു കേ​ട്ടു​വ​ത്രേ.

ഈ കിണറ് മു​റ്റ​ത്തി​ന്റെ നടു​ക്ക് ഒറ്റ​പ്പെ​ട്ടു നി​ല്ക്കു​ന്നു. പകുതി കല്ലും പകുതി ഇഷ്ടി​ക​യു​മാ​യി, ഒരു ചെറിയ ചതു​ര​മാ​ളി​ക​യു​ടെ നാ​ട്യം നടി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടും ഒരു മറ​ശ്ശീ​ല​യു​ടെ രണ്ടു കീ​റു​കൾ​പോ​ലെ മട​ക്കു​ക​ളി​ട്ടു​കൊ​ണ്ടു​മു​ള്ള മൂ​ന്നു ചു​മ​രു​കൾ അതിനെ എല്ലാ ഭാ​ഗ​ത്തും വള​ഞ്ഞി​രി​ക്കു​ന്നു. നാ​ലാ​മ​ത്തെ വശം തു​റ​ന്നി​ട്ട​താ​ണു്. വെ​ള്ളം കോ​രി​യി​രു​ന്ന​തു് അവി​ടെ​നി​ന്നാ​ണു്. ചു​മ​രി​ന്നു് അടി​യി​ലാ​യി ആകൃ​തി​യി​ല്ലാ​ത്ത ഒരു ദ്വാ​ര​മു​ണ്ടു്. ഒരു സമയം വെ​ടി​യു​ണ്ട തട്ടി​യു​ണ്ടാ​യ​താ​യി​രി​ക്കാം അതു്. ഈ ചെ​റു​മാ​ളി​ക​യ്ക്കു മുൻ​പിൽ ഒരു മണ്ഡ​പ​മു​ണ്ടു്; അതി​ന്റെ തുലാം മാ​ത്ര​മേ ബാ​ക്കി​യാ​യി നി​ല്പു​ള്ളൂ. കി​ണ​റി​ന്റെ വല​തു​വ​ശ​ത്തു​ള്ള ഇരി​മ്പു​താ​ങ്ങു​കൾ​കൊ​ന്റു് ഒരു കു​രി​ശു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കു​ന്നു. അതി​ലേ​ക്കു കു​നി​ഞ്ഞു​നോ​ക്കു​മ്പോൾ, നോ​ട്ടം, കു​ന്നു​കൂ​ടിയ നി​ഴ​ലു​ക​ളാൽ നി​റ​യ​പ്പെ​ട്ട ഒര​ഗാ​ധ​മായ ഇഷ്ടി​ക​ക്കു​ഴ​ലി​ലേ​ക്ക് ആണ്ടു​പോ​കു​ന്നു. കി​ണ​റ്റി​നു ചു​റ്റു​മു​ള്ള ചു​മ​രി​ന്റെ അടി മു​ഴു​വ​നും തൂ​വ​ച്ചെ​ടി​ക​ളു​ടെ തഴ​പ്പി​നു​ള്ളിൽ ഒളി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു.

ബെൽ​ജി​യ​ത്തി​ലെ എല്ലാ കി​ണ​റു​കൾ​ക്കും ഒരു മൂ​ഖ​ച്ച​ട്ട​യാ​യി​ക്കാ​ണാ​റു​ള്ള ആ വലിയ നി​ല്ക്ക​ല്പ​ലക ഈ കി​ണ​റ്റി​നു മുൻ​പി​ലി​ല്ല. ആ സ്ഥാ​ന​ത്തു് ഒരു തു​ലാ​ത്ത​ണ്ടാ​ണു് ഇതി​ന്നു​ള്ള​തു്; അതി​ന്മേൽ വമ്പി​ച്ച എല്ലു​ക​ളെ​ന്നു തോ​ന്നു​ന്ന അഞ്ചോ ആറോ എണ്ണം ആകൃ​തി​യി​ല്ലാ​ത്ത മു​ര​ട്ടു​ക​ഷ്ണ​ങ്ങൾ ചാ​രി​നി​ല്ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്.

തൊ​ട്ടി​യോ ചങ്ങ​ല​യോ ‘കപ്പി’യോ യാ​തൊ​ന്നും അവി​ടെ​യി​ല്ല; വെ​ള്ളം കോരി നി​റ​യ്ക്കു​ന്ന കല്ലു​കൊ​ട്ട​ത്ത​ളം മാ​ത്രം അപ്പോ​ഴു​മു​ണ്ടു്. മഴ​വെ​ള്ളം അതിൽ കെ​ട്ടി നി​ല്ക്കു​ന്നു; ചി​ല​പ്പോ​ഴൊ​ക്കെ അടു​ത്തു​ള്ള കാ​ട്ടിൽ​നി​ന്നു് ഒരു പക്ഷി അവിടെ വന്നു് വെ​ള്ളം കു​ടി​ച്ചു തി​രി​കെ പറ​ന്നു​പോ​കും. ഈ നശി​ച്ചു​പോയ കെ​ട്ടി​ട​ത്തി​ന്റെ ഒരു ഭാ​ഗ​ത്തു് ഇപ്പോ​ഴും ആൾ​പ്പാർ​പ്പു​ണ്ടു്. ആ വീ​ട്ടി​ന്റെ വാതിൽ നടു​മു​റ്റ​ത്തേ​ക്കാ​ണു്. ഈ വാ​തി​ലി​ന്മേൽ ഒരു ചന്ത​മു​ള്ള അപ​രി​ഷ്കൃ​ത​പ്പൂ​ട്ടു​പ​ല​ക​യു​ള്ള​തി​നോ​ട​ടു​ത്തു ചെ​രി​ഞ്ഞ മൂ​ന്നു ലോ​ഹ​പ്പൊ​ടു​പ്പോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരി​രി​മ്പോ​ടാ​മ്പ​ലു​ണ്ടു്. വിൽഡ എന്ന ഹാ​നോ​വേ​റി​യൻ സേ​നാ​പ​തി ആ കൃ​ഷി​പ്പു​ര​യ്ക്ക​ടു​ത്തു കട​ന്നു രക്ഷ​പ്രാ​പി​ക്കു​വാൻ​വേ​ണ്ടി ആ ഓടാ​മ്പൽ കട​ന്നു​പി​ടി​ച്ച ഉടനെ ഒരു ഫ്ര​ഞ്ച് തു​ര​ങ്ക​പ്പ​ട​യാ​ളി ഒരു മഴു​കൊ​ണ്ടു് അയാ​ളു​ടെ കൈ ചെ​ത്തി​ക്ക​ള​ഞ്ഞു.

ഇപ്പോൾ ആ വീ​ട്ടിൽ താ​മ​സി​ച്ചു​വ​ന്ന കു​ടും​ബ​ക്കാ​രു​ടെ മു​ത്ത​ച്ഛ​നാ​ണു് ആ വളരെ മുൻപു മരി​ച്ചു​പോയ പഴയ തോ​ട്ട​ക്കാ​രൻ ഗി​യോം​വാൻ കിൽ​സോം. തല നരച്ച ഒരു സ്ത്രീ ഇതെ​ഴു​ന്നാ​ളോ​ടു് പറ​ഞ്ഞു: ‘ഞാൻ ഇവിടെ ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. എനി​ക്ക​ന്നു മൂ​ന്നു വയ​സ്സാ​ണു്. എന്റെ ജേ​ഷ്ഠ​ത്തി പേ​ടി​ച്ചു പൊ​ട്ടി​ക്ക​ര​ഞ്ഞു. ആളുകൾ ഞങ്ങ​ളെ കാ​ട്ടി​ലേ​ക്കെ​ടു​ത്തു​കൊ​ണ്ടു​പോ​യി. എന്നെ എന്റെ അമ്മ​യാ​ണു് എടു​ത്തി​രു​ന്ന​തു്. കേൾ​ക്കു​വാൻ​വേ​ണ്ടി ഞങ്ങൾ ചെ​കി​ടു നി​ല​ത്തൊ​ട്ടി​ച്ചു​വെ​ച്ചു. പീ​ര​ങ്കി​യു​ടെ ഒച്ച ഞാൻ പു​റ​പ്പെ​ടു​വി​ച്ചി​രു​ന്നു; ‘ബും!ബൂം!’ എന്നു ഞാൻ ഉറ​ക്കെ ശ്ശ​ബ്ദി​ക്കും.’

ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തു മു​റ്റ​ത്തു​നി​ന്നു കട​പ്പാ​നു​ള്ള വാതിൽ തോ​ട്ട​ത്തി​ലേ​ക്കാ​ണെ​ന്നാ​ണു് പറ​ഞ്ഞു​കേ​ട്ട​തു്. തോ​ട്ടം ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​ണു്.

അതു മൂ​ന്നു ഭാ​ഗ​മാ​യി​ട്ടാ​ണു്; മൂ​ന്ന​ങ്ക​മാ​യി​ട്ടെ​ന്നു് ഏതാ​ണ്ടു് പറയാം. ഒന്നാ​മ​ത്തേ​തു് ഒരു പൂ​ങ്കാ​വു്, രണ്ടാ​മ​ത്തേ​തു് ഒരു മര​ത്തോ​പ്പു്, മൂ​ന്നാ​മ​ത്തേ​തു് ഒരു കാടു്. ഈ മൂ​ന്നി​നും​കൂ​ടി ഒരു വേ​ലി​യാ​ണു​ള്ള​തു്. കട​ന്നു​ചെ​ല്ലു​ന്നേ​ട​ത്തു കോ​ട്ട​യും കൃ​ഷി​പ്പു​ര​യും; ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തു് ഒരു വേലി, വല​ത്തു​പു​റ​ത്തു് ഒരു മതിൽ, അറ്റ​ത്തും ഒരു മതിൽ. വല​ത്തു​പു​റ​ത്തു​ള്ള മതിൽ ഇഷ്ടി​ക​കൊ​ണ്ടാ​ണു്; അറ്റ​ത്തു​ള്ള​തു കല്ലു​കൊ​ണ്ടും. ആദ്യ​മാ​യി ചെ​ല്ലു​ന്ന​തു പൂ​ന്തോ​പ്പി​ലേ​ക്കാ​ണു്. അതു കീ​ഴ്പോ​ട്ടു ചാ​ഞ്ഞു നി​ല്ക്കു​ന്നു; അരി​നെ​ല്ലി​ച്ചെ​ടി​കൾ അതിൽ വെ​ച്ചു​പി​ടി​പ്പി​ച്ചു​ണ്ടു്; ഒരു​കൂ​ട്ടം പാ​ഴ്ചെ​ടി​കൊ​ണ്ടു് അതു നി​റ​ഞ്ഞ് ശ്വാ​സം​മു​ട്ടു​ന്നു; ഇര​ട്ട​വ​ള​വു​ള്ള കൽ​ത്തൂൺ​വേ​ലി​യോ​ടു​കൂ​ടി വെ​ട്ടു​ക​ല്ലു​കൊ​ണ്ടു​ണ്ടാ​ക്കിയ ഒരു മതിൽ​മേ​ട​കൊ​ണ്ടു് അത​വ​സാ​നി​ക്കു​ന്നു.

അതു് ആദ്യ​ത്തെ ഫ്ര​ഞ്ചു​പ​രി​ഷ്കാ​ര​ത്തി​നു ചേർ​ന്ന ഒരു പ്ര​ഭു​മ​ന്ദി​രോ​ദ്യാ​ന​മാ​യി​രു​ന്നു; ഇപ്പോൾ അതു് മുൾ​ച്ചെ​ടി​ക​ളും ഇഷ്ടി​ക​ക്കൂ​ട്ട​ങ്ങ​ളു​മാ​ണു്. ചതു​ര​ത്തൂ​ണു​കൾ​ക്കു മു​ക​ളിൽ പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​ക​ളെ​പ്പോ​ലു​ള്ള ശി​ലാ​ഗോ​ള​ങ്ങ​ളു​ണ്ടു്. ആ ഗോ​ള​ങ്ങ​ളു​ടെ കൊ​ഴാ​യ​ക​ളിൽ നാ​ല്പ​ത്തി​മൂ​ന്നു ഗു​ളി​ക​ക്കാ​ലു​കൾ ഇന്നും എണ്ണാം. ബാ​ക്കി​യു​ള്ളവ പു​ല്പൊ​ന്ത​യിൽ നമ​സ്ക​രി​ച്ചു​കി​ട​ക്കു​ന്നു. ഏക​ദേ​ശം എല്ലാ​റ്റി​നു​മു​ണ്ടു് വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ​കൊ​ണ്ടു​ള്ള പോ​റ​ലു​കൾ. ഒരു മു​റി​ഞ്ഞ ഗു​ളി​ക​ക്കാൽ ഒരു മനു​ഷ്യ​ന്റെ തകർ​ന്ന കാ​ലു​പോ​ലെ വാ​തി​ല്ക്ക​മാ​ന​ത്തി​ന്മേൽ എടു​ത്തു​വെ​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു.

ഈ പൂ​ന്തോ​പ്പിൽ, തോ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ​യും അപ്പു​റ​ത്തു​വെ​ച്ചാ​ണു്, അവിടെ വന്നു പെ​ട്ടു പു​റ​ത്തേ​ക്കു​പോ​യി രക്ഷ​പ്പെ​ടാൻ കഴി​വി​ല്ലാ​തായ ആറു കാ​ലാ​ളു​കൾ, പൊ​ത്തു​ക​ളിൽ​വെ​ച്ചു കര​ടി​ക​ളെ​പ്പോ​ലെ നാ​യാ​ടി​പ്പി​ടി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു്, ഒന്നി​ന്റെ കൈയിൽ ചെ​റു​തോ​ക്കു​ക​ളു​ള്ള രണ്ടു ജർ​മൻ​ഭ​ട​സം​ഘ​ത്തോ​ടു യു​ദ്ധം വെ​ട്ടാൻ സന്ന​ദ്ധ​രാ​യ​തു്.

ജർ​മൻ​ഭ​ട​ന്മാർ, ഈ കൽ​ത്തൂൺ​വേ​ലി​ക്കു അക​ശ്ശീ​ല​വെ​ച്ച​പോ​ലെ നി​ര​ന്നു, മു​ക​ളി​ലൂ​ടെ വെ​ടി​വെ​ച്ചു. അടു​ത്തു​ള്ള കു​റ്റി​ക്കാ​ടു​ക​ള​ല്ലാ​തെ മറ്റു രക്ഷാ​സ്ഥാ​ന​മി​ല്ലാ​ത്ത​വ​രായ ആ പദാ​തി​ധീ​ര​ന്മാർ— ഇരു​നൂ​റാ​ളു​കൾ​ക്കു പകരം ആറു​പേർ—അങ്ങൊ​ട്ടും വെ​ടി​വെ​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​നി​ന്നു മരി​ക്കു​ന്ന​തി​നു കാൽ​മ​ണി​ക്കൂർ നേ​ര​മെ​ടു​ത്തു.

ചില കല്പ​ട​കൾ കയ​റി​യാൽ പൂ​ന്തോ​പ്പിൽ​നി​ന്നു മര​ത്തോ​ട്ടിൽ ചെ​ല്ലു​ന്നു. അവിടെ, ആ ഇത്തി​രി വട്ട​ത്തിൽ​വെ​ച്ച് ഒരു മണി​ക്കൂ​റി​നു​ള്ളിൽ ആയി​ര​ത്ത​ഞ്ഞൂ​റു​പേർ പര​ലോ​കം പ്രാ​പി​ച്ചു. മതി​ലു​കൾ വീ​ണ്ടും യു​ദ്ധ​ത്തി​നു തയ്യാ​റാ​ണെ​ന്നു തോ​ന്നും. ഓരോരോ ഉയ​ര​ത്തി​ലാ​യി ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ തു​ള​ച്ചു​വി​ട്ട മു​പ്പ​ത്തെ​ട്ടു ദ്വാ​ര​ങ്ങൾ ഇപ്പോ​ഴു​മു​ണ്ടു്. ആറാ​മ​ത്ത​തി​നു മുൻ​പിൽ കരി​ങ്ക​ല്ലു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള രണ്ടു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ശവ​കു​ടീ​ര​ങ്ങൾ കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്നു. തെ​ക്കേ മതി​ലി​ന്മേൽ മാ​ത്ര​മേ പഴു​തു​ക​ളു​ള്ളൂ; ആ ഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നാ​ണു് പ്ര​ധാ​നാ​ക്ര​മ​ണ​മു​ണ്ടാ​യ​തു്. ഒരു​യർ​ന്ന വേ​ലി​യാൽ ആ മതിൽ പു​റ​ത്തു നി​ന്നു മറ​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ന്നു; ഒരു വേലി മാ​ത്ര​മേ കവ​ച്ചു​വെ​ക്കേ​ണ്ട​തു​ള്ളു എന്നു കരുതി ഫ്രാൻ​സു​കാർ തള്ളി​ക്ക​യ​റി. അതു കട​ന്നു; അപ്പോ​ളാ​ണു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ഭട​ന്മാർ പി​ന്നിൽ കാ​ത്തു​നി​ല്ക്കു​ന്ന ആ മതിൽ, ഒരു തട​സ്സ​വും ഒരു പതി​യി​രി​പ്പു​സ്ഥ​ല​വു​മാ​യി മുൻ​പിൽ പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ച്ച​തു്. ഉടനെ ആ മു​പ്പ​ത്തെ​ട്ടു ദ്വാ​ര​ങ്ങ​ളും ഒപ്പം ഉണ്ട​ക​ളേ​യും തി​ര​ക​ളേ​യും വർ​ഷി​ച്ചു. സോ​യി​യു​ടെ പട​ക്കൂ​ട്ടം അതിനു മുൻ​പിൽ പൊ​ടി​ഞ്ഞു. അങ്ങ​നെ വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധം തു​ട​ങ്ങി​വെ​ച്ചു.

ഏതാ​യാ​ലും മര​ത്തോ​ട്ടം പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കി. കോ​ണി​യി​ല്ലാ​തി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു ഫ്രാൻ​സു​കാർ നഖം​കൊ​ണ്ടു പി​ടി​ച്ചു​ക​യ​റി. മര​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യിൽ​വെ​ച്ച് അവർ ദ്വ​ന്ദ്വ​യു​ദ്ധം ചെ​യ്തു. ഈ പു​ല്ലു​ക​ളെ​ല്ലാം ചോ​ര​പ്ര​ള​യ​ത്തിൽ മു​ങ്ങി. നാ​സ്സോ​വി​ന്റെ എഴു​നൂ​രു പേ​രു​ള്ള ഒരു സൈ​ന്യം ഇവി​ടെ​വ​ച്ചു നശി​പ്പി​ച്ചു. കെ​ല്ലർ​മാ​ന്റെ രണ്ടു സൈ​ന്യ​ക്കൂ​ട്ട​ങ്ങൾ നി​ര​നി​ന്നി​രു​ന്ന മതി​ലി​ന്റെ പു​റം​ഭാ​ഗ​ത്തെ വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ കര​ണ്ടി​രി​ക്കു​ന്നു.

മറ്റു​ള്ള​വ​യെ​പ്പോ​ലെ, ഈ മര​ത്തോ​ട്ട​വും മേ​യ്മാ​സ​ത്തിൽ സചേ​ത​ന​മാ​യി​ട്ടു​ണ്ടു്. ചന്ത​മു​ള്ള പു​ഷ്പ​ങ്ങൾ ഇവി​ടെ​യും വി​രി​ഞ്ഞു​നി​ല്ക്കു​ന്നു; പു​ല്ലു​കൾ ഉയരം വെ​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു; വണ്ടി​ക്കു​തി​ര​കൾ മേ​ഞ്ഞു​ന​ട​ക്കു​ന്നു; വസ്ത്ര​ങ്ങൾ തോ​രാ​നി​ട്ടി​ട്ടു​ള്ള കെ​ട്ടു​വ​ള്ളി​കൾ, മര​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യി​ലു​ള്ള സ്ഥലം കീ​ഴ​ട​ക്കി വഴി​പോ​ക്ക​രെ തല​താ​ഴ്ത്തു​വാൻ നിർ​ബ​ന്ധി​ക്കു​ന്നു; ഈ ഉഴവു ചെ​ല്ലാ​ത്ത സ്ഥ​ല​ത്തു് ആളുകൾ നട​ന്നു​പോ​കു​ന്നു; അവ​രു​ടെ കാ​ലു​കൾ മൺ​പു​റ്റു​ക​ളിൽ ആഴു​ന്നു. പുൽ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തിൽ നടു​ക്ക് ഒരു മര​ത്തി​ന്റെ കു​റ്റി മു​ഴു​വ​നും പൊ​ടി​ച്ചു പച്ച​പ്പു നി​ല്ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്. ഈ മര​ത്തി​ന്മേൽ ചാ​രി​ക്കി​ട​ന്നി​ട്ടാ​ണു് മേജർ ബ്ലാ​ക്ക്മാൻ മരി​ച്ച​തു്. ഇതി​ന​ടു​ത്തു​ള്ള ഒരു വലിയ വൃ​ക്ഷ​ത്തി​ന്റെ ചു​വ​ട്ടിൽ​വെ​ച്ചു ജർമൻ സൈ​ന്യാ​ധി​പ​നായ ഡ്യൂ​പ്ലാ​റു് കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ടു— നാ​ന്റെ രാ​ജ​ശാ​സ​നം [3] ദുർ​ബ​ല​മാ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തോ​ടു​കൂ​ടി ഓടി​പ്പോയ ഒരു ഫ്ര​ഞ്ച് കു​ടും​ബ​ത്തിൽ​നി​ന്ന​ത്രേ ഇദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ ജനനം. പ്രാ​യം​ത​ട്ടി കു​ന്നു തു​ട​ങ്ങിയ ഒരാ​പ്പിൾ​മ​രം ഒരു ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്ക് ചാ​ഞ്ഞു​കി​ട​ക്കു​ന്നു; വയ്ക്കോ​ലും കളി​മ​ണ്ണും കൂ​ട്ടി അതി​ന്റെ മു​റി​വു വെ​ച്ചു​കെ​ട്ടി​യി​ട്ടു​ണ്ടു്. ഏതാ​ണ്ടു് എല്ലാ ആപ്പിൾ​മ​ര​ങ്ങ​ളും പ്രാ​യം​കൊ​ണ്ടു കു​നി​ഞ്ഞു​തു​ട​ങ്ങി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. വെ​ടി​യു​ണ്ട, ഒരു വി​ധ​ത്തി​ലു​ള്ള​ത​ല്ലെ​ങ്കിൽ മറ്റൊ​രു വി​ധ​ത്തി​ലു​ള്ള​ത്. കണ്ടി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത ഒരു വൃ​ക്ഷ​വും ആ കൂ​ട്ട​ത്തി​ലി​ല്ല. ചത്തു​പോയ മര​ങ്ങ​ളു​ടെ അസ്ഥി​കൂ​ട​ങ്ങൾ ആ മര​ത്തോ​ട്ട​ത്തിൽ എങ്ങു​മു​ണ്ടു്. കാ​ക്ക​കൾ അവ​യു​ടെ കൊ​മ്പു​കൾ​ക്കി​ട​യി​ലൂ​ടെ പറ​ക്കു​ന്നു; അറ്റ​ത്താ​യി ജാ​തി​മ​ല്ലി​ക​ളാൽ നി​റ​യ​പ്പെ​ട്ട ഒരു കാ​ടു​മു​ണ്ടു്.

ബ്വോ​ദ്വോ​ങ്ങി​നെ വധി​ക്കൽ, ഫ്വാ​വെ മു​റി​പ്പെ​ടു​ത്തൽ, തീ​വെ​ക്കൽ, കൂ​ട്ട​ക്കൊല, പെ​രും​കൊ​ലെ, ഇം​ഗ്ലീ​ഷ്ര​ക്തം ഫ്ര​ഞ്ചു​ര​ക്തം ജർ​മൻ​ര​ക്തം എല്ലാം തള്ളി​ച്ചേർ​ന്നു മറി​ഞ്ഞൊ​ഴു​കിയ ഒരു ചെ​റു​ന​ദി, ശവ​ങ്ങൾ​കൊ​ണ്ടു് തി​ങ്ങി​നി​റ​ഞ്ഞ ഒരു കിണർ, നാ​സ്സോ​വി​ന്റേ​യും ബ്രൺ​സു് വി​ക്കി​ന്റേ​യും സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളു​ടെ നാശം, ഡ്യൂ​പ്ലാ​റ്റി​നെ വധി​ക്കൽ; ബ്ലാ​ക്ക്മാ​നെ വധി​ക്കൽ, ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് രക്ഷി​ഭ​ട​ന്മാ​രെ കൊ​ത്തി​നു​റു​ക്കൽ, റെ​യി​യു​ടെ നാ​ല്പ​തൂ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ​ക്കു പുറമേ ഇരു​പ​തു ഫ്ര​ഞ്ച് സൈ​ന്യ​ങ്ങൾ സം​ഹ​രി​ക്ക​പ്പെ​ടൽ, ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ലെ ചെ​റ്റ​പ്പു​ര​യ്ക്കു​ള്ളിൽ​വെ​ച്ചു​ത​ന്നെ മു​വ്വാ​യി​രം​പേ​രെ അരി​ഞ്ഞു​ത​ള്ളൽ, തു​ണ്ടു​തു​ണ്ടാ​യി ചെ​ത്തി​യി​ടൽ, വെ​ടി​വെ​ക്കൽ, കഴു​ത്ത​റ​ത്തു​ക​ള​ഞ്ഞു തീ​ക്കൊ​ളു​ത്തൽ—ഇതൊ​ക്കെ എന്തി​നു്? ഇന്നു് ഒരു കൃ​ഷി​ക്കാ​ര​ന്നു വഴി​പോ​ക്ക​നോ​ടു് ഇങ്ങ​നെ പറ​യാൻ​വേ​ണ്ടി: ഇതാ, എനി​ക്ക് മൂ​ന്നു ഫ്രാ​ങ്ക് തരൂ; നി​ങ്ങൾ​ക്കു വേ​ണ​മെ​ങ്കിൽ ഞാൻ വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ കഥ മു​ഴു​വ​നും പറ​ഞ്ഞു​ത​രാം.

നമു​ക്കു പി​ന്നോ​ക്കം നട​ക്കുക—കഥ പറ​യു​ന്ന​വർ​ക്കു​ള്ള അധി​കാ​ര​ങ്ങ​ളിൽ ഒന്നാ​ണി​ത്— ഒന്നു​കൂ​ടി നമു​ക്ക് 1815-ൽ ചെ​ന്നു​കൂ​ടുക; ഈ പു​സ്ത​ക​ത്തി​ന്റെ ആരം​ഭ​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു​വെ​ച്ച സം​ഭ​വ​ങ്ങൾ നടന്ന കാ​ല​ത്തി​നും കു​റേ​ക്കൂ​ടി അപ്പു​റ​ത്തേ​ക്കു കട​ക്കുക.

1815 ജൂൺ 17-ഉം 18-ഉം തി​യ്യ​തി​കൾ​ക്കി​ട​യി​ലു​ള്ള രാ​ത്രി മഴ​യി​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു​വെ​ങ്കിൽ, യൂ​റോ​പ്പി​ന്റെ ചരി​ത്ര​ഗ​തി മാ​റി​പ്പോ​യേ​നേ. കൂ​റ​ച്ചു വെ​ള്ള​ത്തു​ള്ളി​കൾ നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ അധ:പതനം തീർ​ച്ച​പ്പെ​ടു​ത്തി. ഓസ്തർ​ലി​ത്സു് യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ അവ​സാ​നം വാ​ട്ടർ​ലൂ ആക്കി​ത്തീർ​ക്കു​വാൻ ജഗ​ദീ​ശ്വ​ര​ന്നു് കു​റ​ച്ചു​കൂ​ടി മഴ മാ​ത്ര​മേ വേ​ണ്ടി വന്നു​ള്ളൂ; അകാ​ല​ത്തിൽ ആകാ​ശ​ത്തി​ലൂ​ടെ കട​ന്നു​പോയ ഒരു മേ​ഘ​ശ​ക​ലം ഒരു ലോ​ക​ത്തെ മു​ഴു​വ​നും തകർ​ത്തു​ക​ള​യാൻ ത്രാ​ണി​പ്പെ​ട്ടു.

വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധം ആരം​ഭി​ക്കു​വാൻ പതി​നൊ​ന്നര മണി​യാ​വു​ന്ന​തു​വ​രെ സാ​ധി​ച്ചി​ല്ല; അതു​കൊ​ണ്ടു ബ്ളൂ​ഷേർ​ക്ക് [4] വന്നു​ചേ​രു​വാൻ സമയം കി​ട്ടി. എന്തു​കൊ​ണ്ടു് സാ​ധി​ച്ചി​ല്ല? നിലം നന​ഞ്ഞി​രു​ന്നു; പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​നു പണി തു​ട​ങ്ങു​വാൻ നിലം കുറെ ഉറ​ച്ചു​കി​ട്ടു​ന്ന​തു​വ​രെ കാ​ത്തു​നി​ല്ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്നു.

നെ​പ്പോ​ളി​യൻ പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ലെ ഒരു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​നാ​യി​രു​ന്നു; അതു​കൊ​ണ്ടു് പീ​ര​ങ്കി​യു​ടെ ഫലം അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു നല്ല​വ​ണ്ണ​മ​റി​യാം. ഈ അസാ​ധാ​ര​ണ​നായ സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്റെ നില മു​ഴു​വ​നും പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ക്കു​ന്ന​തു ഡയ​റ​ക്ടർ​മാർ​ക്ക​യ​ച്ച വി​വ​ര​ണ​ക്കൂ​റി​പ്പിൽ ഇതെ​ഴു​തി​യ​തി​ലാ​ണ്— ‘ഞങ്ങ​ളു​ടെ ആ ഒരു​ണ്ട ആറു​പേ​രെ കൊ​ന്നു.’ വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ​ക്കു പാ​ക​ത്തി​ലാ​യി​ട്ടാ​ണു് ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ യു​ദ്ധ​രീ​തി​കൾ ക്ര​മ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന​തു്. പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തെ മു​ഴു​വ​നും ഒരു ലക്ഷ്യ​ത്തിൻ നേർ​ക്ക് ഊന്നി​നിർ​ത്തു​ന്ന​താ​ണു് നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ വി​ജ​യ​ര​ഹ​സ്യം. ശത്രു​സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്റെ യു​ക്തി​യെ ഒരു കോ​ട്ട​യാ​യി സങ്ക​ല്പി​ച്ച് അതി​നു് അദ്ദേ​ഹം ഒരു വി​ട​വു​ണ്ടാ​ക്കും. ആ മർ​മ​ത്തെ അദ്ദേ​ഹം വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൊ​ണ്ടു് തകർ​ക്കും; പീ​ര​ങ്കി​കൊ​ണ്ടു് അദ്ദേ​ഹം യു​ദ്ധ​ങ്ങ​ളെ കൂ​ട്ടി​ച്ചേർ​ക്കു​ക​യും ചി​ന്നി​ത്ത​കർ​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യും. അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ അതി​ബു​ദ്ധി​യിൽ വെ​ടി​ക്കാ​ര​ന്നു​ള്ള എന്തോ ഒന്നു​ണ്ടു്. അടു​ക്ക​ടു​ക്കാ​യി നശി​പ്പി​ക്കുക, സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളെ ഒര​ടി​യാ​യി പൊ​ടി​ക്കുക, സേ​നാ​പം​ക്തി​ക​ളെ പി​ളർ​ക്കുക, കൂ​ട്ടം​കൂ​ട്ട​ങ്ങ​ളെ തകർ​ത്തു​ചി​ത​റുക—നെ​പ്പോ​ളി​യ​നെ സം​ബ​ന്ധി​ച്ച​ടു​ത്തോ​ളം സക​ല​വും നി​ല്ക്കു​ന്ന​തു് ഈ ഒന്നി​ലാ​ണു്. അടി​ക്കുക, അടി​ക്കുക, അടി​ച്ച കു​ഴി​യിൽ​ത്ത​ന്നെ അടി​ക്കുക— ഈ ജോലി അദ്ദേ​ഹം പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ടെ​യെ ഏല്പി​ച്ചു. ശൗ​ര്യ​മ​യ​മായ ഒരു സമ്പ്ര​ദാ​യം; അതൊ​ന്നു് അസാ​ധാ​ര​ണ​മായ ബു​ദ്ധി​ശ​ക്തി​യോ​ടു കൂ​ടി​ച്ചേർ​ന്ന​പ്പോൾ ഈ വല്ലാ​ത്ത യു​ദ്ധ​മ​ല്ല​നെ പതി​ന​ഞ്ചു കൊ​ല്ല​ത്തേ​ക്ക് അജ​യ്യ്യ​നാ​ക്കി​ത്തീർ​ത്തു.

1815 ജൂൺ 18-ആം തീയതി അദ്ദേ​ഹം തന്റെ പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്മേൽ കു​റേ​ക്കൂ​ടി ചാ​രി​നി​ന്നു; എന്തു​കൊ​ണ്ടെ​ന്നാൽ, അതു ധാ​രാ​ള​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്നു് ആകെ ഒരു​നൂ​റ്റ​മ്പ​ത്തൊ​മ്പ​തു തി​യ്യു​വാ​യ​ക​ളേ ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു​ള്ളു; നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്നോ ഇരു​നൂ​റ്റ​മ്പ​തു്.

നിലം ഉണ​ങ്ങി​യ​താ​ണെ​ന്നും പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​നു നീ​ങ്ങാ​മാ​യി​രു​ന്നു എന്നും സങ്ക​ല്പി​ക്കുക; എന്നാൽ രാ​വി​ലെ ആറു മണി​ക്കു യു​ദ്ധം ആരം​ഭി​ച്ചേ​നെ. രണ്ടു മണി​ക്ക് ജയം നേടി, യു​ദ്ധം കഴി​യു​മാ​യി​രു​ന്നു— എന്നു​വെ​ച്ചാൽ, ഭാ​ഗ്യം ജർമൻ ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്ക് തി​രി​ഞ്ഞു​പോ​യ​തി​നു മൂ​ന്നു മണി​ക്കൂർ മുൻ​പു്, ഈ യു​ദ്ധ​ത്തിൽ പരാ​ജ​യം പറ്റി​യ​തിൽ നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്നു് എന്തു പോ​രാ​യ്മ​യു​ണ്ടു്? കപ്പൽ പാ​റ​മേ​ല​ടി​ച്ച​തു് അമ​ര​ക്കാ​ര​ന്റെ കു​റ്റ​മാ​ണോ?

നെ​പ്പോ​ളി​യ​നിൽ വെ​ളി​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന ദേ​ഹ​ദൗർ​ബ്ബ​ല്യ​മാ​ണോ ഈ ഘട്ട​ത്തിൽ അന്ത:ശക്തി​ക്ക് ഒരു കു​റ​വു​ണ്ടാ​ക്കി തക​രാ​റു​പി​ണ​ച്ച​തു്? ഇരു​പ​തു കൊ​ല്ല​ത്തെ യു​ദ്ധം വാ​ളി​ന്റെ പി​ടി​ക്കെ​ന്ന​പോ​ലെ അല​കി​നും, ദേ​ഹ​ത്തി​നെ​ന്ന​പോ​ലെ മന​സ്സി​നും, തേ​ച്ചിൽ​ത​ട്ടി​ച്ചു എന്നു​ണ്ടോ? പഴ​ക്കം വന്ന പട​യാ​ളി എന്ന നില ഗ്ര​ഹ​പ്പി​ഴ​യ്ക്കു നേ​തൃ​ത്വ​ത്തിൽ കട​ന്നു തല കാ​ട്ടി​യോ? ചു​രു​ക്കി​പ്പ​റ​ഞ്ഞാൽ, ഈ അസാ​ധാ​ര​ണ​ബു​ദ്ധി​മാ​നെ, പേ​രു​കേ​ട്ട ചില ചരി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാർ വി​ചാ​രി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, ഒരു ക്ഷയം ബാ​ധി​ച്ചി​രു​ന്നു​വോ? തന്റെ ശക്തി​ക്ഷ​യ​ത്തെ തന്നിൽ​നി​ന്നു​ത​ന്നെ മറ​ച്ചു​വെ​ക്കു​വാൻ​വേ​ണ്ടി അദ്ദേ​ഹം ഭ്രാ​ന്തു കാ​ണി​ച്ചു എന്നു​ണ്ടോ? പരാ​ക്ര​മം കാ​ണി​ക്കുക എന്ന ‘കാ​റ്റി’ൽ അദ്ദേ​ഹം തി​രി​യാൻ തു​ട​ങ്ങി​യോ? ആപ​ത്തി​നെ​പ്പ​റ്റി—ഒരു സൈ​ന്യ​നാ​യ​ക​ന്റെ കാ​ര്യ​ത്തിൽ ഇതു ഗൗ​ര​വ​മു​ള്ള​താ​ണ്— അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്നു് ഓർ​മ​യി​ല്ലാ​താ​യോ? ഉച്ച​ണ്ഡ​കർ​മാ​ക്കൾ എന്നു പറ​യാ​വു​ന്ന ഇത്ത​രം പ്രാ​പ​ഞ്ചിക മഹാ​ത്മാ​ക്കൾ​ക്ക് അതി​ബു​ദ്ധി​യു​ടെ കാഴ്ച കു​റ​ഞ്ഞു​പോ​കു​ന്ന​തായ ഒരു പ്രാ​യം തട്ട​ലു​ണ്ടോ? ഭാ​വ​നാ​വി​ഷ​യ​ത്തിൽ അതി​ബു​ദ്ധി കാ​ണി​ക്കു​ന്ന​വ​രു​ടെ മേൽ വാർ​ദ്ധ​ക്യ​ത്തി​നു് ഒര​ധി​കാ​ര​വു​മി​ല്ല; എന്തു​കൊ​ണ്ടെ​ന്നാൽ, ദാ​ന്തെ​യും മൈ​ക്കിൽ ഏൻ​ജെ​ലോ​വും പ്രാ​യം​കൊ​ണ്ടു് വൃ​ദ്ധ​ന്മാ​രാ​വു​ന്ന​തു മാ​ഹാ​ത്മ്യ​ത്തിൽ മു​തിർ​ന്നു​വ​രു​ക​യാ​ണു്; ഹാ​നി​ബാൾ​മാ​രേ​യും ബോ​ണോ​പ്പാർ​ട്ടു​മാ​രേ​യും സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ളം അതു താ​ണു​പോ​വു​ക​യാ​വാ​മോ? വി​ജ​യ​മാർ​ഗ​ത്തെ കണ്ടു​പി​ടി​പ്പാ​നു​ള്ള ഇന്ദ്രിയ വി​ശേ​ഷം നെ​പ്പോ​ളി​യ​നിൽ​നി​ന്നു പോ​യ്പോ​യോ? കടൽ​പ്പാറ കണ്ട​റി​യാൻ, കെ​ണി​യു​ള്ള​തു് ഊഹി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​വാൻ, അഗാ​ധ​ഗു​ഹ​ക​ളു​ടെ തക​രു​ന്ന വക്കു​കൾ നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​വാൻ കഴി​യാ​ത്ത ഒരു ഘട്ട​ത്തിൽ അദ്ദേ​ഹം എത്തി​ച്ചേർ​ന്നു​വോ? അത്യാ​പ​ത്തു​ക​ളെ മണ​ത്ത​റി​യു​ന്ന ശക്തി അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു നഷ്ട​പ്പെ​ട്ടു​വോ? മുൻ​കാ​ല​ങ്ങ​ളിൽ വി​ജ​യ​ത്തി​ലേ​ക്കു​ള്ള എല്ലാ നി​ര​ത്തു​വ​ഴി​ക​ളും അറി​ഞ്ഞി​രു​ന്ന അദ്ദേ​ഹം— അതേ, മി​ന്ന​ല്പി​ണ​രാ​കു​ന്ന തന്റെ തേ​രിൻ​മു​ക​ളിൽ​നി​ന്നു്, ഒരു രാ​ജ​കീ​യാ​ധി​കാ​ര​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി അവയെ ചൂ​ണ്ടി​ക്കാ​ണി​ച്ചി​രു​ന്ന മഹാൻ—ഇപ്പോൾ ആ കൈ വി​ര​ലി​ന്മേൽ കൂ​ട്ടി​ക്കെ​ട്ടിയ തന്റെ ക്ഷു​ഭി​ത​സൈ​ന്യ​ത്തെ പാ​താ​ള​ത്തി​ലേ​ക്കു നയി​ക്ക​ത്ത​ക്ക​വ​ണ്ണം അത്ര​മേൽ അപാ​യ​ക​ര​മായ ഒര​മ്പ​ര​പ്പിൽ ചാ​ടി​പ്പോ​യി​യെ​ന്നോ? നാ​ല്പ​ത്താ​റാ​മ​ത്തെ വയ​സ്സിൽ അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ഒരു മഹ​ത്തായ ചി​ത്ത​ഭ്ര​മം ബാ​ധി​ച്ചു കള​ഞ്ഞു​വോ? ദൈ​വ​ഗ​തി​യു​ടെ ആ പടു​കൂ​റ്റ​നായ സാരഥി ഒരു വമ്പി​ച്ച താ​ന്തോ​ന്നി​യ​ല്ലാ​തെ അതി​ല​ധി​ക​മൊ​ന്നു​മി​ല്ലെ​ന്നാ​യോ?

ഞങ്ങൾ അങ്ങ​നെ വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്നി​ല്ല.

എല്ലാ​വ​രും സമ്മ​തി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള​വി​ധം, അദ്ദേ​ഹം ആലോ​ചി​ച്ച യു​ക്തി അത്യു​ത്ത​മ​മാ​യി​രു​ന്നു. സങ്ക​ലി​ത​സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ ഒത്ത നടു​വി​ലേ​ക്കു നേരെ ചെ​ന്നു​ക​യ​റുക, ശത്രു​ക്ക​ളു​ടെ അണി​യിൽ ഒരു പഴു​തു​ണ്ടാ​ക്കുക. അതിനെ രണ്ടു കഷ്ണ​മാ​യി വെ​ട്ടി​മു​റി​ക്കുക, ബ്രി​ട്ടീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തെ ഹാൽ​പ​ട്ട​ണ​ത്തി​ലേ​ക്കും ജർ​മൻ​സൈ​ന്യ​ത്തെ തോ​ങ്ഗ്പ​ട്ട​ണ​ത്തി​ലേ​ക്കും ആട്ടി​യോ​ടി​ക്കുക, മോ​സോൺ​ങ്ഴാ​ങ് കൈ​യി​ലാ​ക്കുക; ബ്രൂ​സ്സെൽ​സ് പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കുക, ജർ​മ​നി​ക്കാ​രെ റയിൻ​ന​ദി​യി​ലേ​ക്കും, ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രെ കട​ലി​നു​ള്ളി​ലേ​ക്കും വലി​ച്ചെ​റി​യുക. നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ ആലോ​ച​ന​യിൽ ഇതെ​ല്ലാം ആ യു​ദ്ധ​ത്തിൽ അട​ങ്ങി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. പി​ന്നീ​ടു് ആളു​കൾ​ക്കു കാണാം.

വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ ഒരു ചരി​ത്രം ഇവിടെ പറ​ഞ്ഞു​ക​ള​യാം എന്നു ഞങ്ങൾ തീർ​ച്ച​യാ​യും ഭാ​വി​ക്കു​ന്നി​ല്ല. ഞങ്ങൾ പറ​ഞ്ഞു​വ​രു​ന്ന കഥ​യു​ടെ അടി​സ്ഥാ​ന​മായ സംഭവം പര​മ്പ​ര​യിൽ ഒന്നു് ഈ യു​ദ്ധ​വു​മാ​യി സം​ബ​ന്ധി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ന്നു എങ്കി​ലും ആ ഒരു ചരി​ത്ര​മ​ല്ല ഞങ്ങ​ളു​ടെ പ്ര​തി​പാ​ദ​ന​വി​ഷ​യം, എന്നു മാ​ത്ര​മ​ല്ല, ആ ചരി​ത്രം എഴുതി അവ​സാ​നി​പ്പി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു​താ​നും— അതേ, അതി​ന്റെ ഒരു നി​ല​യി​ലെ രൂപം നെ​പ്പോ​ളി​യ​നും, മറ്റേ നി​ല​യി​ലേ​തു് ഒരു​കൂ​ട്ടം ചരി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാർ മു​ഴു​വൻ​കൂ​ടി​യും, ബഹു​സാ​മർ​ഥ്യ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി എഴുതി അവ​സാ​നി​പ്പി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു.

ഞങ്ങ​ളാ​ക​ട്ടേ, ചരി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാ​രെ തമ്മിൽ​ത്ത​ല്ലു​വാൻ വി​ട്ടു​ക​ള​യു​ന്നു; ഞങ്ങൾ ദൂ​ര​ത്തു​നി​ന്നു നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​ന്ന ഒരു സാ​ക്ഷി​മാ​ത്രം. മൈ​താ​ന​ത്തിൽ ഒരു വഴി​പോ​ക്കൻ, മു​ഴു​വ​നും മനു​ഷ്യ​മാം​സം​കൊ​ണ്ടു​ണ്ടാ​യി​ട്ടു​ള്ള ആ കളി​മ​ണ്ണി​ന്മേൽ കു​നി​ഞ്ഞു​നോ​ക്കു​ന്ന—പക്ഷേ, പു​റം​കാ​ഴ്ച​കൾ വാ​സ്ത​വ​ങ്ങ​ളെ​ന്നു മന​സ്സി​ലാ​ക്കു​ന്ന— ഒര​ന്വേ​ഷ​കൻ; നി​ശ്ച​യ​മാ​യും മി​ത്ഥ്യാ​ഭ്ര​മ​ങ്ങൾ കൂ​ടി​ക്ക​ലർ​ന്നി​ട്ടു​ള്ള ഓരോ സം​ഗ​തി​ക​ളു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തെ പ്ര​കൃ​തി​ശാ​സ്ത്ര​ത്തി​ന്റെ പേരും പറ​ഞ്ഞെ​തിർ​ക്കു​വാൻ ഞങ്ങൾ​ക്ക​ധി​കാ​ര​മി​ല്ല; ഒരു പ്ര​സ്ഥാ​ന​വി​ശേ​ഷ​ത്തെ പ്ര​മാ​ണ​പ്പെ​ടു​ത്തു​വാൻ വേണ്ട യു​ദ്ധ​സം​ബ​ന്ധി​യായ പരി​ച​യ​മാ​വ​ട്ടേ, സൂ​ത്ര​ത്തോ​ടു​കൂ​ടിയ സാ​മർ​ത്ഥ്യ​മാ​വ​ട്ടേ, ഞങ്ങൾ​ക്കി​ല്ല; ഞങ്ങ​ളു​ടെ അഭി​പ്രാ​യ​ത്തിൽ, വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലെ രണ്ടു സൈ​ന്യ​നേ​താ​ക്ക​ന്മാ​രെ​യും യദൃ​ച്ഛാ​സം​ഭ​വ​ങ്ങ​ളു​ടെ ഒരു ചങ്ങ​ല​കെ​ട്ടു കീ​ഴ്പെ​ടു​ത്തി; വി​ധി​യു​ടെ—ആ നി​ഗൂ​ഢ​ത​ന്ത്ര​നായ ഘാ​തു​ക​ന്റെ— പ്ര​വൃ​ത്തി​ക​ളെ​സം​ബ​ന്ധി​ച്ചാ​വു​മ്പോൾ ഞങ്ങൾ, ആ അതി​സ​മർ​ഥ​നായ ന്യാ​യാ​ധി​പ​തി​യെ​പ്പോ​ലെ, സാ​മാ​ന്യ​ജ​ന​ത്തെ​പ്പോ​ലെ, തീർ​പ്പു​ചെ​യ്യു​ന്നു.

വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധ​ത്തെ​പ്പ​റ്റി ഒരു ശരി​യായ അറി​വു​ണ്ടാ​ക​ണ​മെ​ന്നാ​ഗ്ര​ഹി​ക്കു​ന്ന​വർ മന​സ്സു​കൊ​ണ്ടു് നി​ല​ത്തു് A ഇങ്ങ​നെ ഒര​ട​യാ​ള​മി​ട്ടാൽ കഴി​ഞ്ഞു. “എ’ എന്ന ഈ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ​ക്ഷ​ര​ത്തി​ന്റെ ഇട​ത്തെ കൈ നീ​വെ​ല്ലി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​യും, വല​ത്തെ കൈ​ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കു​ള്ള നി​ര​ത്തും, നടു​ക്കു​ള്ള കെ​ട്ടു ബ്ര​യിൽ​ലാ​ല്യൂ​ദിൽ​നി​ന്നു് ഒഹെ​ങ്ങി​ലേ​ക്കു​ള്ള കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യു​മാ​ണു്. എ (A) യുടെ മു​കൾ​ഭാ​ഗം മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങാ​ണ്—വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ അവിടെ നി​ല്ക്കു​ന്നു: ഇട​ത്തേ ഭാ​ഗ​ത്തു​ള്ള മു​ന​യാ​ണു് ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ്— ഴെറോം, ബോ​ണോ​പ്പാർ​ട്ടോ​ടു​കൂ​ടി റെയി അവി​ടെ​യാ​ണു് വല​ത്തെ ഭാ​ഗ​ത്തു​ള്ള മുന ബെൽ—അലി​യാൻ​സ്— ഇവി​ടെ​യാ​ണു് നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ നി​ല്പു്. രണ്ടു കൈ​യി​ന്റേ​യും​കൂ​ടി​യു​ള്ള ഇട​ക്കെ​ട്ടി​നു നടു​വി​ലാ​യി​ട്ടാ​ണു് യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ ശരി​ക്കു​ള്ള ഭര​ത​വാ​ക്യം പാടിയ സ്ഥലം. അവി​ടെ​യാ​ണു് സിം​ഹ​ത്തെ, ചക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ രക്ഷാ​സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ മഹ​ത്തായ ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ത​യ്ക്കു​ള്ള അനൈ​ച്ഛിക ചി​ഹ്ന​ത്തെ നിർ​ത്തി​യി​ട്ടു​ള്ള​തു്.

എ (A) യുടെ മു​കൾ​ബ്ഭാ​ഗ​ത്തു രണ്ടു കൈ​ക​ളും ഇട​ക്കെ​ട്ടും​കൂ​ടി ഉണ്ടാ​കു​ന്ന ത്രി​കോ​ണം മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് എന്ന വെ​ളി​മ്പ​റ​മ്പാ​ണു്. ഈ വെ​ളി​മ്പ​റ​മ്പി​നെ​പ്പ​റ്റി​യു​ള്ള തർ​ക്ക​ത്തി​ലൊ​തു​ങ്ങി യു​ദ്ധം മു​ഴു​വ​നും. രണ്ടു സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും വരികൾ ഇട​ത്തും വല​ത്തു​മാ​യി ഗെ​നാ​പ്പും നീ​വെ​ല്ലും​വ​രെ നീ​ണ്ടു​നി​ന്നി​രു​ന്നു; ദർ​ലോ​ങ്ങ് പി​ക്റ്റ​നു നേ​രെ​യും, റെയി ഹി​ല്ലി​നു നേ​രെ​യും തി​രി​ഞ്ഞു നി​ല്ക്കു​ന്നു.

എ (A) യുടെ മു​ക​ളി​ല​ത്തെ മു​ന​യ്ക്കു പി​ന്നിൽ, മോൺ​സാ​ങ്ങ് ഴാ​ങ്ങിൽ വെ​ളി​മ്പ​റ​മ്പി​നു പി​ന്നി​ലാ​യി​ട്ടാ​ണു് സ്വാ​ങ്ങ് കാ​ട്ടു​പ്ര​ദേ​ശം. മൈ​താ​ന​ത്തെ​പ്പ​റ്റി മാ​ത്രം പറ​യ​ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, അലകൾ, പൊ​ങ്ങു​ന്ന​തു​പോ​ലെ തോ​ന്നു​ന്ന ഒരു പരന്ന സ്ഥലം വാ​യ​ന​ക്കാർ സ്വയം വി​ചാ​രി​ക്ക​ട്ടെ; ഓരോ ഉയർ​ച്ച​യും അതിനു പി​ന്നി​ലു​ള്ള ഉയർ​ച്ച​യെ കാ​ണി​ക്കു​ന്നു; അങ്ങ​നെ മേ​ല്പോ​ട്ടു കയ​റി​ച്ചെ​ന്നാൽ മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങി​ലെ​ത്തും; അവി​ടു​ന്ന​ങ്ങോ​ട്ടു കാ​ട്ടു​പു​റം.

ഒരു യു​ദ്ധ​ക്ക​ള​ത്തി​ലു​ള്ള രണ്ടു ശത്രു​സൈ​ന്യ​ങ്ങൾ രണ്ടു ഗു​സ്തി​പി​ടു​ത്ത​ക്കാ​രാ​ണു്. എതി​രാ​ളി​യു​ടെ അര​യ്ക്കു കെ​ട്ടി​പ്പി​ടി​ക്കു​ന്ന​താ​രെ​ന്നാ​ണു് ചോ​ദ്യം. ഒരാൾ മറ്റെ​യാ​ളെ തട്ടി​മ​റി​ച്ചി​ടു​വാൻ നോ​ക്കു​ന്നു. അവർ കണ്ട​തി​നെ​യെ​ല്ലാം പി​ടി​കൂ​ടും; ഒരു​മ​ര​ച്ചി​ല്ല ഒരു താ​ങ്ങാ​ണു്; ഒരു മതിൽ​മൂല അവ​രു​ടെ ചു​മ​ലി​ന്നു് ഒരൂ​ന്നു കൊ​ടു​ക്കു​ന്നു; കഷ്ടി​ച്ചൊ​ന്നു നി​ല​ക്കൊൾ​വാൻ ഒരു ചെ​റ്റ​ക്കു​ടിൽ കി​ട്ടാ​ഞ്ഞ​തു​കൊ​ണ്ടു് ഒരു സൈ​ന്യ​സ​ഞ്ച​യം നി​ല​തെ​റ്റി​പ്പോ​കു​ന്നു; നി​ല​ത്തു​ള്ള ഒരു നി​ര​പ്പു​കേ​ടി​നു, ഭൂ​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളിൽ യദൃ​ച്ഛ​യാ​യു​ണ്ടാ​കു​ന്ന ഒരു വള​വി​നും, തത്സ​മ​യ​ത്തു വന്നു​പെ​ട്ട ഒരു വഴി​ത്തി​രി​വി​നു്, ഒരു മര​ത്തോ​പ്പി​നു, സൈ​ന്യ​മെ​ന്നു വി​ളി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന ആ പടു​കൂ​റ്റ​ന്റെ കാൽ​മ​ട​മ്പു തട​ഞ്ഞു​ള്ള പി​ന്നോ​ട്ടൊ​ഴി​യ​ലി​നെ നിർ​ത്താൻ സാ​ധി​ക്കും. ആർ കളം വി​ട്ടു പോ​കു​ന്നു​വോ അവൻ തോ​റ്റു; അതു​കൊ​ണ്ടു് എത്ര നി​സ്സാ​ര​മായ മര​ക്കൂ​ട്ട​വും നോ​ക്കി​പ്പ​രീ​ക്ഷ​ണം ചെ​യ്യു​ന്ന​തും, നി​ല​ത്തു​ള്ള എത്ര ചെ​റു​തായ വി​ട​വു​കൂ​ടി​യും ശ്ര​ദ്ധി​ച്ചു മന​സ്സി​ലാ​ക്കു​ന്ന​തും, ഉത്ത​ര​വാ​ദി​ത്വ​മു​ള്ള സൈ​ന്യ​നേ​താ​വി​നു് അത്യാ​വ​ശ്യ​മാ​ണെ​ന്നു വരു​ന്നു. വാ​ട്ടർ​ലൂ എന്നു് ഇപ്പോൾ വി​ളി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു​വ​രു​ന്ന മോൺ​സാ​ങ്ങ് ഴാ​ങ്ങ് മൈ​താ​ന​ത്തെ രണ്ടു സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്മാ​രും ശരി​ക്കു നോ​ക്കി​പ്പ​ഠി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ മുൻ​കൊ​ല്ല​ത്തിൽ മുൻ​ക​രു​ത​ലി​നു​ള്ള സാ​മർ​ഥ്യ​വി​ശേ​ഷ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി, ഒരു വലിയ യു​ദ്ധം നട​ക്കാ​വു​ന്ന സ്ഥ​ല​മാ​ണെ​ന്നു​വ​ച്ച് ഈ സ്ഥലം നോ​ക്കി​പ്പ​ഠി​ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി! അങ്ങ​നെ, ജൂൺ 18-ാം തി​യ്യ​തി​യ​ത്തെ ഈ ദ്വ​ന്ദ്വ​യു​ദ്ധ​ത്തിൽ, വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്നു നല്ല സ്ഥാ​ന​വും നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്നു ചീത്ത സ്ഥാ​ന​വും കി​ട്ടി. ഇം​ഗ്ലീ​ഷു സൈ​ന്യം മു​ക​ളി​ലും ഫ്ര​ഞ്ചു​സൈ​ന്യം ചു​വ​ട്ടി​ലു​മാ​യി.

1815 ജൂൺ 18-ാം തി​യ്യ​തി പ്ര​ഭാ​ത​ത്തിൽ, കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്തു, കൈയിൽ ദൂ​ര​ദർ​ശി​നി​യു​മാ​യി, റോ​സ്സാം​കു​ന്നി​നു മു​ക​ളിൽ നി​ല്ക്കു​ന്ന നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ തല ഇവിടെ എഴു​തി​ക്കാ​ണി​ക്കു​ന്ന​തു് ഏതാ​ണ്ടു് അനാ​വ​ശ്യ​മാ​ണു്. ഞങ്ങൾ​ക്കു കാ​ണി​ക്കാൻ കഴി​യു​ന്ന​തി​നു മുൻ​പാ​യി അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ലോകം മു​ഴു​വ​നും കണ്ടി​രി​ക്കു​ന്നു. മൂ​ന്നു മൂ​ല​യോ​ടു​കൂ​ടിയ ചെ​റു​തൊ​പ്പി​യു​ടെ ചു​വ​ട്ടി​ലു​ള്ള ആ ശാ​ന്ത​മായ മുഖം, ആ പച്ച നി​റ​ത്തി​ലു​ള്ള ഉടു​പ്പു്, കീർ​ത്തി​മു​ദ്ര​യെ മറ​യ്ക്കു​ന്ന വെ​ള്ള​പ്പ​ട്ടു്, അം​സാ​ഭ​ര​ണ​ങ്ങ​ളെ ഒളി​പ്പി​ക്കു​ന്ന വലിയ പു​റം​കു​പ്പാ​യം, മു​റി​ക്കു​പ്പാ​യ​ത്തി​ന്റെ അടി​യിൽ​നി​ന്നു പതു​ങ്ങി​നോ​ക്കു​ന്ന ചു​ക​പ്പു​നാ​ട​ത്തു​മ്പു്, തോൽ​കൊ​ണ്ടു​ള്ള കാ​ലു​റ​കൾ, മൂ​ല​ക​ളിൽ കി​രീ​ട​രേ​ഖ​യു​ള്ള അട​യാ​ള​ങ്ങ​ളും ഗൃ​ധ്ര​മു​ദ്ര​ക​ളു​മു​ള്ള ധൂ​മ്ര​നീ​രാ​ള​ച്ച​ല്ല​ണ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടിയ വെ​ള്ള​ക്കു​തിര, പട്ടു​കീ​ഴ്ക്കാ​ലു​കൾ​ക്കു മീതെ പൊ​ടി​പ്പു​പാ​പ്പാ​സ്സു​കൾ, നീണ്ട ഖഡ്ഗം— അദ്വി​തീ​യ​ന്മാ​രായ ചക്ര​വർ​ത്തി​മാ​രിൽ ഒടു​വി​ല​ത്തെ​യാ​ളു​ടെ ഈ സ്വ​രൂ​പം മു​ഴു​വ​നും എല്ലാ​വ​രു​ടേ​യും മനോ​ദൃ​ഷ്ടി​ക്കു മുൻ​പാ​കെ എപ്പോ​ഴും പരി​ശോ​ഭി​ക്കു​ന്ന​താ​ണു്, ചിലർ അതിനെ കോ​ലാ​ഹ​ല​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി അഭി​വാ​ദ്യം ചെ​യ്യു​ന്നു, മറ്റു ചിലർ ഗൗ​ര​വ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​ന്നു.

ആ സ്വ​രൂ​പം കു​റേ​ക്കാ​ല​ത്തേ​ക്കു വെ​ളി​ച്ച​ത്തു​ത​ന്നെ​യാ​യി​രു​ന്നു; ഈ വെ​ളി​ച്ചം അത്ഭു​ത​പു​രു​ഷ​ന്മാ​രിൽ മി​ക്ക​പേ​രെ​യും ചു​റ്റി​നി​ല്ക്കു​ന്ന​തും; സത്യ​ത്തെ എപ്പോ​ഴും ഏറെ​ക്കു​റെ മറ​യ്ക്കു​ന്ന​തു​മായ ഐതി​ഹാ​സി​ക​നി​ഴ​ല്പാ​ടിൽ​നി​ന്നു പൊ​ന്തി​വ​ന്ന​താ​ണു്; എന്നാൽ ഇപ്പോൾ ചരി​ത്ര​വും സൂ​ര്യ​പ്ര​കാ​ശ​വും അവിടെ എത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നു!

ചരി​ത്ര​മെ​ന്നു പറ​യ​പ്പെ​ടു​ന്ന ആ പ്ര​കാ​ശം നിർ​ദ്ദ​യ​മാ​ണു്; അതു ശു​ദ്ധ​മേ പ്ര​കാ​ശ​മാ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു്, എന്ന​ല്ല അതു മു​ഴു​വ​നും പ്ര​കാ​ശം​ത​ന്നെ​യാ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു്, ആളുകൾ അതേ​വ​രെ പ്ര​കാ​ശ​നാ​ളം കണ്ടി​രു​ന്നേ​ട​ങ്ങ​ളിൽ അതു് ഇരു​ട്ടി​നെ വ്യാ​പി​പ്പി​ക്കു​മെ​ന്നു​ള്ള ആ ദി​വ്യ​വും അസാ​ധാ​ര​ണ​വു​മായ സവി​ശേ​ഷത അതി​ന്നു​ണ്ടു്; ഒറ്റ ആളിൽ​നി​ന്നു​ത​ന്നെ അതു രണ്ടു ഭി​ന്ന​ങ്ങ​ളായ മി​ഥ്യാ​സ്വ​രൂ​പ​ങ്ങ​ളെ പു​റ​പ്പെ​ടു​വി​ക്കു​ന്നു; അവയിൽ ഒന്നു മറ്റ​തി​നെ എതിർ​ക്കു​ക​യും വി​ചാ​ര​ണ​ചെ​യ്തു വിധി കല്പി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു; സ്വേ​ച്ഛാ​ധി​കാ​ര​ത്തിൽ നി​ഴ​ലു​കൾ നേ​തൃ​ത്വ​ത്തി​ന്റെ പ്ര​കാ​ശ​വു​മാ​യി കൂ​ട്ടി​മു​ട്ടു​ന്നു. അതു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് അതൊരു ജന​സ​മു​ദാ​യ​ങ്ങ​ളു​ടെ ഉറച്ച തീർ​പ്പു​ക​ളിൽ കു​റേ​ക്കൂ​ടി സത്യ​പ്ര​മാ​ണ്യം ഉണ്ടാ​കു​ന്ന​തു്. തകർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ബാ​ബി​ലോൺ [5] അല​ക്സാൻ​ഡർ ചക്ര​വർ​ത്തി​യെ താ​ഴ്ത്തി; ബന്ധി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട റോം രാ​ജ്യം സീസറെ താ​ഴ്ത്തി; തല​യെ​ടു​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ജെ​റു​സ​ലം ടൈ​റ്റ​സി​നെ [6] താ​ഴ്ത്തി; ദു​ഷ്ടത ദു​ഷ്ട​നെ പി​ന്തു​ട​രു​ന്നു. മനു​ഷ്യ​ന്നു തന്റെ രൂ​പ​ത്തെ വഹി​ക്കു​ന്ന രാ​ത്രി​യെ പി​ന്നി​ലി​ട്ടും വെ​ച്ചു പോ​കേ​ണ്ടി​വ​രു​ന്ന​തു് അവ​ന്റെ നിർ​ഭാ​ഗ്യ​മാ​ണു്.

ഈ യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ ആദ്യ​ഭാ​ഗം എല്ലാ​വർ​ക്കും പരി​ച​യ​പ്പെ​ട്ട​താ​ണു്; അതേ, ക്ഷു​ഭി​ത​വും, അനി​ശ്ചി​ത​വും, സംശയം തീ​രാ​ത്ത​തും, ഇരു​സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളേ​യും പേ​ടി​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന​തു​മായ— ഫ്രാൻ​സു​കാ​രെ​ക്കാ​ള​ധി​കം ഭയ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യ​തു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രെ​യാ​ണ്—ആരം​ഭ​ഭാ​ഗം.

രാ​ത്രി മു​ഴു​വ​നും മഴ പെ​യ്തു; ഒരോ തു​ള്ളി​യു​ടേ​യും ശക്തി​കൊ​ണ്ടു നിലം തു​ള​ഞ്ഞു​കീ​റി; പീ​പ്പ​ക​ളി​ലെ​ന്ന​പോ​ലെ, അവിടെ മൈ​താ​ന​ത്തി​ലെ കു​ഴി​ക​ളിൽ

വെ​ള്ളം കെ​ട്ടി; പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റെ വണ്ടി​യു​ടെ പല്ലു​ച​ക്രം ചില ദി​ക്കിൽ അച്ചു​ത​ണ്ടു​വ​രെ നി​ല​ത്താ​ണ്ടു; കു​തി​ര​ക​ളു​ടെ മേൽ​നി​ന്നു ചളി​വെ​ള്ളം ഇറ്റി​റ്റു വീണു. യു​ദ്ധ​സാ​മ​ഗ്രി​ക​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടി പാ​യു​ന്ന സേ​നാ​വി​ഭാ​ഗ​ത്താൽ ചവു​ട്ടി​പ്പു​ഴ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട കോ​ത​മ്പും മു​ത്താ​റി​യും​കൊ​ണ്ടു് ചക്ര​ച്ചാ​ലു​കൾ നി​റ​യു​ക​യും, ചക്ര​ങ്ങ​ളു​ടെ ചു​വ​ട്ടിൽ വൈ​ക്കോൽ വി​രി​പ്പു നി​ര​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്തി​ട്ടി​ല്ലെ​ങ്കിൽ, പാ​പ്പി​ലോ​ത്തി​നു നേ​രെ​യു​ള്ള ഈ പട​യോ​ട്ടം, വി​ശേ​ഷി​ച്ചും വയ​ലു​ക​ളി​ലൂ​ടെ​യു​ള്ള പോ​ക്ക്, അസാ​ധ്യ​മാ​കു​മാ​യി​രു​ന്നു.

കാ​ര്യം തു​ട​ങ്ങു​വാൻ നേരം വൈകി. ഞങ്ങൾ മുൻപേ പറ​ഞ്ഞ​തു​പോ​ലെ, തന്റെ പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തെ മു​ഴു​വ​നും കൈ​യി​ലെ​ടു​ത്തു് ഒരി​ക്കൽ യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ ഒരു ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്കും മറ്റൊ​രി​ക്കൽ മറ്റൊ​രു ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്കു​മാ​യി, ഒരു കൈ​ത്തോ​ക്കി​നെ​യെ​ന്ന​പോ​ലെ, ചൂ​ണ്ടു​ന്ന​താ​ണു് നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ സ്വ​ഭാ​വം; കു​തി​ര​പ്പീ​ര​ങ്കി​കൾ​ക്ക് ഇള​കു​വാ​നും പാ​ഞ്ഞു​ക​യ​റു​വാ​നും തര​പ്പെ​ടു​ന്ന​തു​വ​രെ കാ​ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്നാ​വ​ശ്യം. അതിനു സൂ​ര്യൻ പു​റ​ത്തേ​ക്കു വന്നു നിലം ഉറ​പ്പു​വ​രു​ത്ത​ണം. ഒന്നാ​മ​ത്തെ പീ​ര​ങ്കി പൊ​ട്ടി​യ​പ്പോൾ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സേ​നാ​നാ​യ​കൻ കോൾ​വ​യിൽ ഘടി​കാ​ര​മെ​ടു​ത്തു നോ​ക്കി; പതി​നൊ​ന്നു മണി മു​പ്പ​ത്ത​ഞ്ചു മി​നി​ട്ടാ​യി എന്നു കണ്ടു.

ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങിൽ നി​ല്ക്കു​ന്ന ഫ്ര​ഞ്ചു​സൈ​ന്യം യു​ദ്ധ​മാ​രം​ഭി​ച്ച​തും ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​യി​ട്ടാ​ണ്—ഒരു സമയം ചക്ര​വർ​ത്തി ആഗ്ര​ഹി​ച്ചി​രു​ന്ന​തി​ല​ധി​കം ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​യി​ട്ടാ​ണു്. ആ സമ​യ​ത്തു​ത​ന്നെ, ക്വി​യോ​വി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ത്തെ ലാ​യി​സാ​ന്തി​ലേ​ക്കു വലി​ച്ചെ​റി​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ടു്, നെ​പ്പോ​ളി​യൻ മധ്യ​ഭാ​ഗ​ത്തെ എതിർ​ത്തു. എന്ന​ല്ല നേ [7] ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തു നിർ​ത്തി​യി​ട്ടു​ള്ള ഫ്ര​ഞ്ച്സേ​നാ​വി​ഭാ​ഗ​ത്തെ പാ​പ്പി​ലോ​ത്തിൽ മു​ട്ടി നി​ല്ക്കുന ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​നു നേരെ തള്ളി​ക്ക​യ​റ്റി.

ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ലെ യു​ദ്ധം ഒരു​ത​രം തന്ത്ര​മാ​യി​രു​ന്നു; വെ​ലി​ങ്ട​നെ അങ്ങോ​ട്ടു വലി​ച്ചു​വ​രു​ത്തി; ഇട​ത്തോ​ട്ട​യ​യ്ക്കു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു ആലോ​ചി​ച്ച യു​ക്തി. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തി​ലെ നാലു വകു​പ്പു​ക​ളും ബെൽ​ജി​യൻ സൈ​ന്യാ​ധി​പ​നായ പേർ​പ്പോ​ങ്ങ്ഷേ​രു​ടെ കീ​ഴി​ലു​ള്ള സേ​ന​ക​ളും ഉറ​ച്ചു​നി​ല്ക്കാ​തി​രി​ക്കു​ക​യും, വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ തന്റെ സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളെ അവിടെ ഒരു​മി​ച്ചു നിർ​ത്തു​ന്ന​തി​നു​പ​ക​രം, സാ​ഹാ​യ്യ്യ​ത്തി​നാ​യി നാലു രക്ഷി​സം​ഘ​ങ്ങ​ളേ​യും ബ്രൺ​സ്വി​ക്കി​ന്റെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ​നി​ന്നു് ഒരു പട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പി​നേ​യും മാ​ത്രം പറ​ഞ്ഞ​യ​യ്ക്കാൻ നോ​ക്കു​ക​യു​മാ​ണു് ചെ​യ്ത​തെ​ങ്കിൽ, ഈ യു​ക്തി കു​റി​ക്കു​കൊ​ള്ളു​മാ​യി​രു​ന്നു.

വല​തു​ഭാ​ഗ​ത്തെ ഫ്ര​ഞ്ച് സൈ​ന്യം പാ​പ്പി​ലോ​ത്തി​നു നേരെ കേറിയ കേ​റ്റം വാ​സ്ത​വ​ത്തിൽ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ ഇട​ത്തെ സൈ​ന്യ​ത്തെ തക​രാ​റാ​ക്കു​ന്ന​തി​നും ബ്രൂ​സൽ​സി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി തട​യു​ന്ന​തി​നും, വന്നു ചേർ​ന്നേ​ക്കാ​വു​ന്ന ജർ​മ​നി​ക്കാ​രെ തട​യു​ന്ന​തി​നും, മോൺ​സാ​ങ്ങ് ഴാ​ങ്ങ് പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കു​ന്ന​തി​നും, വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​നെ ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ലേ​ക്കും അവി​ടെ​നി​ന്നു ബ്രയിൻ-​ലാല്യൂദിലേക്കും അവി​ടെ​നി​ന്നു ഹാ​ലി​ലേ​ക്കും തി​രി​ച്ച​യ​യ്ക്കു​ന്ന​തി​നും വേ​ണ്ടി​യാ​യി​രു​ന്നു; ഇതി​ല​ധി​കം എളു​പ്പ​മാ​യി​ട്ടൊ​ന്നി​ല്ല. ചില ചി​ല്ലറ കാ​ര്യ​ങ്ങ​ളെ ഒഴി​ച്ചാൽ ആ തള്ളി​ക്ക​യ​റ്റം സഫ​ല​മാ​കു​ക​ത​ന്നെ ചെ​യ്തു. പാ​പ്പി​ലോ​ത്തു് പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കി; ലാ​യി​സാ​ന്തു് കൈ​യി​ലാ​യി.

ഓർ​മ്മി​ക്കേ​ണ്ട ഒരു സംഗതി. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ, വി​ശേ​ഷി​ച്ചും കെം​റ്റി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ത്തിൽ, പു​തു​താ​യി ചേർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട പട്ടാ​ള​ക്കാർ വള​രെ​യ​ധി​ക​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ആ ചെ​റു​പ്പ​ക്കാ​രായ ഭട​ന്മാർ നമ്മു​ടെ ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ന്മാ​രായ പദാ​തി​ക​ളു​ടെ സാ​ന്നി​ധ്യ​ത്തിൽ വലിയ ശൂ​ര​ന്മാ​രാ​യി; അവ​രു​ടെ പരി​ച​യ​ക്കു​റ​വു് അവരെ കൂ​സൽ​കൂ​ടാ​തെ അപ​ക​ട​ത്തിൽ​നി​ന്നു വേർ​പെ​ടു​ത്തി; ചി​ല്ല​റ​പ്പോ​രു​ക​ളിൽ വി​ശേ​ഷി​ച്ചും ഇവ​രെ​ക്കൊ​ണ്ടു​പ​കാ​ര​മു​ണ്ടാ​യി; ചി​ല്ല​റ​പ്പോ​രി​ലേർ​പ്പെ​ടു​ന്ന ഭടൻ, യഥേ​ഷ്ടം പ്ര​വർ​ത്തി​ക്കാ​വു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു്, തൽ​ക്കാ​ല​ത്തേ​ക്ക് അവ​ന​വ​ന്റെ സേ​നാ​പ​തി​യാ​യി​ത്തീ​രു​ന്നു. ഈ പു​തു​ഭ​ട​ന്മാർ ഫ്രാൻ​സു​കാ​രു​ടെ ശൗ​ര്യ​വും പരാ​ക്ര​മ​വും കാ​ണി​ച്ചു. തഴ​ക്ക​മി​ല്ലാ​ത്ത ഈ കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യ്ക്കു നല്ല പ്ര​സ​രി​പ്പു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ഇതു് വെ​ല്ലി​ങ്ട​നെ മു​ഷി​പ്പി​ച്ചു.

ലാ​യി​സാ​ന്തു് പി​ടി​ച്ച​തോ​ടു​കൂ​ടി യു​ദ്ധം ഒന്നി​ള​കി.

അന്നു് ഉച്ച​മു​തൽ നാ​ലു​മ​ണി​വ​രേ​യ്ക്ക് ഒരി​രു​ണ്ട വിടവു കാ​ണു​ന്നു: ഈ യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ മധ്യ​ഭാ​ഗം അത്ര വ്യ​ക്ത​മ​ല്ല; അതു് ദ്വ​ന്ദ്വ​യു​ദ്ധ​ത്തി​നു​ള്ള അപ്ര​സ​ന്ന​ത​യിൽ​പ്പെ​ടു​ന്നു. അതി​ന്മേൽ സന്ധ്യ കയറി. ആ മങ്ങ​ലിൽ, തല ചു​റ്റി​ക്കു​ന്ന മൃ​ഗ​തൃ​ഷ്ണ​ത​യിൽ, മഹ​ത്ത​ര​ങ്ങ​ളായ ചില ഇള​ക്ക​ങ്ങൾ—ഇന്നു മു​ക്കാ​ലും അജ്ഞാ​ത​ങ്ങ​ളാ​യി​പ്പോയ യു​ദ്ധ​ക്കോ​പ്പു​കൾ—കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്നു​ണ്ടു്; സാ​ദി​ക​ളു​ടെ പാ​റി​പ്പ​റ​ക്കു​ന്ന തോൽ​സ​ഞ്ചി​കൾ, വാ​റു​കൾ, തീ​ക്കു​ടു​ക്കിൻ തി​ര​പ്പെ​ട്ടി​കൾ, കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​നി​ല​യ​ങ്കി​കൾ, ഒരാ​യി​രം ചു​ളി​വു​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ പാ​ദ​ര​ക്ഷ​കൾ, നാ​ട​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു മാ​ല​യ​ണി​ഞ്ഞു കനത്ത ശി​രോ​ല​ങ്കാ​ര​ങ്ങൾ, ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​ലെ ചു​ക​ന്ന കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യോ​ടു കൂ​ടി​ക്ക​ലർ​ന്ന​തായ ബ്രൺ​സ്വി​ക്കി​ന്റെ ഏതാ​ണ്ടു് കറു​ത്ത കാ​ലാൾ​ക്കൂ​ട്ടം,അം​സാ​ല​ങ്കാ​ര​ങ്ങൾ​ക്കു പകരം ചു​മ​ലു​ക​ലു​ടെ വളവിൽ വെ​ളു​ത്ത വട്ട​ച്ചെ​റു​മെ​ത്ത​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ്ഭ​ട​ന്മാർ, നീ​ണ്ടു ചതു​ര​ത്തി​ലു​ള്ള ചർ​മ​ശി​ര​സ്ത്ര​ങ്ങ​ളോ​ടു കൂടിയ ജർമൻ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം, നഗ്ന​ങ്ങ​ളായ കാൽ​മു​ട്ടു​ക​ളോ​ടും കള്ളി​ക​ളു​ള്ള വസ്ത്ര​ങ്ങ​ളോ​ടും​കൂ​ടിയ സ്കോ​ട്ലാ​ണ്ടു​കാർ, വെ​ളു​ത്തു വമ്പി​ച്ച വെൺ​പാ​ദ​ര​ക്ഷ​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ നമ്മു​ടെ പട്ടാ​ള​ക്കാർ—ഇങ്ങ​നെ യു​ദ്ധ​ത്തി​നു​ത​കു​ന്ന വരി​നി​ര​പ്പു​ക​ള​ല്ല, സാൽ​വ​റ്റർ റോസ [8] ക്ക് ആവ​ശ്യ​മു​ള്ള​വ​യും ഗ്രി​ബോ​വ​ലി [9] ന്റെ ആവ​ശ്യ​ങ്ങൾ​ക്കു യോ​ജി​ക്കാ​ത്ത​വ​യു​മായ ചി​ത്ര​ങ്ങൾ.

എപ്പോ​ഴും യു​ദ്ധ​ത്തോ​ടു കു​റ​ച്ചു കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റു കൂ​ടി​ക്ക​ലർ​ന്നു​നി​ല്ക്കും, ഗൂ​ഢ​മാ​യ​തെ​ന്തോ അതു ദി​വ്യ​മാ​ണു്. പ്രാ​യേണ ഈ ലഹ​ള​യ്ക്കു​ള്ളിൽ​നി​ന്നു് ഓരോ ചരി​ത്ര​കാ​ര​നും തനി​ക്കു രസം തോ​ന്നി​ക്കു​ന്ന ഭാ​ഗ​ത്തെ തപ്പി​യെ​ടു​ക്കു​ന്നു. സേ​നാ​ധി​പ​ന്മാ​രു​ടെ കൂ​ട്ടു​കെ​ട്ടു് എന്തു​ത​ന്നെ​യാ​യാ​ലും ശരി, പൊ​തു​ഭ​ട​സം​ഘ​ത്തി​ന്റെ കയ​റ്റ​ത്തി​നു് ഇന്ന​പ്പോ​ഴെ​ന്നി​ല്ല. ഒരു വേ​ലി​യി​റ​ക്ക​മു​ണ്ടു്. യു​ദ്ധം ചെ​യ്യു​ന്ന സമ​യ​ത്തു് രണ്ടു സേ​നാ​ധി​പ​തി​ക​ളു​ടേ​യും ആലോ​ച​ന​കൾ പര​സ്പ​രം കൂ​ടി​പ്പി​ണ​യു​ക​യും പര​സ്പ​രം രൂ​പ​ഭേ​ദം പ്രാ​പി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു. യു​ദ്ധ​ക്ക​ള​ത്തി​ന്റെ ഈ ഒരു നില, നന​വേ​റു​ന്നേ​ട​ത്തോ​ളം വേ​ഗ​ത്തിൽ നിലം വെ​ള്ളം കു​ടി​ക്കു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, മറ്റു​ള്ള​തി​ല​ധി​കം പോ​രാ​ളി​വർ​ഗ​ത്തെ സാ​പ്പീ​ട്ടു​ക​ള​യു​ന്നു. കരു​തു​ന്ന​തി​ല​ധി​കം പട്ടാ​ള​ങ്ങ​ളെ അവിടെ കൊ​ണ്ടു​നി​റ​ച്ചു കൊ​ടു​ക്കേ​ണ്ടി​വ​രു​ന്നു; അപ്ര​തീ​ക്ഷി​ത​ങ്ങ​ളായ ഒരു​പാ​ടു ചെ​ല​വു​കൾ; പട​യ​ണി​കൾ നൂ​ലു​പോ​ലെ ഇള​കു​ക​യും ഓളം മറി​യു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു; ഒരു ക്ര​മ​വു​മി​ല്ലാ​തെ രക്ത​ച്ചാ​ലു​കൾ തള്ളി​യ​ല​യ്ക്കു​ന്നു; സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ മു​ന്ന​ണി​കൾ ചാ​ഞ്ചാ​ടു​ന്നു; സേനകൾ മു​ന്നോ​ട്ടു ചെ​ല്ലു​ക​യും പി​ന്നോ​ട്ടു വാ​ങ്ങു​ക​യും ചെ​യ്യു​മ്പോൾ മു​ന​മ്പു​ക​ളും ചു​ഴി​പ്പു​ക​ളു​മു​ണ്ടാ​കു​ന്നു. ഈ കടൽ​പ്പാ​റ​ക​ളി​ലോ​രോ​ന്നും അതാ​തി​ന്റെ മുൻ​പി​ലൂ​ടെ നി​ല​കൊ​ള്ളാ​തെ സഞ്ച​രി​ക്കു​ന്നു. കാ​ലാൾ​പ്പട നി​ന്നി​രു​ന്നേ​ട​ത്തു പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​മെ​ത്തു​ന്നു; പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ളം നി​ന്നി​രു​ന്ന ദി​ക്കിൽ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം പാ​ഞ്ഞു​ക​യ​റു​ന്നു; പട്ടാ​ള​ങ്ങൾ പു​ക​പോ​ലെ​യാ​ണു്. എന്തോ അവിടെ ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; നോ​ക്കൂ, അതു് മറ​ഞ്ഞു​ക​ഴി​ഞ്ഞു; തു​റ​സ്സായ ഇട​ങ്ങൾ സ്ഥലം മാ​റു​ന്നു; മങ്ങിയ മട​ക്കു​കൾ മു​മ്പോ​ട്ടു ചെ​ല്ലു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു; ഒരു​ത​രം ചു​ട​ല​ക്കാ​റ്റു് ഈ പി​ട​യു​ന്ന ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തെ മുൻ​പോ​ട്ടു തള്ളു​ക​യും പി​മ്പോ​ട്ടു വലി​ച്ചെ​റി​യു​ക​യും ദൂ​ര​ത്തേ​ക്ക് അക​റ്റു​ക​യും ചി​ത​റു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു. കലഹം എന്നാൽ എന്താ​ണു്? ഒരു ചാ​ഞ്ചാ​ട​ലോ? ഗണി​ത​ശാ​സ്ത്ര​യു​ക്തി​യു​ടെ സു​സ്ഥി​ര​ത​യെ കാ​ണി​ക്കു​ന്ന​തു് ഒരു നി​മി​ഷ​മാ​ണു്, ഒരു ദി​വ​സ​മ​ല്ല. ഒരു യു​ദ്ധം ശരി​യാ​യി വര​ച്ചു കാ​ണി​ക്ക​ണ​മെ​ങ്കിൽ, ആരുടെ തൂ​ലി​കാ​ഗ്ര​ത്തി​ലോ പ്ര​ള​യ​കാ​ല​ത്തി​ലെ മഹാ​ക്ഷോ​ഭ​മു​ള്ള​തു് ആ ത്രാ​ണി​യേ​റിയ ചി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാ​രിൽ ഒരുവൻ തന്നെ വേ​ണ്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. റെം​ബ്രാ​ണ്ടി​നെ [10] ക്കാൾ നല്ല​തു് വാൻ​ദർ​മ്യൂ​ലാ​ങ്ങാ [11] ണു്; എന്നാൽ ഉച്ച​യ്ക്കു സത്യം പറ​യു​ന്ന വാൻ​ദർ​മ്യൂ​ലാ​ങ്ങ് തന്നെ മൂ​ന്നു​മ​ണി​ക്കാ​യാൽ നു​ണ​യ​നാ​വും! ക്ഷേ​ത്ര​ഗ​ണി​തം ചതി​യ​നാ​ണു്. കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റു മാ​ത്ര​മേ വി​ശ്വാ​സ​യോ​ഗ്യ​മാ​യി​ട്ടു​ള്ളു. പൊ​ളി​ബി​സ്സി [12] നെ എതിർ​ത്തു പറയാൻ ഫോർ​ലാർ​ഡി [13] ന്നു് അധി​കാ​രം കൊ​ടു​ക്കു​ന്ന​തു് അതാ​ണു്. ഞങ്ങൾ ഒന്നു​കൂ​ടി തു​ടർ​ന്നു പറ​യ​ട്ടെ— മഹാ​യു​ദ്ധം ഒരു ദ്വ​ന്ദ്വ​യു​ദ്ധ​ത്തി​ലേ​ക്ക് ഇടി​ഞ്ഞു​പോ​കു​ന്ന, അതാതു ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളി​ലാ​യി പ്ര​ത്യേ​കം പ്ര​ത്യേ​കം കനം​പി​ടി​ക്കു​ന്ന, ഒന്നു​ത​ന്നെ പലപല കൂ​ട്ട​ങ്ങ​ളാ​യി​ത്തീ​രു​ന്ന, നെ​പ്പോ​ളി​യൻ​ത​ന്നെ ഒരി​ക്കൽ പറ​ഞ്ഞി​ട്ടു​ള്ള​തു് കടം മേ​ടി​ക്കു​ന്ന​പ​ക്ഷം ‘സൈ​ന്യ​സ​ഞ്ച​യ​ത്തി​ന്റെ ചരി​ത്ര​ത്തെ​ക്കാ​ള​ധി​കം സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​ക​ളു​ടെ ജീ​വ​ച​രി​ത്ര​ത്തി​ലേ​ക്കു ചേർ​ന്ന’ അസം​ഖ്യം പരാ​ക്ര​മ​ഭേ​ദ​ങ്ങ​ളാ​യി ചി​ന്നി​ച്ചി​ത​റു​ന്ന, ഒരു സന്ദർ​ഭ​വി​ശേ​ഷ​മു​ണ്ടു്. അതൊ​ന്നിൽ സക​ല​വും കൂ​ട്ടി​യൊ​തു​ക്കു​വാൻ ചരി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാർ​ക്കു സ്പ​ഷ്ട​മാ​യി അധി​കാ​ര​മു​ണ്ടു്. യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ പ്ര​ധാന ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളെ കട​ന്നു പി​ടി​കൂ​ടു​ക​യ​ല്ലാ​തെ അതി​ല​ധി​ക​മൊ​ന്നും ചെ​യ്വാൻ അവ​രെ​ക്കൊ​ണ്ടാ​വി​ല്ല; എത്ര​ത​ന്നെ സത്യ​വാ​നാ​യാ​ലും ശരി, ഒരെ​ഴു​ത്തു​കാ​ര​നെ​ക്കൊ​ണ്ടും യു​ദ്ധം എന്നു് വി​ളി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന ആ ഭയ​ങ്ക​ര​മേ​ഘ​ത്തി​ന്റെ സ്വ​രൂ​പം തി​ക​ച്ചും ഉറ​പ്പി​ച്ചു​നിർ​ത്തു​വാൻ കഴി​യു​ന്ന​ത​ല്ല.

എല്ലാ യു​ദ്ധ​ങ്ങ​ളെ സം​ബ​ന്ധി​ച്ചും വാ​സ്ത​വ​മായ ഒരു സംഗതി വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​നെ​പ്പ​റ്റി​യേ​ട​ത്തോ​ളം വി​ശേ​ഷി​ച്ചും വാ​സ്ത​വ​മാ​ണു്.

എന്താ​യാ​ലും ഉച്ച​തി​രി​ഞ്ഞ് ഒരു മണി​സ​മ​യ​ത്തു യു​ദ്ധം വീ​ണ്ടും ഒരു നി​ല​യ്ക്കെ​ത്തി.

നാ​ലു​മ​ണി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ സ്ഥി​തി കുറേ ചി​ന്ത​നീ​യ​മാ​യി. ഓറൻജ് രാ​ജ​കു​മാ​രൻ​ന​ടു​ക്കും, ഹിൽ വല​ത്തു​വ​ശ​ത്തും, പി​ക്റ്റൺ ഇട​ത്തു പു​റ​ത്തു​മാ​ണു് നേ​തൃ​ത്വം വഹി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു്. ഒരു നോ​ട്ട​വു​മി​ല്ലാ​ത്ത​വ​നും തീരെ ഭയ​ര​ഹി​ത​നു​മാ​യി​രു​ന്ന ഓറൻജ് രാ​ജ​കു​മാ​രൻ ബെൽ​ജി​യ​സൈ​ന്യ​ത്തോ​ടു വി​ളി​ച്ചു പറ​ഞ്ഞു: ‘നസ്സോ! ബ്രൺ​സ്വി​ക്ക്! ഒരി​ക്ക​ലും പിൻ​തി​രി​യ​രു​ത്!’ ക്ഷീ​ണി​ച്ചു​പോയ ഹിൽ ചെ​ന്നു വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ തണ​ലിൽ​ക്കൂ​ടി; പി​ക്റ്റൺ മരി​ച്ചു. 105-​ാമത്തെ ഫ്ര​ഞ്ച് സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പിൽ​നി​ന്നു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ കൊ​ടി​പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കിയ ആ നി​മി​ഷ​ത്തിൽ ഫ്രാൻ​സു​കാർ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സേ​നാ​നാ​യ​ക​നായ പി​ക്റ്റ​ന്റെ തല​യി​ലൂ​ടെ ഒരു​ണ്ട​യ​യ​ച്ചു കഥ കഴി​ച്ചു. വെ​ല്ലി​ങ്ട​നെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ളം യു​ദ്ധ​ത്തി​നു പ്ര​ധാ​ന​മാ​യി രണ്ടു സ്ഥ​ല​മാ​ണു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന​തു്. ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങും ലാ​യി​സാ​ന്തും. ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ് അപ്പോ​ഴും പി​ടി​ച്ചു​നി​ല്ക്കു​ന്നു​ണ്ട്— പക്ഷേ, തി​യ്യി​ലാ​ണു്; ലാ​യി​സാ​ന്തു് അന്യാ​ധീ​ന​മാ​യി​ക്ക​ഴി​ഞ്ഞു. അതു കാ​ത്തി​രു​ന്ന ജർ​മ്മൻ​സൈ​ന്യ​ത്തിൽ നാ​ല്പ​ത്തി​ര​ണ്ടു​പേർ മാ​ത്ര​മേ ചാ​വാ​തെ ശേ​ഷി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ളൂ; അധി​പ​ന്മാർ അഞ്ചൊ​ഴി​ച്ചു ബാ​ക്കി​യു​ള്ള​വ​രെ​ല്ലാം മരി​ച്ചു. അല്ലെ​ങ്കിൽ ബന്ധ​ന​ത്തി​ലാ​യി. ആ കള​പ്പു​ര​യിൽ​വെ​ച്ചു മു​വ്വാ​യി​രം പോ​രാ​ളി​കൾ കൊ​ത്തി​നു​റു​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് രക്ഷി​ഭ​ട​ന്മാ​രിൽ ഒരു പ്ര​ധാ​നോ​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ, ഇം​ഗ്ല​ണ്ടിൽ​വെ​ച്ചു ഒന്നാ​മ​ത്തെ ഗു​സ്തി​പ്പി​ടു​ത്ത​ക്കാ​രൻ, എന്താ​യാ​ലും തോൽവി പറ്റാ​ത്ത​വ​നെ​ന്നു കൂ​ട്ടാ​ളി​ക​ളാൽ പു​ക​ഴ്ത്ത​പ്പെ​ട്ട​വൻ ഒരു ചെറിയ ചെ​ണ്ട​ക്കാ​രൻ ചെ​ക്ക​നാൽ അവി​ടെ​വെ​ച്ചു വധി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ബെ​റി​ങ്ങ് താ​ഴ​ത്തു വീണു; ആൽ​ട്ടൻ വാ​ളി​ന്നി​ര​യാ​യി. അസം​ഖ്യം കൊ​ടി​കൾ പൊ​യ്പോ​യി— ഒന്നു് ആൽ​ട്ട​ന്റെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ​നി​ന്നു്; മറ്റൊ​ന്നു, ല്യൂ​നൻ​ബർ​ഗി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ത്തിൽ നി​ന്നു, ദോ​പോ​ങ്ങ് വം​ശ​ത്തിൽ ചേർ​ന്ന ഒരു രാ​ജ​കു​മാ​രൻ കൊ​ണ്ടു​പോ​യി. സ്കോ​ട്ട്ലാ​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ ഒരു പട മു​ച്ചൂ​ടും മു​ടി​ഞ്ഞു; പോൺ​സൺ​ബി​യു​ടെ വമ്പി​ച്ച കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം സക​ല​വും കഷ്ണം കഷ്ണ​മാ​യി; ആ ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ന്മാ​രായ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ക്കാർ ബ്രോ​വി​ന്റെ കു​ന്ത​ക്കാ​രു​ടെ​യും ട്രാ​വർ​സി​ന്റെ കവ​ച​ക്കാ​രു​ടെ​യും തള്ള​ലിൽ അമർ​ന്നു; ആകെ​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന ആയി​ര​ത്തി​രു​നൂ​റിൽ അറു​നൂ​റു​ശേ​ഷി​ച്ചു; മൂ​ന്നു പ്ര​ധാ​നോ​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാ​രിൽ രണ്ടു​പേ​രും നി​ലം​പൊ​ത്തി—ഹാ​മിൽ​ട്ടൽ മു​റി​യേ​റ്റി​ട്ടും, മെ​യ്റ്റർ മരി​ച്ചി​ട്ടും; ഏഴു കു​ന്ത​ത്തു​ള​ക​ളാൽ അരി​പ്പ​കു​ത്ത​പ്പെ​ട്ടു പോൺ​സൺ​ബി മറി​ഞ്ഞു​ക​ഴി​ഞ്ഞു. ഗോർഡൻ മരി​ച്ചു. മാർഷ് മരി​ച്ചു. രണ്ടു സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ, അഞ്ചാ​മ​ത്തേ​തും ആറാ​മ​ത്തേ​തും തകർ​ത്തു.

ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ് പരി​ക്കി​ലും ലാ​യി​സാ​ന്തു് പി​ടി​യി​ലും പെ​ട്ടു​ക​ഴി​ഞ്ഞു. ഒരു മർമം മാ​ത്രം ബാ​ക്കി​യു​ണ്ട്—നടു. അതു് അപ്പോ​ഴും ഉറ​ച്ചു​നി​ന്നു. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ അതിനു രക്ഷ​കൂ​ട്ടി. മേർൾ​ബ്ര​യി​നി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന ഹി​ല്ലി​നേ​യും ബ്ര​യിൻ​ലാ​ല്യൂ​ദി​ലാ​യി​രു​ന്ന ഷാ​സ്സെ​യേ​യും അദേഹം അങ്ങോ​ട്ടു വരു​ത്തി.

ഏതാ​ണ്ട് അകം വള​ഞ്ഞ​തും വളരെ ഇട​തൂർ​മ​യു​ള്ള​തും വളരെ കട്ടി​ത്ത​മു​ള്ള​തു​മായ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ മധ്യ​ഭാ​ഗം ശക്തി​യിൽ ഉറ​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. അതി​ന്റെ നിൽ​പ്പു പി​ന്നിൽ ഗ്രാ​മ​ത്തോ​ടും മുൻ​പിൽ അക്കാ​ല​ത്തു നല്ല കു​ത്ത​നെ​യാ​യി​രു​ന്ന മല​മ്പ​ള്ള​യോ​ടും​കൂ​ടിയ മോൺ​സാ​ങ്ങ് ഴാ​ങ്ങ് കു​ന്നിൻ​പു​റ​ത്താ​യി​രു​ന്നു. ആ കാ​ല​ത്തു നീ​വെ​ല്ലി​ലേ​ക്കു ചേർ​ന്നി​രു​ന്ന​തും, വഴികൾ മു​റി​ഞ്ഞു​പോ​കു​ന്നേ​ട​ത്തെ സൂ​ചി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​തു​മായ ആ കനത്ത ശി​ലാ​ഗൃ​ഹ​ത്തിൽ—പതി​നാ​റാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലേ​ക്കു ചേർ​ന്ന​തും, പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​കൾ ഒരു പരി​ക്കും തട്ടി​ക്കാ​തെ പി​ന്നോ​ട്ടു തെ​റി​ക്കു​മാ​റു് അത്ര​യും കരു​ത്തു​ള്ള​തു​മായ ഒരു വലിയ എടു​പ്പിൽ—അതു താവളം പി​ടി​ച്ചു. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യം കു​ന്നി​ന്റെ നാ​ലു​പു​റ​ത്തും വേ​ലി​കൾ​ക്ക് അവി​ട​വി​ടെ പഴു​തു​കൾ തീർ​ത്തു, മര​ങ്ങ​ളിൽ വി​ട​വു​ക​ളു​ണ്ടാ​ക്കി, ഓരോ പീ​ര​ങ്കി​യു​ടേ​യും കഴു​ത്തു മര​ക്കൊ​മ്പു​ക​ളു​ടെ ഉള്ളി​ലേ​ക്കു തി​രു​കി, വന​മ​ണ്ഡ​ല​ത്തെ യു​ദ്ധ​ക്കോ​ട്ട​യാ​ക്കി​യി​രു​ന്നു. അവിടെ പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ളം കു​റ്റി​ക്കാ​ട്ടിൽ ഒളി​ച്ചി​രു​ന്നു. വി​ശ്വാ​സ​വ​ഞ്ച​ന​യായ ഈ പ്ര​വൃ​ത്തി— എല്ലാ കെ​ണി​ക​ളും ആവാ​മെ​ന്നു വെ​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള യു​ദ്ധ​നീ​തി​യാൽ ഇതു നിർ​വി​വാ​ദം സമ്മ​തി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തു​ത​ന്നെ—ഏറ്റ​വും ഭം​ഗി​യിൽ ശരി​പ്പെ​ടു​ത്തി വെ​ച്ചി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു, രാ​വി​ലെ ഒമ്പ​തു​മ​ണി​സ​മ​യ​ത്തു ശത്രു​ക്ക​ളു​ടെ പീ​ര​ങ്കി​നിര നോ​ക്കി​യ​റി​ഞ്ഞു ചെ​ല്ലു​വാൻ ചക്ര​വർ​ത്തി പറ​ഞ്ഞ​യ​ച്ചി​രു​ന്ന ഹാ​ക്സോ യാ​തൊ​ന്നും കണ്ടി​ല്ല; എന്ന​ല്ല; നീ​വെ​ല്ലി​ലേ​ക്കും ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കു​മു​ള്ള രണ്ടു നി​ര​ത്തു​വ​ഴി​ക​ളും നി​രോ​ധി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള​ത​ല്ലാ​തെ വേറെ യാ​തൊ​രു തട​സ്സ​വു​മി​ല്ലെ​ന്നു് അയാൾ അവിടെ മട​ങ്ങി​ച്ചെ​ന്ന​റി​യി​ക്കു​ക​കൂ​ടി ചെ​യ്തു. വയൽ​വി​ള​വു​കൾ വളർ​ന്നു​യർ​ന്നു നി​ല്ക്കു​ന്ന കാ​ല​മാ​യി​രു​ന്നു അതു്; കൊ​റ്റി​ന്റെ 95-ആം വകു​പ്പി​ലെ ചെ​റു​തോ​ക്കു​പ​ട്ടാ​ള​ക്കാർ മു​ഴു​വ​നും ആ കു​ന്നി​ന്റെ വക്ക​ത്തു നീണ്ട കോ​ത​മ്പ​ച്ചെ​ടി​ക്കു​ള്ളിൽ മറ​യ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു.

ഇങ്ങ​നെ ഉറ​പ്പി​ക്കു​ക​യും താ​ങ്ങു കൊ​ടു​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്ത​തി​നാൽ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ഡച്ചു​സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പി​ന്റെ ധന്യം നല്ല നി​ല​യി​ലാ​യി​രു​ന്നു. ഈ നി​ല്പിൽ അപ​ക​ട​മു​ള്ള​തു യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​ക്കു തൊ​ട്ട​തും ഗ്രോ​യ​നോ​ങ്ങ്ദേൽ, ബ്വാ​ഫോർ എന്ന രണ്ടു കള​ങ്ങൾ​ക്കൊ​ണ്ടു നടു​ക്കു​വെ​ച്ചു മു​റി​ഞ്ഞ​തു​മായ സ്വാ​ങ്ങ് കാ​ട്ടു​പു​റം മാ​ത്ര​മാ​ണു്. അവിടെ വെ​ച്ച് അലി​ഞ്ഞു​പോ​കാ​തെ ഒരു സൈ​ന്യ​ത്തി​നു് അതിലെ പി​ന്മാ​റു​വാൻ വയ്യാ; പട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പു​കൾ ഓരോ​ന്നും അവി​ടെ​ച്ചെ​ന്നാൽ ചി​ക്കെ​ന്നു ചി​ന്നി​ക്ക​ള​യും. ചതു​പ്പു​നി​ല​ങ്ങൾ​ക്കു​ള്ളിൽ പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ളം പൂ​ഴ്‌​ന്നു​പോ​വും. പി​ന്തി​രി​ഞ്ഞു​ള്ള ഓട്ടം, ആ കലാ​വി​ദ്യ​യിൽ പരി​ച​യ​മു​ള്ള പല​രു​ടേ​യും അഭി​പ്രാ​യ​പ്ര​കാ​രം—മറ്റു ചിലർ എതിർ​പ​റ​യു​ന്നു​ണ്ടെ​ങ്കി​ലും—ഒരു ക്ര​മ​മി​ല്ലാ​ത്ത കൂ​ട്ട​പ്പാ​ച്ചി​ലാ​യി കലാ​ശി​ക്കും.

ഈ മധ്യ​ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്കു വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ വല​തു​വ​ശ​ത്തു​നി​ന്നു ഷാ​സ്സെ​യു​ടെ ഒരു പട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പി​നേ​യും ഇട​തു​വ​ശ​ത്തു​നി​ന്നു വിൻ​കി​ന്റെ ഒരു സൈ​ന്യ​ത്തേ​യും ക്ലിൻ​ട​ന്റെ സേ​ന​യോ​ടു​കൂ​ടി വരു​ത്തി​ച്ചേർ​ത്തു. തന്റെ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​നും, ഹാൽ​കെ​റ്റി​ന്റെ പട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പു​കൾ​ക്കും മി​ച്ച​ലി​ന്റെ ചമു വി​ഭാ​ഗ​ത്തി​നും മെ​യി​റ്റ്ല​ണ്ടി​ന്റെ രക്ഷി​ത​ഭ​ട​ന്മാർ​ക്കും വേണ്ട ബല​സ​ഹാ​യ്യ​ങ്ങൾ​ക്കാ​യി ബ്രൺ​സു് വി​ക്കി​ന്റെ കാ​ലാ​ളു​ക​ളേ​യും നാ​സ്സോ​വി​ന്റെ സേ​നാം​ശ​ത്തേ​യും കിൽ​മാൻ​സെ​ഗ്ഗി​ന്റെ ഹനോ​വർ​ക്കാ​രേ​യും ഓം​ടെ​ഡ​യു​ടെ ജർ​മ​നി​ക്കാ​രേ​യും അദ്ദേ​ഹം അയ​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്തു. ഇങ്ങ​നെ ഇരു​പ​ത്തി​യാ​റു സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളെ അദ്ദേ​ഹം കൈ​ക്ക​ലാ​ക്കി. ഷാറാ എന്ന ചരി​ത്ര​കാ​രൻ പറ​യും​പോ​ലെ, വല​തു​വ​ശ​ത്തെ സേനയെ നടു​ക്കിൽ കൊ​ണ്ടു തള്ളി. ‘വാ​ട്ടർ​ലൂ കാ​ഴ്ച​ബ​ങ്ക​ളാ​വെ’ന്നു പറ​യ​പ്പെ​ടു​ന്ന​തു നി​ല്ക്കു​ന്നേ​ട​ത്തു് മഹ​ത്തായ ഒരു പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ളം മു​ഴു​വ​നും മണ്ണു​ചാ​ക്കു​ക​ളാൽ മറ​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. ഇതിനു പുറമെ ഒരു​യർ​ന്ന സ്ഥ​ല​ത്തി​നു പി​ന്നി​ലാ​യി ആയി​ര​ത്തി​നാ​നൂ​റു സാ​ദി​ക​ളു​ള്ള സോ​മർ​സെ​റ്റി​ന്റെ രക്ഷി​സൈ​ന്യം വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ കൈ​വ​ശ​മു​ണ്ടു​താ​നും. വാ​സ്തവ പ്ര​സി​ദ്ധി​യു​ള്ള ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റെ ശേ​ഷി​ച്ച പകു​തി​യാ​യി​രു​ന്നു അതു്. പോൺ​സൺ​ബി നശി​ച്ചു; സോ​മർ​സെ​റ്റു് ശേ​ഷി​ച്ചു.

മു​ഴു​മി​ച്ചു എങ്കിൽ പ്രാ​യേണ ഒരു കാ​വൽ​ക്കോ​ട്ട​യാ​കു​മാ​യി​രു​ന്ന പീ​ര​ങ്കി​നിര, പൂ​ഴി​ച്ചാ​ക്കു​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടും ഒരു വലിയ മണ്ണിൻ​താ​ഴ്‌​വാ​രം​കൊ​ണ്ടു​മു​ള്ള പുറം തേ​പ്പി​നാൽ ദൃ​ഢ​ത​കൂ​ട്ട​പ്പെ​ട്ട ഒരു​യ​രം കു​റ​ഞ്ഞ തോ​ട്ട​മ​തി​ലി​നു പി​ന്നിൽ നിർ​ത്തി​യി​രു​ന്നു. ഈ പണി മു​ഴു​വ​നാ​യി​ല്ല; അതി​ന്നൊ​രു വേ​ലി​ക്കോ​ട്ട​യു​ണ്ടാ​ക്കാൻ സമയം കി​ട്ടി​യി​ല്ല.

അസ്വ​സ്ഥ​നെ​ങ്കി​ലും ക്ഷു​ബ്ധ​ഹൃ​ദ​യ​ന​ല്ലാ​ത്ത വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്താ​യി​രു​ന്നു; അതേ​നി​ല​യിൽ അദ്ദേ​ഹം മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങി​ലെ ഇന്നും നിൽ​പ്പു​ള്ള പഴയ ചക്കു​പു​ര​യ്ക്കു കു​റ​ച്ചു മുൻ​പിൽ ഒരി​മ്പ​ക​വൃ​ക്ഷ​ച്ചു​വ​ട്ടിൽ അന്ന​ത്തെ ദിവസം കഴി​ച്ചു; ആ മരം ഒരിം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രൻ, ഒരു ശു​ഷ്കാ​ന്തി മു​ഴു​ത്ത കാ​ട്ടാ​ളൻ, ഇരു​നൂ​റു ഫ്രാ​ങ്കു കൊ​ടു​ത്തു വാ​ങ്ങി വെ​ട്ടി​മു​റി​ച്ചു കൊ​ണ്ടു​പോ​യി. വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ ഒരു ചഞ്ച​ല​പ്പി​ല്ലാ​ത്ത ധീ​ര​നാ​യി​രു​ന്നു. വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ ചു​റ്റു​പാ​ടും മഴ പെ​യ്യു​ന്ന പോ​ലെ​യാ​ണു് വീ​ണി​രു​ന്ന​തു്. അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ അന്ത​സ്സ​ചി​വ​നായ ഗോൾഡൻ അടു​ക്കൽ​ത്ത​ന്നെ വീണു മരി​ച്ചു. പൊ​ട്ടി​ത്തെ​റി​ച്ച ഒരു തി​യ്യു​ണ്ട ചൂ​ണ്ടി​ക്കാ​ണി​ച്ചു ലോർഡ് ഹിൽ ചോ​ദി​ച്ചു: ‘ഇവി​ടു​ന്നു മരി​ച്ചു​പോ​യാൽ എന്തു ചെ​യ്യ​ണ​മെ​ന്നാ​ണു് കല്പി​ക്കു​ന്ന​തു?’ ‘എന്നെ​പ്പോ​ലെ ചെ​യ്വാൻ,’ വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു. ക്ലി​ന്റ​നോ​ടു് അദ്ദേ​ഹം സം​ക്ഷി​പ്ത​മാ​യി പറ​ഞ്ഞു: ‘ഒടു​വി​ല​ത്തെ ആൾ​കൂ​ടി ഇവിടം വി​ട​രു​തു്.’ ദിവസം സ്പ​ഷ്ട​മാ​യി അപകടം പി​ടി​ച്ചു​വ​രു​ന്നു. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ തന്റെ കൂ​ട്ടു​കാ​രോ​ടു വി​ളി​ച്ചു​പ​റ​ഞ്ഞു: ‘എന്റെ കു​ട്ടി​ക​ളേ, പിൻ​മ​ട​ങ്ങുക എന്ന​താ​ലോ​ചി​ക്കാ​മോ? പഴയ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​നെ വി​ചാ​രി​ക്ക​ണേ!’

നാ​ലു​മ​ണി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​നിര പി​ന്നോ​ക്കം വാ​ങ്ങി. പെ​ട്ട​ന്നു പി​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​വും കു​റി​വെ​ടി​ക്കാ​രു​മ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊ​ന്നും ആകു​ന്നി​ന്മു​ക​ളിൽ ഇല്ലെ​ന്നാ​യി; ബാ​ക്കി​യെ​ല്ലാം മറ​ഞ്ഞു, പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​ക​ളും ഫ്ര​ഞ്ച് വെ​ടി​യു​ണ്ട​ക​ളും തട്ടി നിലം പറി​ഞ്ഞു​പോയ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങി​ലെ കള​പ്പു​ര​യി​ലേ​ക്കു​ള്ള പു​റം​വ​ഴി​യാൽ മു​റി​യ​പ്പെ​ട്ടു. കു​ന്നി​ന്ന​ടി​യി​ലേ​ക്കു മാറി; കീ​ഴ്പോ​ട്ടു​ള്ള ഗതി​യാ​യി; ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ മു​ന്ന​ണി ഒളി​ച്ചു; വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ പി​ന്നോ​ട്ടു വാ​ങ്ങി. ‘പിൻ​തി​രി​യ​ലി​ന്റെ ആരംഭം!’ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ഉച്ച​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു.

രോ​ഗ​ത്തി​ലും, അര​ക്കെ​ട്ടി​ന്റെ അടു​ത്തു വേ​ദ​ന​യു​ള്ള​തു​കൊ​ണ്ടു കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്തു​ള്ള ഇരി​പ്പു ശരി​യാ​വാ​ത്ത മട്ടി​ലു​മി​രു​നു എങ്കി​ലും, അന്ന​ത്തെ​പ്പോ​ലെ ബഹു​ര​സ​ത്തിൽ ചക്ര​വർ​ത്തി കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടി​ല്ല. രാ​വി​ലെ മു​ത​ല്ക്ക് അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ സ്തോ​ഭ​ര​ഹി​ത​ത്വം പു​ഞ്ചി​രി​യി​ട്ടു​കൊ​ണ്ടി​രു​ന്നു. വെ​ണ്ണ​ക്ക​ല്ലു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള മൂ​ടു​പ​ട​മി​ട്ട ആ അഗാ​ധാ​ത്മാ​വു ജൂൺ 18-ാം തി​യ്യ​തി നി​ല​വി​ട്ടു വി​ല​സു​ക​യാ​യി. ഓസു് തെർ​ലി​ത്സു് യു​ദ്ധ​ത്തിൽ പ്ര​സാ​ദ​മേ​റ്റി​രു​ന്ന മനു​ഷ്യൻ വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ ആഹ്ലാ​ദി​ച്ചു. നി​യ​തി​യു​ടെ കണ്ണി​ലു​ണ്ണി​കൾ അബ​ദ്ധം കാ​ണി​ക്കു​ന്നു. നമ്മു​ടെ സന്തോ​ഷ​മെ​ല്ലാം നി​ഴ​ലു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള​താ​ണു്. മഹ​ത്തായ മന്ദ​സ്മി​തം ഈശ്വ​ര​ന്നു മാ​ത്ര​മേ ഉള്ളൂ.

സീസർ ചി​രി​ക്കു​ന്നു. പോം​പെ​യ് [14] കരയും എന്നു പറ​ഞ്ഞു പണ്ട​ത്തെ റോമൻ പട​യാ​ളി​കൾ. ആ സന്ദർ​ഭ​ത്തിൽ പോം​പെ​യ്ക്കു കരയാൻ യോ​ഗ​മു​ണ്ടാ​യി​ല്ല; പക്ഷേ, സീസർ ചി​രി​ച്ചു എന്ന​തു തീർ​ച്ച​യാ​ണു്. തലേ​ദി​വ​സം രാ​ത്രി ഒരു​മ​ണി​സ്സ​മ​യ​ത്തു കാ​റ്റും മഴ​യു​മു​ള്ള​പ്പോൾ ബെ​ത്രാ​ങ്ങൊ​രു​മി​ച്ചു റോ​സ്സാ​മി​ന്റെ അയൽ​പ്ര​ദേ​ശ​ങ്ങ​ളെ നോ​ക്കി​പ്പ​ഠി​പ്പി​ക്കു​മ്പോൾ, ഫ്രി​ഷ്മോ​ങ്ങ് മുതൽ ബ്ര​യിൻ ലാ​ല്യൂ​ദ്വ​രെ​യു​ള്ള ചക്ര​വാ​ളം മു​ഴു​വ​നു​മെ​ത്തു​മെ​ന്ന ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് പട്ടാ​ള​ത്താ​വ​ള​ങ്ങ​ളി​ലെ വി​ള​ക്കു​വ​രി കണ്ടു തൃ​പ്തി​പ്പെ​ട്ട അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു്, അദ്ദേ​ഹ​ത്താൽ വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധ​മാ​കു​ന്ന ഒരു ദിവസം കല്പി​ച്ചു​കൊ​ടു​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന ഈശ്വ​ര​വി​ധി ആ കരാ​റ​നു​സ​രി​ച്ച് അന്ന​വി​ടെ എത്തി​ച്ചേർ​ന്നി​ട്ടു​ള്ള​താ​യി തോ​ന്നി; അദ്ദേ​ഹം കു​തി​ര​യെ നിർ​ത്തി, മി​ന്ന​ലു​ക​ളെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ടും ഇടി​വെ​ട്ടി​നു ചെവി കൊ​ടു​ത്തു​കൊ​ണ്ടും കു​റ​ച്ചിട ഇള​കാ​തെ ഇരു​ന്നു; ആ അദൃ​ഷ്ട​വാ​ദി അന്ധ​കാ​ര​ത്തി​നു​ള്ളി​ലേ​ക്ക് ഈ ദുർ​ഗ്ര​ഹ​മായ വാ​ക്യ​ത്തെ എറി​യു​ന്ന​താ​യി കേ​ട്ടു; ‘നമ്മൾ യോ​ജി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു.’ നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്നു തെ​റ്റി​പ്പോ​യി. അവ​രു​ടെ യോ​ജി​പ്പ​വ​സാ​നി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു.

ഒരു നി​മി​ഷ​നേ​ര​മെ​ങ്കി​ലും അദ്ദേ​ഹം ഉറ​ങ്ങാൻ നോ​ക്കി​യി​ല്ല; അന്നു രാ​ത്രി​യി​ലെ ഓരോ ക്ഷ​ണ​നേ​ര​വും അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു് ഓരോ പു​തു​സ​ന്തോ​ഷ​മാ​യി​രു​ന്നു. പാ​ള​യ​ക്കാ​വ​ല്ക്കാ​രോ​ടു് സം​സാ​രി​ക്കു​വാൻ അവി​ട​വി​ടെ നി​ന്നു​കൊ​ണ്ടു് അദ്ദേ​ഹം പ്ര​ധാന പു​റം​കാ​വൽ​സ്ഥ​ല​ങ്ങ​ളി​ലെ​ല്ലാം സഞ്ച​രി​ച്ചു. രണ്ട​ര​മ​ണി​സ്സ​മ​യ​ത്തു ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ലെ കാ​ട്ടു​പു​റ​ത്തി​ന്റെ അടു​ത്തു​വെ​ച്ച് ഒരു പട്ടാള നി​ര​പ്പി​ന്റെ കാൽ​വെ​പ്പു​ശ​ബ്ദം കേ​ട്ടു; അതു വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ പിൻ​മാ​റ​ലാ​യി​രി​ക്കു​മെ​ന്നാ​ണു് അദ്ദേ​ഹം അപ്പോൾ വി​ചാ​രി​ച്ച​തു്. അദ്ദേ​ഹം പറ​ഞ്ഞു: ‘ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ പി​ന്ന​ണി​കൾ പി​ന്തി​രി​ഞ്ഞോ​ടു​വാൻ​വേ​ണ്ടി വഴി​മാ​റു​ന്ന​താ​ണു്. ഓസ്റ്റെ​ണ്ടിൽ​നി​ന്നു് ഇപ്പോൾ വന്നെ​ത്തിയ ആറാ​യി​രം ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രെ ഞാൻ തട​വു​കാ​രാ​ക്കും.’ അദ്ദേ​ഹം ധാ​രാ​ള​മാ​യി സം​സാ​രി​ച്ചു; മാർ​ച്ച് ഒന്നാം​തീ​യ​തി ഫ്രാൻ​സിൽ വന്നു കപ്പ​ലി​റ​ങ്ങി​യ​പ്പോ​ഴ​ത്തെ ഉത്സാ​ഹം അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു വീ​ണ്ടു​കി​ട്ടി; അന്നു ഴു​വാ​ങ്ങി​ലെ കൃ​ഷീ​വ​ല​നെ ചൂ​ണ്ടി​ക്കാ​ട്ടി പ്ര​ധാന സേ​നാ​പ​തി​യോ​ടു് അദ്ദേ​ഹം പറ​യു​ക​യു​ണ്ടാ​യി; ‘ബെർ​ത്രാ​ങ്ങ്, ഇതാ ഇപ്പോൾ​ത്ത​ന്നെ ഒരു സഹാ​യ​സൈ​ന്യം!’ ജൂൺ 17-ആം തീ​യ​തി​മു​തൽ 18-ആം തീ​യ​തി​വ​രെ അദ്ദേ​ഹം വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​നെ കളി​യാ​ക്കി. ‘അ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രൻ മു​ണ്ട​നെ ഒരു പാഠം പഠി​പ്പി​ക്ക​ണം,’ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ പറ​ഞ്ഞു. മഴ ശക്തി​യിൽ പി​ടി​ച്ചു; ചക്ര​വർ​ത്തി സം​സാ​രി​ക്കു​മ്പോൾ കല​ശ​ലാ​യി ഇടി​വെ​ട്ടി.

രാ​വി​ലെ മൂ​ന്ന​ര​മ​ണി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഒരു മി​ഥ്യാ​ഭ്ര​മം നശി​ച്ചു; നോ​ക്കി​യ​റി​യു​വാൻ അയ​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ മട​ങ്ങി​വ​ന്നു ശത്രു​ക്കൾ​ക്കു യതൊ​രു​രി​ള​ക്ക​വു​മാ​യി​ട്ടി​ല്ലെ​ന്നു​ണർ​ത്തി​ച്ചു. യാ​തൊ​ന്നും അന​ങ്ങി​യി​രു​ന്നി​ല്ല; രാ​ത്രി​യി​ലെ വെ​ളി​മ്പാ​ള​യ​വി​ള​ക്കു​കൾ ഒന്നെ​ങ്കി​ലും കെ​ടു​ത്തി​യി​ട്ടി​ല്ല; ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യം ഉറ​ങ്ങു​ക​യാ​ണു്. ഭൂ​മി​യി​ലെ ശാ​ന്തത അതി​നി​ബി​ഡ​മാ​യി​രു​ന്നു; ആകാ​ശ​ത്തു മാ​ത്ര​മേ ഒച്ച​യു​ള്ളു. നാ​ലു​മ​ണി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഒറ്റു​കാർ ഒരു കൃ​ഷി​ക്കാ​ര​നെ ചക്ര​വർ​ത്തി മുൻ​പാ​കെ പി​ടി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​വ​ന്നു; ആ കൃ​ഷി​ക്കാ​രൻ ഇട​ത്തേ അറ്റ​ത്തു​ള്ള ഒഹെ​ങ്ങ് ഗ്രാ​മ​ത്തിൽ ചെ​ന്നു​ചേ​രു​വാൻ പോ​യി​രു​ന്ന ഒരിം​ഗ്ലീ​ഷ് കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാള വകു​പ്പി​ന്— ഒരു സമയം വി​വി​ന്റേ​താ​യി​രി​ക്കാം— വഴി കാ​ട്ടി​യി​രു​ന്നു. അഞ്ചു മണി​ക്കു പട്ടാ​ള​ത്തിൽ ചാ​ടി​പ്പോ​ന്ന രണ്ടു ഡച്ചു​ഭ​ട​ന്മാർ അപ്പോൾ​ത്ത​ന്നെ​യാ​ണു് തങ്ങൾ പട്ടാ​ള​ത്താ​വ​ള​ത്തിൽ​നി​ന്നു വി​ട്ട​തെ​ന്നും, ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ യു​ദ്ധ​ത്തി​നു തയ്യാ​റാ​യി​രി​ക്കു​ന്നു എന്നും അറി​വു​കൊ​ടു​ത്തു. ‘അത്ര​യും അധികം നന്നാ​യി,’ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ഉച്ച​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു, ‘അവരെ നശി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​താ​ണു് ആട്ടി​പ്പാ​യി​ക്കു​ന്ന​തി​നെ​ക്കാൾ എനി​ക്കി​ഷ്ടം.’

പ്ലാൻ​സ്ന്വാ വഴി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഒരു കോണു വര​യ്ക്കു​ന്ന കു​ന്നിൻ​താ​ഴ്‌​വ​ര​യി​ലെ ചളി​യിൽ രാ​വി​ലെ അദ്ദേ​ഹം കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്തി​റ​ങ്ങി. റോ​സ്സോ​മി​ലെ കൃ​ഷി​പ്പു​ര​യിൽ​നി​ന്നു് ഒര​ടു​ക്ക​ള​മേ​ശ​യും ഒരു കൃ​ഷി​വ​ല​ക്ക​സാ​ല​യും വരു​ത്തി, അവിടെ ചെ​ന്നി​രു​ന്നു്, ഒരു വയ്ക്കോൽ​വീ​ശി മേ​ശ​വി​രി​പ്പാ​ക്കി, ആ മേ​ശ​പ്പു​റ​ത്തു യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​യു​ടെ പടം നി​വർ​ത്തി​വെ​ച്ചു; അതു ചെ​യ്യു​മ്പോൾ അദ്ദേ​ഹം സൂൾ​ട്ടോ​ടു [15] പറ​ഞ്ഞു: ‘നല്ല രസ​മു​ള്ള ഒരു ചതു​രം​ഗ​പ്പ​ടം.’

രാ​ത്രി​യി​ലെ മഴ കാരണം കു​തിർ​ന്നു വഴി​യിൽ പൂ​ഴ്‌​ന്നു​പോ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു സാ​മാ​ന​വ​ണ്ടി​കൾ​ക്കു രാ​വി​ലേ​ക്ക് എത്തി​ച്ചേ​രു​വാൻ കഴി​ഞ്ഞി​ല്ല; പട്ടാ​ള​ക്കാർ ഉറ​ങ്ങി​യി​ട്ടി​ല്ല; അവർ നന​ഞ്ഞും പട്ടി​ണി​യാ​യും കഴി​ച്ചു. ഇതൊ​ന്നും​ത​ന്നെ, നേ​യോ​ടു് ഇങ്ങ​നെ സസ​ന്തോ​ഷം ഉച്ച​ത്തിൽ പറ​യു​ന്ന​തിൽ നെ​പ്പോ​ളി​യ​നെ തട​ഞ്ഞി​ല്ല: ‘നൂ​റ്റിൽ തൊ​ണ്ണൂ​റും നമു​ക്കു ഗുണം.’ എട്ടു​മ​ണി​യോ​ടു​കൂ​ടി ചക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ പ്രാ​ത​ലെ​ത്തി. അദ്ദേ​ഹം പലേ സേ​നാ​നാ​യ​ക​ന്മാ​രേ​യും അതിനു ക്ഷ​ണി​ച്ചു. പ്രാ​തൽ സമ​യ​ത്തു, വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ രണ്ടു രാ​ത്രി മുൻ​പു് ബ്രൂ​സ്സൽ​സിൽ റി​ച്ച് മണ്ടു് ഡച്ച​സ്സി​ന്റെ ഒരു നൃ​ത്ത​വി​നോ​ദ​ത്തി​നു പോ​യി​രു​ന്ന​താ​യി ആരോ പറ​ഞ്ഞു: ഒരു പരു​ക്കൻ ഭട​നാ​യി​രു​ന്ന സൂൾ​ട്ടു്, ഒരു പ്രാ​ധാന മെ​ത്രാ​ന്റെ മു​ഖ​ഭാ​വ​ത്തോ​ടു കൂടി, പറ​ഞ്ഞു: ‘നൃ​ത്ത​വി​നോ​ദം നട​ക്കു​ന്ന​തു് ഇന്നാ​ണു്.’ ‘ഇവി​ടു​ത്തെ വരവു കാ​ത്തു​നി​ല്ക്കാൻ മാ​ത്രം വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ അത്ര സാ​ധു​വ​ല്ല’ എന്നു പറഞ്ഞ നേ​യോ​ടു ചക്ര​വർ​ത്തി വെ​ടി​പ​റ​ഞ്ഞു. ഏതാ​യാ​ലും അത​ദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ സ്വ​ഭാ​വ​മാ​ണു്. ‘വെടി പറ​യു​ന്ന​തു് അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നി​ഷ്ട​മാ​ണു്.’ ഫ്ളൂ​റി​ദു് ഷാ​ബൂ​ലോ​ങ്ങ് [16] പറ​യു​ന്നു: ‘ഒരാ​ഹ്ലാ​ദ​ശീ​ല​മാ​ണു് അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ സ്വ​ഭാ​വാ​ന്തർ​ഭാ​ഗ​ത്തു​ള്ള​തു്,’ ഗൂർഗോ [17] അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെ​ടു​ന്നു. ‘നേ​രം​പോ​ക്കു​ക​ളെ​ക്കാൾ സവി​ശേ​ഷ​ഗു​ണ​മു​ള്ള തമാ​ശ​ക​ളാ​ണ് അദ്ദേ​ഹ​ത്തിൽ നി​റ​ച്ചും,’ ബെൻ​ജെ​മിൻ കോൺ​സ്റ്റ​ന്റ് [18] പറ​ഞ്ഞി​ട്ടു​ണ്ടു്. ഒര​സാ​ധാ​ര​ണ​ന്റെ ഈ തമാ​ശ​കൾ ഊന്നി​പ്പ​റ​യാൻ അർ​ഹ​ങ്ങ​ളാ​ണു്. സ്വ​ന്തം പട​യാ​ളി​ക​ളെ ‘എന്റെ പി​റു​പി​റു​പ്പു​കാർ’ എന്നു നാ​മ​ക​ര​ണം ചെ​യ്തി​ട്ടു​ള്ള​തു് അദ്ദേ​ഹ​മാ​ണു്; അദ്ദേ​ഹം അവ​രു​ടെ ചെവി പി​ടി​യ്ക്കും; അവ​രു​ടെ മേൽ​മീശ വലി​ക്കും. ‘ചക്ര​വർ​ത്തി ഞങ്ങ​ളെ എപ്പോ​ഴും കളി​യാ​ക്കു​ക​ക​യേ ഉള്ളൂ.’ അവ​രി​ലൊ​രാൾ അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെ​ട്ട​താ​ണി​തു്. എൽ​ബ​ദ്വീ​പിൽ​നി​ന്നു് ഉപാ​യ​ത്തിൽ ഫ്രാൻ​സി​ലേ​ക്ക് മട​ങ്ങി​പ്പോ​രു​ന്ന വഴി​ക്കു, ഫി​ബ്ര​വ​രി​മാ​സം 27-ആം തീയതി, കട​ലി​ന്റെ നടു​ക്കു​വെ​ച്ചു, ലാ സെഫീർ എന്ന ഫ്ര​ഞ്ച് പട​ക്ക​പ്പൽ, ചക്ര​വർ​ത്തി ഒളി​ച്ചു​ക​യ​റി​യി​രു​ന്ന ലാ​ങ്ങ് കോ​ങ്ങ്സ്താൻ എന്ന കപ്പ​ലു​മാ​യി എത്തി​മു​ട്ടി. നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ കഥ​യെ​ന്താ​ണു് എന്നു ചോ​ദി​ച്ച​പ്പോൾ, എൽ​ബ​ദ്വീ​പി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന കാ​ല​ത്തെ​മാ​തി​രി അപ്പോ​ഴും തൊ​പ്പി​യിൽ വെ​ളു​ത്ത നാ​ട​ക്കെ​ട്ടു ധരി​ച്ചി​രു​ന്ന ചക്ര​വർ​ത്തി ചി​രി​ച്ചും​കൊ​ണ്ടു സം​ഭാ​ഷ​ണ​ക്കു​ഴൽ​യ​ന്ത്രം കട​ന്നെ​ടു​ത്തു താൻ​ത​ന്നെ മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു. ‘ചക്ര​വർ​ത്തി​ക്കു സു​ഖം​ത​ന്നെ.’ ഈ നി​ല​യിൽ ചി​രി​ക്കു​ന്ന ഒരാൾ എന്തി​നു മുൻ​പി​ലും പരു​ങ്ങി​ല്ല. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലെ പ്രാ​തൽ​സ്സ​മ​യ​ത്തു നെ​പ്പോ​ളി​യൻ വളരെ പ്രാ​വ​ശ്യം ഇത്ത​രം ചിരി പൊ​ട്ടി​ച്ചി​രി​ക്ക​യു​ണ്ടാ​യി. പ്രാ​തൽ കഴി​ഞ്ഞു ഒരു കാൽ​മ​ണി​ക്കൂർ നേരം ധ്യാ​ന​ത്തി​ലി​രു​ന്നു; പി​ന്നീ​ടു് രണ്ടു സേ​നാ​നാ​യ​ക​ന്മാർ കൈയിൽ തൂ​വ​ലും കാൽ​മു​ട്ടി​ന്മേൽ കട​ല്ലാ​സ്സു​മാ​യി വയ്ക്കോൽ​വി​രി​യിൽ ചെ​ന്നി​രു​ന്നു; ചക്ര​വർ​ത്തി അവർ​ക്ക് അന്ന​ത്തെ യു​ദ്ധ​ത്തി​നു​വേ​ണ്ട ആജ്ഞ​കൾ പറ​ഞ്ഞു​കൊ​ടു​ത്തു.

ഒമ്പ​തു മണി​ക്ക് ചാ​രി​നിർ​ത്തിയ കോ​ണി​പോ​ലെ വരി നി​ര​ന്നു്, അഞ്ചു വകു​പ്പു​ക​ളാ​യി നട​ന്നു തു​ട​ങ്ങി ആ മഹ​ത്തായ ഫ്ര​ഞ്ച്സൈ​ന്യം മു​ഴു​വ​നും പര​ന്നു​ക​ഴി​ഞ്ഞ​പ്പോൾ,— സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ രണ്ടു​വ​രി, സേ​നാ​മു​ഖ​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യിൽ പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ളം, മുൻ​പി​ലാ​യി സം​ഗീ​തം ഇങ്ങ​നെ ചെണ്ട ആഞ്ഞു​കൊ​ട്ടി​യും കാ​ഹ​ള​ങ്ങൾ ഉച്ച​ത്തി​ലൂ​തി​യും ഗാം​ഭീ​ര​മാ​യി അപാ​ര​മാ​യി ആഹ്ലാ​ദി​ത​മാ​യി ആകാ​ശാ​ന്ത​ത്തിൽ ശി​രോ​ല​ങ്കാ​ര​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും വാ​ളു​ക​ളു​ടേ​യും കു​ന്ത​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും ഒരു കടൽ​ക്ര​മ​ത്തിൽ

കാൽ​വെ​ച്ചു പോ​കു​ന്ന​തു കണ്ട​പ്പോൾ—ഉള്ളിൽ​ത്ത​ട്ടി ചക്ര​വർ​ത്തി രണ്ടു തവണെ ഉച്ച​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു: ‘അസ്സൽ!അസ്സൽ! ഒമ്പ​തു മണി​മു​തൽ പത്തര മണി​ക്കു​ള്ളിൽ— കേ​ട്ടാൽ അവി​ശ്വാ​സം തോന്നും-​ ആ മഹ​ത്തായ സൈ​ന്യം മു​ഴു​വൻ, എത്തേ​ണ്ട ദി​ക്കി​ലെ​ത്തി. ആറു​വ​രി​യാ​യി, ചക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ വാ​ക്ക് ആവർ​ത്തി​ക്ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, ‘ആറു് വി (V)യുടെ രൂപ’ ത്തിൽ നി​ര​ന്നു​ക​ഴി​ഞ്ഞു. പട​നി​ര​ക്കൽ കഴി​ഞ്ഞു കു​റ​ച്ചു​നി​മി​ഷ​ങ്ങൾ​ശേ​ഷം, ഒരു കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റി​നെ സൂ​ചി​പ്പി​ക്കു​ന്ന ശാ​ന്ത​ത​പോ​ലെ, യു​ദ്ധാ​രം​ഭ​ങ്ങൾ​ക്കു മുൻ​പു​ണ്ടാ​ക​റു​ള്ള നി​ശ്ശ​ബ്ദ​ത​യു​ടെ മധ്യ​ത്തിൽ, തന്റെ കല്പ​ന​പ്ര​കാ​രം വന്ന​വ​രും നീ വെ​ല്ലു് ഗനാ​പ്പു് വഴികൾ ചേർ​ന്നു് മു​റി​യു​ന്നേ​ട​ത്തു​ള്ള മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കി മൂ​ന്നു​നി​ര​പ്പു നോ​ക്കി​ക്ക​ണ്ടു. ചക്ര​വർ​ത്തി ഹാ​ക്സോ​വി​ന്റെ ചു​മ​ലിൽ താളം പി​ടി​ച്ചു പറ​ഞ്ഞു, ‘അതാ, ഇരു​പ​ത്തി​നാ​ലു സു​ന്ദ​രി​മാ​രായ പെൺ​കി​ടാ​ങ്ങൾ.’

ഗ്രാ​മം പി​ടി​ക്കേ​ണ്ട സമ​യ​മാ​യാൽ ഉടനെ മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് തട​യു​വാൻ താൻ നി​യ​മി​ച്ചി​രു​ന്ന തു​ര​ങ്ക​പ്പ​ട​യാ​ളി​സ്സം​ഘം മുൻ​പി​ലൂ​ടെ കട​ന്നു​പോ​യ​പ്പോൾ, യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ അവ​സാ​നം ഇന്ന​താ​വു​മെ​ന്നു​ള്ള ഉറ​പ്പോ​ടു​ക്കു​ടി, അദ്ദേ​ഹം അവരെ ഒരു പു​ഞ്ചി​രി​കൊ​ണ്ടു പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ച്ചു. ഈ എല്ലാ ഗൗ​ര​വ​ത്തി​ന്റെ​യും ഉള്ളിൽ സ്വാ​ഭി​മാ​ന​മായ അനു​ക​മ്പ​യു​ടെ ഒരൊ​റ്റ​ശ​ബ്ദം മാ​ത്രം ഒന്നു വി​ല​ങ്ങ​നെ പാ​യു​ക​യു​ണ്ടാ​യി; ഇന്നു് ഒരു വലിയ ശവ​കു​ടീ​രം നി​ല്കു​ന്നേ​ട​ത്തു തന്റെ ഇട​ത്തു​ഭാ​ഗ​ത്താ​യി ആ അഭി​ന​ന്ദ​നീ​യ​ന്മാ​രായ സ്കോ​ട്ട്ലാ​ണ്ടു​കാ​രായ സാ​ദി​കൾ തങ്ങ​ളു​ടെ എണ്ണം​പ​റ​ഞ്ഞ കു​തി​ര​ളോ​ടു​കൂ​ടി വന്നു വരി​നി​ര​ക്കു​ന്ന​തു കണ്ട​പ്പോൾ അദ്ദേ​ഹം പറ​ഞ്ഞു: ‘കഷ്ടം​ത​ന്നെ.’

പി​ന്നീ​ടു് അദ്ദേ​ഹം കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്തു കയറി, റോ​സ്സോ​മ്മ് വി​ട്ടു​ക​ട​ന്നു, ഗെ​നാ​പ്പിൽ​നി​ന്നു ബ്രൂ​സ്സൽ​സി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​യു​ടെ വല​ത്തു​പു​റ​ത്തു് ഒരു കൂർ​ത്ത മൈ​താ​ന​പ്പൊ​ക്കം തനി​ക്കു നി​ന്നു​നോ​ക്കാ​നു​ള്ള സ്ഥ​ല​മാ​യി തി​ര​ഞ്ഞെ​ടു​ത്തു—യു​ദ്ധം തു​ട​ങ്ങി​യ​തി​നു​ശേ​ഷം രണ്ടാ​മ​ത്തെ നി​ല്പി​ടം. വൈ​കു​ന്നേ​രം ഏഴു​മ​ണി​യോ​ടു കൂടി സ്വീ​ക​രി​ച്ച ആ ലാ​ബെൽ​അ​ലി​യാൻ​സി​ന്റേ​യും ലാ​യി​സാ​ന്തി​ന്റേ​യും നടു​ക്കു​ള്ള സ്ഥലം ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​ണു്; ഇപ്പോ​ഴു​ള്ള ആ പ്ര​ദേ​ശം ഒരു​യർ​ന്ന കു​ന്നാ​ണു്; അതിനു പി​ന്നിൽ മൈ​താ​ന​ത്തി​ന്റെ പള്ള​യ്ക്കാ​യി രക്ഷി​ഭ​ട​ന്മാർ സം​ഘം​കൂ​ടി, ഈ കു​ന്നി​നു​ചു​റ്റും വഴി​യു​ടെ കൽ​വി​രി​പ്പു​ക​ളിൽ​ത്ത​ട്ടി നെ​പ്പോ​ളി​യൻ നി​ല്ക്കു​ന്നേ​ട​ത്തേ​ക്കു തന്നെ വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൽ തെ​റി​ച്ചി​രു​ന്നു. ബ്രി​യെ​നി​ലെ​പ്പോ​ലെ ഉണ്ട​ക​ളു​ടേ​യും പീ​ര​ങ്കി​ക​ളു​ടേ​യും ഇര​മ്പം അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ തല​യ്ക്കു മു​ക​ളി​ലൂ​ടെ ചീ​റി​ക്കൊ​ണ്ടി​രു​ന്നു. അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ കുതിര കാൽ​വെ​ച്ചി​രു​ന്നേ​ട​ത്തു നി​ന്നു മണ്ണു​പി​ടി​ച്ച പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​ക​ളും പഴയ വാ​ള​ല​കു​ക​ളും തു​രു​മ്പു​ക​യ​റി രൂ​പ​ഭേ​ദം​വ​ന്ന ചി​ല്ലു​ക​ളും പെ​റു​ക്കി​യെ​ടു​ത്തി​ട്ടു​ണ്ടു്. കു​റ​ച്ചു കൊ​ല്ല​ത്തി​നു​മുൻ​പു്, അപ്പോ​ഴും മരു​ന്നു പോ​യി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത​തും ഉണ്ട​പ്പൂ​റം​വ​രെ മു​റി​ഞ്ഞു പൊ​യ്പോയ തോ​ക്കു​തി​ര​യോ​ടു​കൂ​ടി​യ​തു​മായ ഒര​റു​പ​തു റാ​ത്തൽ​പ്പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട കു​ഴി​ച്ചെ​ടു​ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി. ഈ ഒടു​വി​ല​ത്തെ സ്ഥാ​ന​ത്തു​വെ​ച്ചാ​ണു് ഒരെ​തിർ​പ​ക്ഷ​ക്കാ​ര​നും പേ​ടി​ത്തൊ​ണ്ട​നു​മായ ലാ​ക്കോ​സ്തു് എന്ന തന്റെ വഴി​കാ​ട്ടി​യോ​ടു ചക്ര​വർ​ത്തി ഇങ്ങ​നെ പറ​ഞ്ഞ​ത്— ഒരു കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​യു​ടെ ജീ​നി​യോ​ടു കെ​ട്ടി​യി​ട്ടി​രു​ന്ന ആ മനു​ഷ്യൻ ഓരോ പീ​ര​ങ്കി​ച്ചി​ല്ലു​ണ്ട​യും പൊ​ട്ടു​മ്പോൾ പി​ന്തി​രി​ഞ്ഞു നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ പി​ന്നിൽ​ച്ചെ​ന്നു് ഒളി​ച്ചു നി​ന്നു; ‘വി​ഡ്ഢി, ഇതു നാ​ണ​ക്കേ​ട്! ഒരു​ണ്ട പു​റ​ത്തു വന്നു​കൊ​ണ്ടു നീ അവിടെ കി​ട​ന്നു ചാവും.’ ഇതെ​ഴു​തു​ന്നാൾ​ത​ന്നെ ഈ കു​ന്നിൻ​മു​ക​ളി​ലെ ഉതി​രു​ന്ന മണ്ണിൽ പൂഴി നീ​ക്കി നോ​ക്കി​യ​പ്പോൾ, നാ​ല്പ​ത്താ​റു കൊ​ല്ല​ത്തെ അമ്ല​വാ​യു​പ്ര​സ​ര​ണം കൊ​ണ്ടു നു​റു​ങ്ങിയ ഒരു തി​യ്യു​ണ്ട​ക്ക​ഴു​ത്തി​ന്റെ അവ​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളും, ഉണ​ക്ക​ച്ചി​ല്ല​കൾ പോലെ വി​ര​ലു​കൊ​ണ്ടു പി​ടി​ച്ചു​പൊ​ട്ടി​ക്കാ​വു​ന്ന പഴയ ഇരു​മ്പു​ക​ഷ്ണ​ങ്ങ​ളും കണ്ടി​ട്ടു​ണ്ടു്.

നെ​പ്പോ​ളി​യ​നും വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​നും കൂ​ടി​യു​ള്ള യു​ദ്ധം നടന്ന മൈ​താ​ന​ത്തിൽ ഇന്നു​ള്ള പലതരം കു​ന്നു​കു​ഴി​ക​ളു​ടെ മട്ടു് 1815 ജൂൺ 18-ആം തീയതി ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്ന​വ​യിൽ​നി​ന്നു കേവലം ഭേ​ദ​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടു​ണ്ടെ​ന്നു് എല്ലാ​വർ​ക്കു​മ​റി​യാം. ഈ വ്യ​സ​ന​ക​ര​മായ സ്ഥ​ല​ത്തു​നി​ന്നു് അതി​ന്റെ ഒരു സ്മാ​ര​ക​സ്തം​ഭം പ്ര​തി​ഷ്ഠി​ക്കു​വാ​നാ​യി കി​ട്ടു​ന്ന​തെ​ല്ലാം എടു​ത്തു​ക​ള​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ടു് അതി​ന്റെ വാ​സ്ത​വ​സ്വ​രൂ​പം പൊ​യ്പ്പൊ​യി. ഭ്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ചരി​ത്ര​ത്തി​നു താൻ പറ​യു​ന്ന കഥ​ക​ളോ​ടു സം​ബ​ന്ധി​ക്കു​ന്ന എന്തെ​ങ്കി​ലും ഒന്നു ചൂ​ണ്ടി​ക്കാ​ട്ടാൻ അവിടെ ഇല്ലാ​താ​യി​രി​ക്കു​ന്നു, രണ്ടു​കൊ​ല്ലം കഴി​ഞ്ഞു വാ​ട്ടർ​ലൂ ഒരി​ക്കൽ​കൂ​ടി കണ്ട വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ ഉച്ച​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു: ‘എന്റെ യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി അവർ മാ​റ്റി​ക്ക​ള​ഞ്ഞു!’ ഇന്നു സിം​ഹ​പ്ര​തി​മ​യാൽ പൊ​ന്തി​നി​ല്ക്കു​ന്ന അ വലു​തായ മൺ ‘പി​ര​മി​ഡു’ [19] ള്ളേ​ട​ത്തു നി​വെ​ല്ലു് നി​ര​ത്തി​ലേ​ക്കു ചെ​രി​ഞ്ഞി​റ​ങ്ങി​യി​രു​ന്ന​തും, ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കു​ള്ള രാ​ജ​പാ​ത​യു​ടെ പാർ​ശ്വ​ത്തിൽ ഏതാ​ണ്ടു കടും​കു​ത്ത​നെ​യു​ള്ള​തു​മായ ഒരു ചെ​റു​കു​ന്നാ​യി​രു​ന്നു. ആ കു​ത്ത​നെ​യു​ള്ള ഭാ​ഗ​ത്തി​ന്റെ ഉയർ​ച്ച ഗെ​നാ​പ്പിൽ​നി​ന്നു ബ്രൂ​സ്സെൽ​സി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​ത്തി​രി​വു മു​ട്ടി​നി​ല്ക്കു​ന്ന ആ രണ്ടു കൂ​റ്റൻ ശവ​ക്കു​ടീ​ര​ക്കു​ന്നു​ക​ളെ​ക്കൊ​ന്റു തി​ട്ട​പ്പെ​ടു​ത്താം. ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രു​ടേ​തായ ഒന്നു് ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തു​ള്ള​താ​ണു്; ജർ​മ​നി​ക്കാ​രു​ടേ​തു വല​ത്തു പു​റ​ത്തു​ള്ള​തും. ഫ്രാൻ​സു​കാ​രു​ടെ വക ശവ​കു​ടീ​ര​മി​ല്ല. ആ മൈ​താ​നം മു​ഴു​വ​നും ഫ്രാൻ​സി​ന്റെ ശ്മ​ശാ​ന​സ്ഥ​ല​മാ​ണു്. നൂ​റ്റ​മ്പ​ത​ടി ഉയ​ര​വും അര​നാ​ഴിക ചു​റ്റ​ള​വു​മു​ള്ള ആ ചെ​റു​കു​ന്നിൻ പ്ര​വൃ​ത്തി​യെ​ടു​ത്തി​രു​ന്ന ശത​സ​ഹ​സ്രം മണ്ണു​വ​ണ്ടി​കൾ​ക്കു നാം നന്ദി​പ​റ​യുക; മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് എന്ന പർ​വ​ത​പ്പ​ര​പ്പി​ലേ​ക്ക് ഇപ്പോൾ എളു​പ്പ​ത്തിൽ കയ​റി​ച്ചെ​ല്ലാ​റാ​യി. യു​ദ്ധ​ദി​വ​സം, വി​ശേ​ഷി​ച്ചും ലാ​യി​സാ​ന്തി​ന്റെ ആ ഭാ​ഗ​ത്തു്, അതു കടും​കു​ത്ത​നെ​യു​ള്ള​തും കയ​റി​ച്ചെ​ല്ലു​വാൻ വയ്യാ​ത്ത​തു​മാ​യി​രു​ന്നു. താ​ഴ്‌​വാ​ര​ത്തി​ന്റെ അടി​യി​ലു​ള്ള​തും, യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ മദ്ധ്യ​ഭാ​ഗ​വു​മായ കള​സ്ഥ​ലം, ഇം​ഗ്ലീ​ഷു​പീ​ര​ങ്കി​ക്കു നോ​ക്കി​യാൽ കാ​ണാ​തി​രി​ക്ക​ത്ത​ക്ക​വി​ധം, അത്ര​യും കു​ത്ത​നെ​യാ​യി​രു​ന്നു. 1815 ജൂൺ 18-ാം തീയതി മഴ പെ​യ്തി​ട്ടു് ആ മല​ഞ്ചെ​രി​വു കു​റേ​ക്കൂ​ടി തക​രാ​റാ​യി; ചളി​കൊ​ണ്ടു് കയ​റി​ച്ചെ​ല്ലു​വൻ കു​റേ​കൂ​ടി പ്ര​യാ​സ​മാ​യി; ആളുകൾ പി​ന്നോ​ട്ടു​ര​സി​വീ​ണു എന്ന​ല്ല, ചളി​ക്കെ​ട്ടിൽ ഉറ​ച്ചു​പൊ​വു​ക​കൂ​ടി ചെ​യ്തു. ആ പർ​വ​ത​പ്പ​ര​പ്പി​ന്റെ കൊ​ടു​മു​ടി​യി​ലൂ​ടെ ഒരു​ത​രം തോ​ടു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; അത​വി​ടെ ഉണ്ടെ​ന്നു ദൂ​ര​ത്തു​നി​ന്നു നോ​ക്കു​ന്ന ഒരാൾ​ക്കു ഊഹി​ക്കാൻ വയ്യാ.

ഈ തോടു് എന്താ​യി​രു​ന്നു? ഞങ്ങൾ വി​വ​രി​ക്ക​ട്ടെ. ബ്രെ​യിൻ ലാ​ല്യൂ​ദു് ഒരു ബെൽ​ജി​യൻ​ഗ്രാ​മ​മാ​ണു്; പി​ന്നെ ഒഹെ​ങ്ങും, ഭൂ​ഭാ​ഗ​ത്തി​ന്റെ വള​വു​ക​ളാൽ മറ​യ​പ്പെ​ട്ട ഈ രണ്ടു ഗ്രാ​മ​ങ്ങ​ളും, മൈ​താ​ന​ത്തി​ന്റെ ഓളം മറ​ഞ്ഞു​നി​ല്ക്കു​ന്ന നി​ല​പ്പ​ര​പ്പി​ലൂ​ടെ പോ​കു​ന്ന​തും ഇട​യ്ക്കു​വെ​ച്ച് നി​ര​ത്തു​വ​ഴി​യെ തട്ടി​യെ​ടു​ക്കു​ന്ന കു​ന്നു​ക​ളിൽ ഒരു​ഴ​വു​ചാ​ലു​പോ​ലെ തി​ര​ക്കി​ക്ക​ട​ന്നു തന്ന​ത്താൻ കു​ഴി​ച്ചു​മൂ​ട​പ്പെ​ടു​ന്ന​തു​മാ​യി ഏക​ദേ​ശം ഒന്ന​ര​ക്കാ​തം നീ​ള​മു​ള്ള ഒരു നി​ര​ത്തു​വ​ഴി​യാൽ കൂ​ട്ടി​ച്ചേർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ന്നു. ഇന്ന​ത്തെ മാ​തി​രി​ത​ന്നെ, 1815-ൽ ഈ നി​ര​ത്തു ഗെ​നാ​പ്പിൽ​നി​ന്നു; നീ​വെ​ല്ലിൽ​നി​ന്നു​മു​ള്ള രാ​ജ​മാർ​ഗ​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യിൽ​വെ​ച്ചു മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് പർ​വ​ത​പ്പ​ര​പ്പി​ന്റെ നി​റു​ക​യെ പി​ളർ​ത്തു​പോ​കു​ന്നു; ഒന്നു​മാ​ത്രം— ഇപ്പോൾ അതു മൈ​താ​ന​ത്തി​ന്റെ നി​ര​പ്പി​ലാ​ണു്; അന്നു് അതൊരു കു​ഴി​ഞ്ഞ വഴി​യാ​യി​രു​ന്നു. അതി​ന്റെ രണ്ടു പള്ള​ക​ളും ശവ​കു​ടീ​ര​ക്കു​ന്നു​ണ്ടാ​ക്കു​വാൻ ഉപ​യോ​ഗ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. ഈ വഴി മു​ക്കൽ​ഭാ​ഗ​വും അന്നെ​ന്ന​പോ​ലെ ഇന്നും ഒരു തോ​ടാ​ണു്; ചി​ലേ​ട​ത്തു പത്തു​പ​ന്ത്ര​ണ്ടി ആഴ​മു​ള്ള​തും, വക്കു​കൾ അത്യ​ധി​കം കു​ത്ത​നെ​യാ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു് അവി​ട​വി​ടെ, വി​ശേ​ഷി​ച്ചും നല്ല മഴ​ക്കാ​ല​ത്തു്, ഇടി​ഞ്ഞു​വീ​ണി​ട്ടു​ള്ള​തു​മായ ഒരു കു​ഴി​ത്തോ​ടു്. ഇവിടെ അപ​ക​ട​ങ്ങ​ളു​ണ്ടാ​യി​ട്ടു​ണ്ടു്. ബ്രെ​യിൻ​ലാ​ല്യൂ​ദി​ലേ​ക്കു ചെ​ല്ലു​ന്നേ​ട​ത്തു വഴി നന്നേ വീ​തി​കു​റ​ഞ്ഞ​താ​യി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു് ഒരു വഴി​പോ​ക്കൻ വണ്ടി​മേൽ​ക്ക​യ​റി അര​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ടു; ശ്മ​ശാ​ന​സ്ഥ​ല​ത്തി​ന്റെ അടു​ത്തു, മരി​ച്ചു പോ​യാ​ളു​ടെ പേരും, മൊ​സ്സ്യു ബേർ​നാർ ദെ​ബ്രി, അപകടം പറ്റിയ തി​യ്യ​തി​യും, 1637 ഫി​ബ്ര​വ​രി— കൊ​ടു​ത്തി​ട്ടു​ള്ള ഒരു കല്ലു​കു​രി​ശു​കൊ​ണ്ടു് ഇതു തെ​ളി​യു​ന്നു. മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് പർ​വ​ത​പ്പ​ര​പ്പിൽ അതു് അത്ര​യും കു​ണ്ടു​ള്ള​താ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു മാ​ത്തി​യോ നി​ക്ക​യ്സു് എന്ന ഒരു കൃ​ഷീ​വ​ലൻ 1783-ൽ കാൽ​വ​ഴു​തി വീണു ചത​ഞ്ഞു​പോ​യി; സ്ഥലം നന്നാ​ക്കു​ന്ന കൂ​ട്ട​ത്തിൽ മു​കൾ​ഭാ​ഗം കാ​ണാ​താ​യ്പോ​യ​തും, എന്നാൽ ലാ​യി​സാ​ന്തി​ന്റേ​യും മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് കള​പ്പു​ര​യു​ടേ​യും മധ്യ​ത്തി​ലു​ള്ള വഴി​യു​ടെ ഇട​തു​വ​ശ​ത്തു​ള്ള പു​ല്ലു നി​റ​ഞ്ഞ താ​ഴ്‌​വാ​ര​ത്തി​ലാ​യി മറ​ഞ്ഞു​കി​ട​ക്കു​ന്ന തറ ഇന്നും കാ​ണാ​വു​ന്ന​തു​മായ മറ്റൊ​രു കല്ലു​കു​രി​ശി​ന്മേൽ ഇതും വി​വ​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടു​ണ്ടു്.

യു​ദ്ധ​ദി​വ​സം, മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് തല​വാ​ര​ത്തെ തൊ​ട്ടു​പോ​കു​ന്ന​തും അങ്ങ​നെ​യൊ​ന്നു​ണ്ടെ​ന്നു് ഒരു​വി​ധ​ത്തി​ലും സൂ​ചി​പ്പി​ക്കാ​ത്ത​തു​മായ ഈ കു​ഴി​നി​ര​ത്തു്, കു​ത്ത​നെ നി​ല്ക്കു​ന്ന ഭാ​ഗ​ത്തി​ന്റെ ഒത്ത മു​ക​ളി​ലു​ള്ള ഈ തോടു്, മണ്ണി​ന്റെ അടി​യിൽ ഒളി​ച്ചു​കി​ട​ക്കു​ന്ന ഈ ഒരു ചാലു്, അദൃ​ശ്യ​മാ​യി​രു​ന്നു; എന്നു​വെ​ച്ചാൽ, ഭയ​ങ്ക​രം.

അപ്പോൾ, വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധ​ദി​വ​സം രാ​വി​ലെ; നെ​പ്പോ​ളി​യൻ സന്തു​ഷ്ട​നാ​യി​രു​ന്നു.

അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു തെ​റ്റി​യി​ട്ടി​ല്ല; നമ്മൾ കണ്ട​തു​പോ​ലെ, അദ്ദേ​ഹം കണ്ടു​വെ​ച്ച യു​ദ്ധ​ക്ര​മം തി​ക​ച്ചും അഭി​ന​ന്ദ​നീ​യം​ത​ന്നെ​യാ​ണു്.

യു​ദ്ധം ആരം​ഭി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞ​പ്പോൾ, അതി​നു​ണ്ടാ​യി​ക്കൊ​ണ്ടു​വ​ന്ന നാ​നാ​വിധ മാ​റ്റ​ങ്ങൾ— ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ന്റെ എതിർ​ത്തു​നി​ല്ക്കൽ; ലാ​യി​സാ​ന്തി​ന്റെ ഉറച്ച പി​ടു​ത്തം; ബൊ​ദ്വാ​ങ്ങി​നെ കൊ​ല​പ്പെ​ടു​ത്തൽ; ഫ്വാ മു​റി​പ്പെ​ടൽ; സോ​യി​യു​ടെ പട്ടാ​ളം തട്ടി​ത്ത​കർ​ന്നു​പോയ ആ അപ്ര​തീ​ക്ഷി​ത​മായ മതീൽ​ക്കെ​ട്ടു്; തു​ര​ങ്ക​പ്പെ​ട്ടി​യാ​വ​ട്ടേ വെ​ടി​മ​രു​ന്നു​ചാ​ക്കു​ക​ളാ​വ​ട്ടേ കൈ​യി​ലി​ല്ലാ​ത്ത സമ​യ​ത്തു് ഗിൽ​മി​നോ കാ​ണി​ച്ച ആ അപാ​യ​ക​ര​മായ കൂ​സ​ലി​ല്ലാ​യ്മ; പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​കൾ ചളി​യിൽ പൂ​ഴ്‌​ന്നു​പോ​കൽ: അക്സ്ബ്രി​ഡ്ജി​ന്റെ അടു​ത്തു​ള്ള കു​ഴി​വ​ഴി​യിൽ​വെ​ച്ചു വഴി​കാ​ട്ടാൻ ആളി​ല്ലാ​തെ വന്ന പതി​ന​ഞ്ചു പീ​ര​ങ്കി​കൾ മു​ഴു​വ​നും ആണ്ടു​പോ​കൽ; ഇം​ഗ്ലീ​ഷ്സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പിൽ ചെ​ന്നു​വീ​ണു. മഴ​യ​ത്തു കു​ഴ​ഞ്ഞു​മ​റി​ഞ്ഞ മണ്ണിൽ പൂ​ഴ്‌​ന്നു​പോ​യി. പീ​ര​ങ്കി​ച്ചി​ല്ലു​ണ്ട​യു​ടെ പൊ​ട്ടൽ വെ​ള്ളം​തെ​റി​പ്പി​ക്ക​ലാ​യി​ത്തീ​രു​മാ​റു്, മണ്ണു ചി​ന്നു​ന്ന ഒര​ഗ്നി പർ​വ​ത​പ്പി​ളർ​ച്ച​യെ മാ​ത്ര​മു​ണ്ടാ​ക്കാൻ സാ​ധി​ച്ച തി​യ്യു​ണ്ട​ക​ളു​ടെ നി​ഷ്പ്ര​യോ​ജ​ന​ത്4വം, നശി​ക്കൽ; ബ്ര​യിൻ​ലാ​ല്യൂ​ദിൽ​വെ​ച്ചു പീറെ പ്ര​ക​ടി​പ്പി​ച്ച വൈ​ദ​ഗ്ധ്യം ഫലി​ക്കാ​യ്ക; ഇം​ഗ്ലീ​ഷ്സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പി​ന്റെ വല​ത്തു​ഭാ​ഗം വല്ലാ​തെ പേ​ടി​ച്ച​മ്പ​ര​ക്ക​ലും, ഇട​ത്തു​ഭാ​ഗം മു​റി​ഞ്ഞ​ക​ല​ലും; ഒന്നാം​സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ നാലു വി​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളും കയറാൻ പാ​ക​ത്തി​ലു​ള്ള കോ​ണി​പോ​ലെ നി​ര​ത്തി​നിർ​ത്തു​ന്ന​തി​നു പകരം ഒരു​മി​ച്ചു കൂ​ട്ടി​യ​തിൽ നേ​യ്ക്കു പറ്റി​പ്പോയ അസാ​ധാ​ര​ണാ​ബ​ദ്ധം; ഇരു​പ​ത്തേ​ഴു പേരെ വീ​തി​യി​ലും ഇരു​നൂ​റു പേരെ നീ​ള​ത്തി​ലു​മാ​യി വരി​നിർ​ത്തി തോ​ക്കു​ണ്ട​കൾ​ക്കു ബലി​കൊ​ടു​ക്കൽ; ഈ ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ ഇടയിൽ പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​കൾ വരു​ത്തി​ത്തീർ​ത്ത ഭയ​ങ്കര വി​ട​വു​കൾ; എതിർ​ക്കു​ന്ന ഭട​സം​ഘ​ത്തി​ന്റെ ചി​ന്നി​ച്ചി​ത​റൽ; പാർ​ശ്വ​ഭാ​ഗ​ത്തി​ലെ പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​കൾ​ക്കു പെ​ട്ട​ന്നു മൂ​ടു​പ​ടം പോകൽ, ബുർ​ഴ്‌​വാ, ദോ​ങ്ങ്സ്ലോ, ദ്യു റ്യു​ത്തു് എന്നി​വർ ശത്രു​ക്ക​ളോ​ടു യോ​ജി​ക്കൽ; ക്വി​യോ​വി​ന്റെ ഓടി​ക്ക​ള​യൽ; നാ​നാ​വിധ ശി​ല്പ​വി​ദ്യാ​പാ​ഠ​ശാ​ല​യിൽ​നി​ന്നും ബി​രു​ദം നേടിയ ആ ഹോർ​ക്ക്യു​ലി​സ്സ്വി​യോ, ഗെ​നാ​പ്പിൽ​നി​ന്നു ബ്രൂ​സ്സൽ​സി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​ത്തി​രി​വു മു​ട​ക്കിയ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് പീ​ര​ങ്കി​സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ വെടി ഇള​വി​ല്ലാ​തെ കി​ട​ന്നി​ര​മ്പു​മ്പോൾ ഒരു മഴു​വെ​ടു​ത്തു ലാ​യി​സാ​ന്തി​ന്റെ വാതിൽ വെ​ട്ടി​മു​റി​ക്കു​ന്നേ​ട​ത്തു​വെ​ച്ചു മു​റി​പ്പെ​ടൽ; മാർ​ക്കോ​ങ്ങ്യ​യു​ടെ സൈ​ന്യ​ഭാ​ഗം കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യു​ടേ​യും കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റേ​യും നടു​വിൽ​പ്പെ​ടൽ; ബെ​സ്റ്റും പ്യാ​ക്കും കൂടി ആ സേ​നാ​പം​ക്തി​യെ തോ​ക്കിൻ​വാ​യ​യോ​ടു ചേർ​ത്തു​വെ​ച്ചു വെ​ടി​വെ​ച്ച​തു്; പോൺ​സൺ​ബി അവരെ പി​ടി​ച്ചു കൊ​ത്തി​നു​റി​ക്കി​യ​തു്; അയാ​ളു​ടെ പതി​ന​ഞ്ച് പീ​ര​ങ്കി​ക​ളു​ടെ വെ​ടി​ത്തുള അട​ച്ചു​ക​ള​യ​പ്പെ​ട്ട​തു്; കോം​തു് ദോർ​ലോ​ങ്ങ് എത്ര ശ്ര​മി​ച്ചി​ട്ടും സാ​ക്സ്—വീമർ രാ​ജ​കു​മാ​രൻ ഫ്രീ​മോ​ങ്ങി​നേ​യും സ്മൊ​ഹാ​ങ്ങി​നേ​യും കൈ​വി​ടാ​തി​രി​ക്കൽ; 105-ആം 45-ആം സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​ക​ളു​ടെ കൊടി പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ക്കൽ; വാവർ, പ്ലൻ​സ്ന്വാ എന്നീ പ്ര​ദേ​ശ​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യിൽ ഒറ്റു​നി​ല്ക്കു​മ്പോൾ പ്ര​ഷ്യ​ക്കാ​ര​നായ ആ കറു​ത്ത അശ്വ​ഭ​ട​നെ മു​ന്നൂ​റു കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ങ്ങൾ പറ​ന്നു​പോ​കു​ന്ന​തി​നി​ട​യ്ക്കു കട​ന്നു പി​ടി​കൂ​ടൽ; തട​വു​കാർ പറഞ്ഞ ഭയ​ങ്കര സം​ഗ​തി​കൾ; ഗ്രൂ​ഷി [20] വരാ​നു​ണ്ടായ താമസം; ഒരു മണി​ക്കൂ​റി​നു​ള്ളിൽ ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ലെ മര​ത്തോ​ട്ട​ത്തിൽ​വെ​ച്ച് ആയി​ര​ത്ത​ഞ്ഞൂ​റു​പേർ കൊ​ല്ല​പ്പെ​ടൽ; അതി​ലും കു​റ​ച്ചു സമ​യം​കൊ​ണ്ടു് ലാ​യി​സാ​ന്തി​ന​ടു​ത്തു​വെ​ച്ച് ആയി​ര​ത്തെ​ണ്ണൂ​റു​പേർ തോ​ല്പി​ക്ക​പ്പെ​ടൽ— ഇങ്ങ​നെ സർ​വ​ത്തേ​യും ഇള​ക്കി​മ​റി​ച്ചു നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ മു​മ്പി​ലൂ​ടെ പാ​ഞ്ഞു​പോ​യി​രു​ന്ന ഈ യു​ദ്ധ​സം​ബ​ന്ധി​ക​ളായ മേ​ഘ​പ​ട​ല​ങ്ങൾ മു​ഴു​വൻ കൂ​ടി​യി​ട്ടും; അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ നോ​ട്ടം അല്പ​മെ​ങ്കി​ലും മങ്ങു​ക​യോ ആ രാ​ജ​കീ​യ​മായ നി​ശ്ച​യ​ദാർ​ഢ്യ​മു​ള്ള മൂ​ഖ​ത്തു നിഴൽ കയ​റു​ക​യോ ഉണ്ടാ​യി​ല്ല. യു​ദ്ധ​ത്തെ കണ്ണി​ള​കാ​തെ നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​വാൻ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ പരി​ച​യി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു; സു​ന്നം​സു​ന്ന​മാ​യി വന്നു​കൂ​ടു​ന്ന ഹൃ​ദ​യ​ഭേ​ദക സം​ഗ​തി​ക​ളെ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ആകെ​യി​ട്ട​തേ ഇല്ല; വിജയം എന്ന ആക​ത്തുക വരു​ത്തി​യാ​ല​ല്ലാ​തെ, സു​ന്ന​ങ്ങ​ളൊ​ന്നും അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു വി​ല​യി​ല്ല; ഒടു​വിൽ എല്ലാം തന്റെ കൈ​യി​ലും ഇഷ്ടം പോ​ലെ​യു​മാ​ണെ​ന്നു കരു​തി​യി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു് ആരം​ഭ​ങ്ങൾ പി​ഴ​ച്ചു​ക​ണ്ട​തിൽ അദ്ദേ​ഹം പരി​ഭ്ര​മി​ച്ചി​ല്ല; തന്നെ​പ്പ​റ്റി യാ​തൊ​ന്നും ആലോ​ചി​ക്കാ​നി​ല്ലെ​ന്നു​ള്ള വി​ശ്വാ​സം​മൂ​ലം, കാ​ത്തു​നി​ല്ക്കേ​ണ്ട​തെ​ങ്ങ​നെ​യെ​ന്നു് അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന​റി​യാ​മാ​യി​രു​ന്നു; അദ്ദേ​ഹം വി​ധി​യെ തന്റെ ഒരു സമാ​ന​നാ​യി കരുതി; അദ്ദേ​ഹം വി​ധി​യോ​ടു പറ​യു​ന്ന​തു​പോ​ലെ തോ​ന്നി: ‘നി​ന​ക്ക​തി​നു ധൈ​ര്യ​മി​ല്ല.’

പകുതി വെ​ളി​ച്ച​ത്താ​ലും പകുതി നി​ഴ​ലാ​ലും നിർ​മ്മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തി​നാൽ താൻ നന്മ​യിൽ രക്ഷി​ത​നും തി​ന്മ​യിൽ അദ്വി​ഷ്ട​നു​മാ​ണെ​ന്നു നെ​പ്പോ​ളി​യൻ വി​ചാ​രി​ച്ചു. പു​രാ​ത​ന​ത്വ​ത്തി​ന്റെ അഭേ​ദ്യ​ത​യ്ക്കു ശരി​യാ​യി, തനി​ക്കു ഗുണം വരു​വാൻ എല്ലാ ലൗ​കി​ക​സം​ഭ​വ​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും ഒരു മൗ​നാ​നു​വാ​ദം—ഒരു കൂ​ട്ടാ​ളി​ത്തം എന്നു​ത​ന്നെ പറയാം— അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു കി​ട്ടി​യി​രു​ന്നു; അല്ലെ​ങ്കിൽ അങ്ങ​നെ അദ്ദേ​ഹം കരു​തി​യി​രു​ന്നു.

അതെ​ന്താ​യാ​ലും, ബെ​റെ​സിന [21], ലീ​പ്സി​ഗ്ഗു്, ഫോ​ന്താൻ​ബ്ലോ എന്നിവ ആർ​ക്കും പി​ന്നി​ലു​ള്ള​പ്പോൾ, വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​നെ അവി​ശ്വ​സി​ക്കാ​മെ​ന്നു തോ​ന്നും. ആകാ​ശ​ത്തി​ന്റെ അഗാ​ധ​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളിൽ​നി​ന്നു് ഒരു ദുർ​ഗ്ര​ഹ​മായ മു​ഖം​ക​റു​ക്കൽ ദൃ​ഷ്ടി​ഗോ​ച​ര​മാ​കു​ന്നു.

വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ പിൻ​മാ​റിയ സമ​യ​ത്തു് നെ​പ്പോ​ളി​യൻ വി​റ​ച്ചു. പെ​ട്ട​ന്നു മോൺ സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങി​ലെ മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പു തെ​ളി​യു​ന്ന​താ​യി കണ്ടു; ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ മു​ന്ന​ണി കാ​ണാ​താ​യി. അതു് ഒന്നി​ച്ചു​കൂ​ടി​യി​രു​ന്നു; പക്ഷേ, ഒളി​ക്കു​ക​യാ​ണു്. ചക്ര​വർ​ത്തി ജീ​നി​ച്ച​വി​ട്ടി​ന്മേൽ പകു​തു​യെ​ഴു​ന്നേ​റ്റു നി​ന്നു. വി​ജ​യ​ത്തി​ന്റെ മി​ന്നൽ അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ കണ്ണൂ​ക​ളിൽ​നി​ന്നു പാ​ഞ്ഞു:

വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​നെ സ്വാ​ങ്ങ് കാ​ട്ടു​പു​റ​ങ്ങ​ളിൽ ഒരു മു​ക്കി​ലേ​ക്കോ​ടി​ച്ചു നശി​പ്പി​ക്കുക— ഫ്രാൻ​സു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​നെ കീ​ഴ​ട​ക്കു​ന്ന​തിൽ ഒടു​വി​ല​ത്തെ കൈ ഇതാ​യി​രു​ന്നു; അതു ചെ​യ്താൽ ക്രെ​സി [22] പോ​യി​റ്റി​യേ​ഴ്സ് [23] മാൽ​പ്ലാ​ക്കെ [24] റാ​മി​ല്ലി​സ് [25] എന്നി​വ​യു​ടെ പ്ര​തി​ക്രി​യ​യാ​യി. മാറിൻ— ഗോ​വി​ന്റെ [26] ഉട​മ​സ്ഥൻ ആസിൻ​കൂ [27] തു​ട​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞു.

അതി​നാൽ, ആ ഭയ​ങ്ക​ര​മായ ദൈ​വ​പ്രാ​തി​കൂ​ല്യ​ത്തെ​പ്പ​റ്റി വി​ചാ​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു് ഒടു​വി​ല​ത്തെ​ത്ത​വണ ചക്ര​വർ​ത്തി തന്റെ ദൂ​ര​ദർ​ശി​നി​ക്ക​ണ്ണാ​ടി​യെ യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​യു​ടെ എല്ലാ ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്കും ഒന്നോ​ടി​ച്ചു തി​രി​ച്ചു. ആയുധം താ​ഴ്ത്തി പി​ന്നിൽ നി​ന്നി​രു​ന്ന സ്വ​ന്തം രക്ഷി​ഭ​ടൻ അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ഒരു മത​സം​ബ​ന്ധി​യായ ഭക്തി​യോ​ടു​കൂ​ടി താ​ഴ​ത്തു​നി​ന്നു നോ​ക്കി​ക്ക​ണ്ടു. അദ്ദേ​ഹം ആലോ​ചി​ച്ചു. മല​മ്പ​ള്ള​ക​ളെ നോ​ക്കി​പ്പ​ഠി​ച്ചു; ഇറ​ക്ക​ങ്ങ​ളെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി; മര​ക്കൂ​ട്ട​ങ്ങ​ളും കോ​ത​മ്പു​ക​ണ്ട​ങ്ങ​ളും വഴി​യും സനി​ഷ്കർ​ഷ​മാ​യി നോ​ക്കി മന​സ്സി​ലാ​ക്കി; ഓരോ കു​റ്റി​ക്കാ​ടും അദ്ദേ​ഹം എണ്ണു​ന്ന​തു​പോ​ലെ തോ​ന്നി. രണ്ടു രാ​ജ​മാർ​ഗ​ങ്ങ​ളി​ലും ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ ചെ​യ്തു​വെ​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള വഴി​മു​ട​ക്ക​ങ്ങ​ളെ അദ്ദേ​ഹം കുറെ ശ്ര​ദ്ധ​യോ​ടു​കൂ​ടി സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി— ഒന്നു ലാ​യി​സാ​ന്തി​നു മു​ക​ളിൽ ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കു​ള്ള​തും— ആകെ​യു​ള്ള ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​യിൽ, യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ അതിർ​ത്തി കാ​ക്കു​ന്ന രണ്ടു പീ​ര​ങ്കി​യു​ള്ള​തു രണ്ടും അവി​ടെ​യാ​ണു്; മറ്റേ​തു നീ​വെ​ല്ലി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​യി​ലു​ള്ള​തു​മാ​യി—ഷാ​സ്സെ​യു​ടെ സൈ​ന്യ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ഡച്ച് കു​ന്ത​ങ്ങൾ അവിടെ മി​ന്നു​ന്നു. മര​ങ്ങ​ളെ തള്ളി​യി​ട്ടു കൊ​മ്പു​കൾ കുർ​പ്പി​ച്ചു​ണ്ടാ​ക്കിയ ആ രണ്ടു ചെ​റു​കോ​ട്ട​കൾ അദ്ദേ​ഹം കണ്ടു മന​സ്സി​ലാ​ക്കി. ഈ മാർ​ഗ​നി​രോ​ധ​ത്തി​ന്റെ ഒര​രി​കി​ലാ​യി ബ്ര​യിൻ​ലാ​ല്യൂ​ദി​നോ​ടു തൊട്ട വഴി​മു​റി​വി​ന്റെ കോണിൽ നി​ല്ക്കു​ന്ന​തും, വെ​ള്ള​ച്ചാ​യ​മി​ട്ട​തു​മായ സെ​യി​ന്റു് നി​ക്കൊ​ള​സ്സി​ന്റെ പഴയ ചെ​റു​പ​ള്ളി അദ്ദേ​ഹം കണ്ടു. അദ്ദേ​ഹം തല കു​നി​ച്ചു. ലാ​ക്കോ​സ്തോ​ടു് ഒരു താ​ഴ്‌​ന്ന സ്വ​ര​ത്തിൽ എന്തോ പറ​ഞ്ഞു. ഇല്ലെ​ന്നർ​ഥ​ത്തിൽ വഴി​കാ​ട്ടി തല​യി​ള​ക്കി—അതു പക്ഷേ, വി​ശ്വാ​സ​വ​ഞ്ച​ന​യാ​യി​രി​ക്കാം.

ചക്ര​വർ​ത്തി നി​വർ​ന്നു​നി​ന്നു; അദ്ദേ​ഹം ആലോ​ച​ന​യി​ലാ​ണ്ടു.

വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ പി​ന്നോ​ക്കം വാ​ങ്ങി​യി​രു​ന്നു.

അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ ചത​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞ് ആ പി​ന്മാ​റൽ മു​ഴു​മി​പ്പി​ക്കുക മാ​ത്ര​മേ ഇനി വേ​ണ്ടൂ.

നെ​പ്പോ​ളി​യൻ പെ​ട്ട​ന്നു പി​ന്നോ​ക്കം തി​രി​ഞ്ഞു. യു​ദ്ധം ജയി​ച്ചു എന്നു പര​സ്യ​പ്പെ​ടു​ത്തു​വാൻ ഒരാളെ കഴി​യു​ന്ന വേ​ഗ​ത്തിൽ പാ​രി​സ്സി​ലേ​ക്കോ​ടി​ച്ചു. ഇടി​മി​ന്ന​ലു​ക​ളെ പു​റ​പ്പെ​ടു​വി​ക്കു​ന്ന അത്ത​രം അതി​ബു​ദ്ധി​മാ​ന്മാ​രിൽ ഒരാ​ളാ​ണു് നെ​പ്പോ​ളി​യൻ.

അദ്ദേ​ഹം താ​നു​ണ്ടാ​ക്കിയ ഇടി​വെ​ട്ടു് അതാ, കണ്ടു.

മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കു​വാൻ മിൽ​ഹോ​വി​ന്റെ കവ​ച​ധാ​രി​സൈ​ന്യ​ത്തി​നു് അദ്ദേ​ഹം ആജ്ഞ​കൊ​ടു​ത്തു.

അതിൽ ആകെ മു​വ്വാ​യി​ര​ത്ത​ഞ്ഞൂ​റു​പേ​രു​ണ്ടു്. അവ​രു​ടെ വരി​നി​ര​പ്പു് ഒരു കാ​ല്ക്കാ​തം നീ​ള​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. അവർ വലിയ കൂ​റ്റ​ന്മാ​രാ​ണു്; അവ​രു​ടെ കു​തി​ര​ക​ളും കൂ​റ്റ​ന്മാർ​ത​ന്നെ, അവർ ആകെ ഇരു​പ​ത്താ​റു ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളാ​ണു്. അവരെ സഹാ​യി​ക്കു​വാൻ പി​ന്നി​ലാ​യി ഒരു നൂ​റ്റാ​റു് ഒന്നാ​ന്ത​രം പദാ​തി​ക​ളും, ആയി​ര​ത്തൊ​രു​നൂ​റ്റി​ത്തൊ​ണ്ണൂ​റ്റേ​ഴു് സാ​ദി​ക​ളും, രക്ഷി​സൈ​ന്യ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട എണ്ണൂ​റ്റൊൻ​പ​തു കു​ന്ത​ധാ​രി​ക​ളു​മു​ണ്ടു്. കു​തി​ര​വാ​ലു​ക​ളി​ല്ലാ​ത്ത ശി​രോ​ല​ങ്കാ​ര​ങ്ങ​ളും, ഉരു​ക്കു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള മാർ​ച്ച​ട്ട​ക​ളു​മാ​ണു് അവർ ധരി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു്; ജീ​നി​സ്സ​ഞ്ചി​യിൽ കൈ​ത്തോ​ക്കു​ക​ളു​മു​ണ്ടു്; കൈയിൽ നീണ്ട ഉറ​വാ​ളു​ക​ളും. അന്നു രാ​വി​ലെ ഒമ്പ​തു​മ​ണി​സ്സ​മ​യ​ത്തു്, എല്ലാ കാ​ഹ​ള​ങ്ങ​ളും ഊതി​ക്കൊ​ണ്ടും, ‘നമു​ക്ക് നമ്മു​ടെ സാ​മ്രാ​ജ്യ​ത്തെ രക്ഷി​ക്കുക’ എന്നു​ള്ള പാ​ട്ടു് എല്ലാ സാ​മ​ഗ്രി​ക​ളോ​ടും​കൂ​ടി പാ​ടി​ക്കൊ​ണ്ടും, ഒരു പീ​ര​ങ്കി​നിര പാർ​ശ്വ​ത്തി​ലും മറ്റൊ​ന്നു നടു​ക്കു​മാ​യി ഒരു​റ​ച്ച കൂ​ട്ടം​ചേർ​ന്നു് അവർ ക്ര​മ​ത്തിൽ നട​ന്നു​വ​ന്നു. ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കും ഫ്രീ​ഷ്മോ​ങ്ങി​ലേ​ക്കു​മു​ള്ള വഴി​കൾ​ക്കി​ട​യിൽ രണ്ടു വകു​പ്പു​ക​ളാ​യി പര​ക്കെ വരി​നി​ര​ന്നു്, ഇട​ത്തേ അറ്റ​ത്തു നെ​തർ​ല്ലാ​ന്റി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ഭാ​ഗ​വും വല​ത്തെ അറ്റ​ത്തു മിൽ​ഹോ​വി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ഭാ​ഗ​വു​മായ, രണ്ടു ഇരി​മ്പു ചി​റ​കു​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടി​യ​തെ​ന്നു പറ​യാ​വു​ന്ന​വി​ധം നെ​പ്പോ​ളി​യൻ അത്ര​മേൽ സാ​മർ​ഥ്യ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി ഏർ​പ്പെ​ടു​ത്തി​ക്കൊ​ടു​ത്ത ആ ശക്തി​മ​ത്തായ രണ്ടാ​മ​ത്തെ അണി​നി​ര​യിൽ തങ്ങ​ളു​ടെ സ്ഥാ​ന​ത്തു കയ​റി​യ​പ്പോൾ, അന്നു​ള്ള സൈ​നി​കർ അവരെ ഹൃ​ദ​യ​പൂർ​വം അഭി​ന​ന്ദി​ച്ചി​രി​രു​ന്നു.

ചക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ പരി​ചാ​ര​ക​നായ ബോർ അവി​ടു​ത്തെ കല്പന അവരെ ചെ​ന്ന​റി​യി​ച്ചു. നേ തന്റെ വാ​ളൂ​രി, അവ​രു​ടെ നേ​താ​വാ​യി, ആ മഹ​ത്തായ സേ​നാ​വി​ഭാ​ഗം നട​തു​ട​ങ്ങി.

ഉടനെ ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​കാ​ഴ്ച കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടു.

വാ​ളു​കൾ ഉയർ​ത്തി​പ്പി​ടി​ച്ചു, കൊ​ടി​ക​ളും കാ​ഹ​ള​ങ്ങ​ളും ആടി​മ​റി​ഞ്ഞു കൊ​ണ്ടു് ആ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം മു​ഴു​വ​നും രണ്ടു വകു​പ്പു​ക​ളാ​യി വരി​നി​ര​ന്നു്, ഒരാ​ളെ​ന്ന നി​ല​യിൽ ഒരേ ക്ര​മ​ത്തി​ലു​ള്ള നട​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി, ഒരു വി​ട​വി​ന്മേൽ കയ​റി​പ്പി​ടി​ച്ചു മതി​ലു​ട​യ്ക്കു​ന്ന പി​ച്ച​ള​യ​ന്ത്ര​മു​ട്ടി​യ്ക്കൊ​ത്ത കണി​ശ​ത്തോ​ടെ, ലീബൈൽ അലീ​യാൻ​സു് കു​ന്നി​റ​ങ്ങി, അനവധി പേർ വീ​ണു​ക​ഴി​ഞ്ഞി​ട്ടു​ള്ള ആ ഭയ​ങ്ക​ര​മായ അഗാ​ധ​സ്ഥ​ല​ത്തു് ആണ്ടു​മു​ങ്ങി, അവിടെ വെ​ടി​പ്പു​ക​യിൽ മറ​ഞ്ഞു, ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ ആ നി​ഴ​ല്പാ​ട്ടിൽ​നി​ന്നു പു​റ​ത്തു കട​ന്നു്, അപ്പോ​ഴും ഏകോ​പി​ച്ചും വഴി​തെ​റ്റാ​തേ​യും, നാ​ലു​പു​റ​ത്തും വന്നു​വീ​ഴു​ന്ന വെ​ടി​യു​ണ്ട​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ ലഹ​ള​യി​ലൂ​ടെ, മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് മല​മ്പ​ര​പ്പി​ന്റെ ഭയ​ങ്ക​ര​വും ചളി​കെ​ട്ടി​യ​തു​മായ പള്ള​യി​ലേ​ക്ക് അടി​ച്ചു​ക​യ​റു​ന്ന​താ​യി അപ്പു​റ​ത്തു​ള്ള താ​ഴ്‌​വാ​ര​ത്തിൽ വീ​ണ്ടും പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ച്ചു. ഗൗ​ര​വ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി​യും, ഭയം തോ​ന്നി​ക്കു​മാ​റും, പരി​ഭ്ര​മ​മി​ല്ലാ​തെ​യും അവർ മേ​ല്പോ​ട്ടു കയറി; വെ​ടി​യു​ടേ​യും പീ​ര​ങ്കി​യൊ​ച്ച​യു​ടേ​യും ഇട​യ്ക്ക് അവ​രു​ടെ വമ്പി​ച്ച കു​തി​ര​ക​ളു​ടെ കു​ള​മ്പ​ടി​ശ്ശ​ബ്ദം കേൾ​ക്കാ​മാ​യി​രു​ന്നു. രണ്ടു വകു​പ്പു​ക​ളാ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു് അവ​രു​ടെ പോ​ക്ക് രണ്ടു ഭാ​ഗ​മാ​യി​ട്ടാ​യി​രു​ന്നു; വാ​ത്തി​യു​ടെ ഭാഗം വല​ത്തും ദെ​ലോ​റി​ന്റേ​തു് ഇട​ത്തും. അതു കണ്ടാൽ കു​ന്നി​ന്റെ ഒത്ത മു​ക​ളി​ലേ​ക്കു രണ്ടു വമ്പി​ച്ച ഇരി​മ്പ​ലി​പ്പാ​മ്പു​കൾ അരി​ച്ചു​പോ​കു​ന്ന​താ​യി തോ​ന്നും. അതു് ഒരു രാ​ക്ഷ​സ​സ്വ​രൂ​പി​യെ​പ്പോ​ലെ യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി കട​ന്നു.

മോ​സ്കോ​വി​ലെ വലിയ കാ​വ​ല്ക്കോ​ട്ട പി​ടി​ച്ച​തി​നു ശേഷം ഇങ്ങ​നെ​യൊ​രു കാഴ്ച എങ്ങും കണ്ടി​ട്ടി​ല്ല; അന്ന​ത്തെ മ്യൂ​റാ [28] ഇവി​ടെ​യി​ല്ല. എങ്കി​ലും, നേ ഇതി​ലു​മു​ണ്ടു്. ആ ഭട​സം​ഘ​മാ​കെ ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​സ്വ​രൂ​പി​യും ഒരൊ​റ്റ ജീ​വ​നോ​ടു​കൂ​ടി​യ​തു​മാ​യി​ച്ച​മ​ഞ്ഞ​തു​പോ​ലെ തോ​ന്നി. ഒരു സഹ​സ്ര​ശീർ​ഷ​സർ​പ്പ​ത്തി​ന്റെ ഉട​ലു​പോ​ലെ ഓരോ വരി​നി​ര​പ്പും ഓളം മറി​യു​ക​യും വീർ​ത്തു​പൊ​ങ്ങു​ക​യും ചെ​യ്തു. അവി​ട​വി​ടെ പി​ളർ​ത്ത​പ്പെ​ട്ട ഒരു പരന്ന പു​ക​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​നു​ള്ളി​ലൂ​ടെ അവരെ കാ​ണാ​മാ​യി​രു​ന്നു. തൊ​പ്പി​ക​ളു​ടേ​യും കൂ​ക്കി​വി​ളി​ക​ളു​ടേ​യും വാ​ളു​ക​ളു​ടേ​യും പീ​ര​ങ്കി​യൊ​ച്ച​യ്ക്കും കാ​ഹ​ള​ശ​ബ്ദ​ത്തി​നും ഇട​യ്ക്കു​ള്ള കു​തി​ര​ക​ളു​ടെ പിൻ​വ​ശ​ച്ചാ​ട്ട​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും, ഒക്കെ​ക്കൂ​ടിയ ഒരു ലഹള ഭയ​ങ്ക​ര​വും ക്ര​മാ​ന്വി​ത​വു​മായ ഒരു ബഹളം; എല്ലാ​റ്റി​നും മു​ക​ളി​ലാ​യി, സഹ​സ്ര​ശീർ​ഷ​സർ​പ്പ​ത്തി​ന്റെ ചെ​ളു​ക്കു​ക​ളെ​പ്പോ​ലെ, ആ ഭട​സം​ഘ​ത്തി​ന്റെ മാർ​ച്ച​ട്ട​കൾ.

ഈ കഥകൾ പൗ​രാ​ണി​ക​കാ​ല​ത്തേ​ക്കു ചേർ​ന്ന​താ​ണെ​ന്നു തോ​ന്നും; ഈ കാ​ഴ്ച​യ്ക്കു സമാ​ന​മായ എന്തെ​ങ്കി​ലു​മൊ​ന്നു മനു​ഷ്യ​ശി​ര​സ്സു​ക​ളോ​ടും അശ്വ​ശ​രീ​ര​ങ്ങ​ളോ​ടും കൂടി പർ​വ​ത​ങ്ങ​ളു​ടെ മു​ക​ളി​ലേ​ക്ക് ഒരു​ക്കിൽ അരി​ച്ചു​ക​യ​റു​ന്ന ഓരോ വല്ലാ​ത്ത സത്ത്വ​ങ്ങ​ളെ​പ്പ​റ്റി—ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളും അഭേ​ദ്യ​ങ്ങ​ളും അലൗ​കി​ക​ങ്ങ​ളു​മായ ദേ​വ​ക​ളേ​യും തി​ര്യ​ക്കു​ക​ളേ​യും കു​റി​ച്ചു പ്ര​തി​പാ​ദി​ക്കു​ന്ന പു​രാ​ണ​ഗാ​ന​ങ്ങ​ളിൽ നി​ശ്ച​യ​മാ​യും ചി​ല​തു​ണ്ടു്.

അക്ക​ങ്ങ​ളു​ടെ യാ​ദൃ​ച്ഛി​ക​മായ യോ​ജി​പ്പ്— ഇരു​പ​ത്താ​റു പട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പു​കൾ ഇരു​പ​ത്താ​റു പട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പു​ക​ളോ​ടെ​തിർ​ക്കാൻ ചെ​ന്നു. മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പി​ന്റെ അറ്റ​ത്തി​നു പി​ന്നിൽ, പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​യു​ടെ നി​ഴ​ലിൽ, രണ്ടു വകു​പ്പു​കൾ ഒരു ചതു​ര​ത്തി​ലാ​യി പതി​മ്മൂ​ന്നു ചതു​ര​ങ്ങൾ ചേർ​ന്നു്, ഏഴെ​ണ്ണം ഒന്നാ​മ​ത്തേ​തി​ലും ആറെ​ണ്ണം രണ്ടാ​മ​ത്തേ​തി​ലു​മാ​യി രണ്ടു വരി​യൊ​ത്തു, തോ​ക്കു​ക​ളു​ടെ ചട്ട ചു​മ​ലിൽ വെ​ച്ചു, മുൻ​പിൽ കാ​ണു​ന്ന​തി​നു നേരെ ഉന്നം വെ​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് കാ​ലാൾ​പ്പട ശാ​ന്ത​മാ​യി നി​ശ്ശ​ബ്ദ​മാ​യി, നി​ശ്ച​ല​മാ​യി കാ​ത്തു​നി​ല്ക്കു​ന്നു. അവർ ആ കവ​ച​ധാ​രി​സൈ​ന്യ​ത്തെ​യും ആ കവ​ച​ധാ​രി​സൈ​ന്യം അവ​രേ​യും കണ്ടി​ട്ടി​ല്ല. ഈ മനു​ഷ്യ​ത്തി​ര​യ​ടി കയ​റി​ക്ക​യ​റി​വ​രു​ന്ന ശബ്ദ​ത്തിൽ അവർ ചെ​വി​യോർ​ത്തു. വലു​പ്പം കൂ​ടി​ക്കൂ​ടി വരു​ന്ന ആ മു​വ്വാ​യി​രം കു​തി​ര​ക​ളു​ടെ ഒച്ച​യും അടി​ച്ചു​ക​യ​റു​ന്ന അവ​യു​ടെ കു​ള​മ്പു​കൾ ഇട​വി​ട്ടും ക്ര​മം​തെ​റ്റാ​തെ​യും നി​ല​ത്ത​ടി​ക്കു​ന്ന കെ​ട​കെട ശബ്ദ​വും, മാർ​ക്ക​വ​ച​ങ്ങ​ളു​ടെ ചി​ല​മ്പി​ച്ച​യും വാ​ളു​ക​ളു​ടെ കി​ലു​ക്ക​വും മഹ​ത്തും ഭയ​ങ്ക​ര​വു​മായ നെ​ടു​വീർ​പ്പും അവർ കേ​ട്ടു. അതാ, അതി​ഭീ​ഷ​ണ​മായ ഒരു നി​ശ്ശ​ബ്ദത; ഉടനെ ഉത്ത​ര​ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ, ഉയർ​ത്ത​പ്പെ​ട്ട തോ​ക്കു​ക​ളു​ടേ​യും ചു​ഴ​റ്റ​പ്പെ​ടു​ന്ന വാ​ളു​ക​ളു​ടേ​യും ഒരു നീണ്ട അണി​നിര കു​ന്നിൻ​മു​ക​ളിൽ പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ച്ചു. അതോ​ടു​കൂ​ടി ശി​രോ​ല​ങ്കാ​ര​ങ്ങ​ളും, കാ​ഹ​ള​ങ്ങ​ളും, കൊ​ടി​ക്കൂ​റ​ക​ളും; എന്ന​ല്ല, ഒന്നി​ച്ചു ‘ചക്ര​വർ​ത്തി ജയി​ക്ക​ട്ടെ’ എന്നാർ​ത്തു​കൊ​ണ്ടു നരച്ച മേൽ​മീ​ശ​യോ​ടു​കൂ​ടിയ മു​വ്വാ​യി​രം തല​ക​ളും. ആ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം മു​ഴു​വ​നും കു​ന്നി​ന്മു​ക​ളിൽ ആവിർ​ഭ​വി​ച്ചു; അതു് ഒരു ഭൂ​ക​മ്പ​ത്തി​ന്റെ പു​റ​പ്പാ​ടു​പോ​ലെ​യി​രു​ന്നു.

പെ​ട്ടെ​ന്നു് ഒരു വ്യ​സ​ന​ക​ര​മായ സംഭവം. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ്സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ ഇട​ത്തു ഭാ​ഗ​ത്തു നമ്മു​ടെ വല​ത്തു​ഭാ​ഗ​ത്തു​മാ​യി, ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​മായ കൂ​ക്കി​വി​ളി​യോ​ടു കൂടി, കവ​ച​ധാ​രി​ഭ​ട​നി​ര​പ്പി​ന്റെ തല പൊ​ന്തി. നിർ​ത്താൻ വയ്യാ​തെ​യും ദേ​ഷ്യം കൊ​ണ്ടു തി​ക​ച്ചും ഭ്രാ​ന്തു​പി​ടി​ച്ചും ശത്രു​ക്ക​ളു​ടെ സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പു​ക​ളും പീ​ര​ങ്കി​ക​ളും നി​ശ്ശേ​ഷം നശി​പ്പി​ച്ചു​ക​ള​യാൻ തന്നെ​യാ​യും ആ കവ​ച​ധാ​രി​സൈ​ന്യം കു​ന്നി​ന്മു​ക​ളി​ന്റെ ഒത്ത നി​റു​ക​യി​ലെ​ത്തി​യ​പ്പോൾ, ഒരു കു​ണ്ടു​വ​ഴി ദൃ​ഷ്ടി​യിൽ​പ്പ​തി​ഞ്ഞു— അവർ​ക്കും ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​നു​മി​ട​യിൽ ഒരു കണ്ടു​വ​ഴി; ഒഹെ​ങ്ങി​ലെ കു​ഴി​ത്തോ​ടാ​യി​രു​ന്നു അതു്.

അതു് ഒരു ഭയ​ങ്കര സന്ദർ​ഭ​മാ​യി​രു​ന്നു. അപ്ര​തീ​ക്ഷി​ത​മാ​യി, വാ​പി​ളർ​ന്നു കൊ​ണ്ടു, കു​തി​ര​ക​ളു​ടെ കു​ള​മ്പി​ന്ന​ടി​യിൽ​ത്ത​ന്നെ, രണ്ടു കു​ന്നി​മ്പ​ള്ള​ക​ളു​ടേ​യും ഇട​യ്ക്കു പന്ത്ര​ണ്ട​ടി ആഴ​ത്തിൽ അതാ ആ ഗുഹ; രണ്ടാ​മ​ത്തെ സൈ​ന്യ​വ​രി ആദ്യ​ത്തേ​തി​നെ അതി​ലേ​ക്കു​ന്തി, മൂ​ന്നാ​മ​ത്തേ​തു രണ്ടാ​മ​ത്തേ​തി​നേ​യും തി​ര​ക്കി​ത്ത​ള്ളി; കു​തി​ര​കൾ പി​ന്നോ​ക്കം വാ​ങ്ങി, പു​റം​കു​ത്തി മറി​ഞ്ഞു, പി​ന്നു​കു​ത്തി​നി​ന്നു, നാലു കാലും മു​ക​ളി​ലേ​ക്കു പൊ​ന്തി​ച്ചു പു​റ​ത്തി​രി​ക്കു​ന്ന​വ​രെ ചത​ച്ചും അര​ച്ചും താ​ഴ​ത്തേ​ക്കു​ര​സി; പി​ന്മാ​റു​വാൻ യാ​തൊ​രു നിർ​വാ​ഹ​വു​മി​ല്ലാ​ഞ്ഞ​തി​നാൽ — അ സൈ​ന്യ​പം​ക്തി ആക​പ്പാ​ടെ പീ​ര​ങ്കി​യിൽ​നി​ന്നു വിട്ട ഒരു ചി​ല്ലു​ണ്ട​യ​ല്ല​തെ മറ്റൊ​ന്നു​മ​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു.— ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തെ ചത​ച്ചു​ക​ള​യു​വാൻ എടു​ത്തു കൂ​ട്ടിയ ശക്തി ഫ്ര​ഞ്ച്സൈ​ന്യ​ത്തെ​ത്ത​ന്നെ ചമ്മ​ന്തി​യ​ര​ച്ചു. ആ ചഞ്ച​ലി​പ്പി​ല്ലാ​ത്ത ഗുഹ നി​റ​ഞ്ഞു​ക​ഴി​ഞ്ഞാൽ മാ​ത്ര​മെ കീ​ഴ​ട​ങ്ങു​ക​യു​ള്ളൂ; തമ്മിൽ​ത്ത​മ്മിൽ ചവു​ട്ടി​പ്പൊ​ടി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു്, ആ ഗു​ഹ​യ്ക്കു​ള്ളിൽ അശ്വ​ങ്ങ​ളും അശ്വ​ഭ​ട​ന്മാ​രു​മെ​ല്ലാം ഒരു വലിയ മാം​സ​പി​ണ്ഡം മാ​ത്ര​മാ​യി കൂ​ടി​മ​റി​ഞ്ഞു കി​ട​ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്; ആ കു​ഴി​ത്തോ​ടു നി​റ​ച്ചും ജി​വ​നു​ള്ള മനു​ഷ്യ​രാ​യ​പ്പോൾ, ശേ​ഷി​ച്ച​വർ അവർ​ക്കു മീതെ ഓടി​ച്ചു കട​ന്നു പോയി. ദ്യ്ബ്വാ​വി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ത്തിൽ മൂ​ന്നി​ലൊ​രു ഭാഗം ആ ഗു​ഹ​യിൽ വീണു.

യു​ദ്ധ​ത്തിൽ തോല്മ ഇവി​ടെ​നി​ന്നു തു​ട​ങ്ങി.

ആപ്ര​ദേ​ശ​ത്തെ ഒരൈ​തി​ഹ്യ​പ്ര​കാ​രം—വ്യ​ക്ത​മാ​യി അതു കുറെ കൂ​ട്ടി​പ്പ​റ​യു​ന്നു​ണ്ട്— ഒഹൊ​ങ്ങി​ലെ കു​ണ്ടു​കു​ഴി​യിൽ രണ്ടാ​യി​രം കു​തി​ര​ക​ളും ആയി​ര​ത്ത​ഞ്ഞൂ​റു മനു​ഷ്യ​രും വീണു ചത്തു. യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ പി​റ്റേ​ദി​വ​സം ആ ഗു​ഹ​യി​ലേ​ക്കു വലി​ച്ചെ​റി​യ​പ്പെ​ട്ട മറ്റു ശവ​ങ്ങ​ളും ഈ കണ​ക്കിൽ പക്ഷേ, ഉൾ​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടു​ണ്ടാ​വാം.

അത്യ​പ​ക​ട​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ഈ ദ്യു​ബ്വ്വ​വി​ന്റെ സൈ​ന്യ​മാ​ണു് ഒരു​മ​ണി​ക്കൂർ മുൻ​പു്, ഒരു വശ​ത്തേ​ക്കു തള്ളി​ക്ക​യ​റി, ല്യൂ​നെർ​ബർ​ഗ് പട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റെ കൊടി പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ത്ത​തെ​ന്നു ഞങ്ങൾ ഓട്ട​ത്തിൽ ഒന്നു പറ​ഞ്ഞു​വെ​ക്ക​ട്ടെ.

മിൽ​ഹോ​വി​ന്റെ കവ​ച​ധാ​രി​സൈ​ന്യ​ത്തി​നു് ഈ തള്ളി​ക്ക​യ​റ്റ​ത്തി​നു​ള്ള ആജ്ഞ കൊ​ടു​ക്കു​ന്ന​തി​നു മുൻ​പു് നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ആ സ്ഥലം സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി​യി​രു​ന്നു; പക്ഷേ, ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി കാണാൻ കഴി​ഞ്ഞി​ല്ല; അതു് ആ കു​ന്നി​ന്മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പി​ന്റെ സമ​നി​ല​ത്തു് ഒരു ചു​ളി​വു​കൂ​ടി ഉണ്ടാ​ക്കി​യി​രു​ന്നി​ല്ല. എങ്കി​ലും, നീ​വെ​ല്ലു് നി​ര​ത്തു​മാ​യി അതു ചേർ​ന്നു​ണ്ടാ​കു​ന്ന കോ​ണി​നെ സൂ​ചി​പ്പി​ക്കു​ന്ന​തായ ആ വെ​ളു​ത്ത ചെ​റു​പ​ള്ളി​യാൽ സൂ​ക്ഷി​ക്ക​ണ​മെ​ന്നു മു​ന്ന​റി​വു് കൊ​ടു​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു്, അദ്ദേ​ഹം അവി​ടെ​യെ​ങ്ങാ​നും വല്ല തട​സ്സ​വു​മു​ണ്ടോ എന്നു ലാ​ക്കോ​സ്തോ​ടു പക്ഷേ, ചോ​ദി​ച്ചി​രി​ക്കും. ആ വഴി​കാ​ട്ടി ഇല്ലെ​ന്നു മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു. ഒരു കൃ​ഷീ​വ​ല​ന്റെ തല​കൊ​ണ്ടു​ള്ള ആം​ഗ്യ​ത്തിൽ​നി​ന്നു നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ അത്യാ​പ​ത്തു മു​ഴു​വ​നു​മു​ണ്ടാ​യി എന്നു് ഏതാ​ണ്ടു സി​ദ്ധാ​ന്തി​ക്കാം.

മറ്റു ഗ്ര​ഹ​പ്പി​ഴ​കൾ വരു​വാൻ നി​ല്ക്കു​ന്നു.

നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ആ യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ജയി​ച്ചു എന്നു വരാ​മാ​യി​രു​ന്നു​വോ? ഞങ്ങൾ മറു​പ​ടി പറ​യു​ന്നു, ഇല്ല. എന്തു​കൊ​ണ്ടു്? വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ കാ​ര​ണ​മാ​ണോ? ബ്ളൂ​ഷർ കാ​ര​ണ​മാ​ണോ? അല്ല. ഈശ്വ​രൻ കാരണം.

വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ ബോ​ണോ​പ്പാർ​ട്ടു് ജയി​ക്കുക; പത്തൊ​മ്പ​താം​നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലെ ലോ​ക​നി​യ​മ​ത്തിൽ അതുൾ​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടി​ല്ല; വേറെ ഒരു കൂ​ട്ടം സം​ഭ​വ​ങ്ങൾ അണി​യ​റ​യിൽ ഒരു​ങ്ങു​ന്നു​ണ്ടു്. നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്നു് അവ​യി​ലെ​ങ്ങും ഇട​മി​ല്ല. സം​ഭ​വ​പ​ര​മ്പ​യു​ടെ ദുരഭി പ്രാ​യം വളരെ മുൻ​പു​ത​ന്നെ തീർ​ച്ച​പ്പെ​ട്ടു​തു​ട​ങ്ങി.

ഈ വലിയ മനു​ഷ്യൻ വീ​ഴേ​ണ്ട കാ​ല​മ​യി.

മനു​ഷ്യ​സം​ബ​ന്ധി​യായ ഈശ്വ​ര​വി​ധി​യിൽ ഈ മനു​ഷ്യ​ന്റെ വല്ലാ​ത്ത കനം തു​ലാ​സ്സി​ന്റെ നില തെ​റ്റി​ച്ചു. ലോകം മു​ഴു​വ​നും ഒന്നാ​യി​ക്കൂ​ടി​യ​തി​നേ​ക്കാൾ ഈ ഒരൊ​റ്റ​സ്സ​ത്വം അധികം കനം തൂ​ങ്ങി. എല്ലാ മാ​നു​ഷി​ക​ചൈ​ത​ന്യ​ത്തി​ന്റേ​യും ഈ കവി​ഞ്ഞൊ​ഴു​ക​ലു​കൾ ഒരൊ​റ്റ​ത്ത​ല​യിൽ ഒത്തു​കൂ​ടി; ഒരു മനു​ഷ്യ​ന്റെ തല​ച്ചോ​റി​നു ലോകം മു​ഴു​വ​നും​കൂ​ടി കയ​റി​ച്ചെ​ല്ലുക— ഇതു നി​ല​നി​ല്ക്കു​ന്ന പക്ഷം ലോ​ക​പ​രി​ഷ്കാ​രം നശി​ച്ചു​പോ​കും. ന്യാ​യ​വും സൽ​വോ​ത്കൃ​ഷ്ട​വു​മായ അവ​കാ​ശ​തു​ല്യ​ത​യ്ക്കു തന്റെ യു​ക്തി ഒന്നു മാ​റ്റേ​ണ്ട സമ​യ​മാ​യി. ഭൗ​തി​ക​ലോ​ക​ത്തി​ന്റെ എന്ന​പോ​ലെ മാ​ന​സി​ക​ലോ​ക​ത്തി​ന്റേ​യും നി​യ​മാ​നു​സാ​രി​ക​ളായ കേ​ന്ദ്രാ​കർ​ഷ​ണ​ങ്ങൾ യാ​വ​ചി​ല​വ​യെ ആശ്ര​യി​ച്ചു​നി​ല്ക്കു​ന്നു​വോ. ആവക മൂ​ല​ത​ത്ത്വ​ങ്ങ​ളും മൂ​ല​പ്ര​കൃ​തി​ക​ളും, പക്ഷേ, ആവ​ലാ​തി​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കാം. പു​ക​യു​ന്ന രക്തം, നി​റ​ഞ്ഞു​വ​ഴി​ഞ്ഞ ശ്മാ​ന​സ്ഥ​ല​ങ്ങൾ, കണ്ണു​നീ​രി​ലാ​ണ്ട അമ്മ​മാർ— ഇവർ എതി​രി​ല്ലാ​ത്ത പക്ഷ​വാ​ദി​ക​ളാ​ണു്. താ​ങ്ങു​പൊ​റു​ക്കാ​ത്ത ഭാ​രം​കൊ​ണ്ടു ഭൂമി കഷ്ട​പ്പെ​ടു​മ്പോൾ നി​ഴ​ലാ​ടു​ക​ളു​ടെ നി​ഗൂ​ഢ​ങ്ങ​ളായ ഞെ​ര​ക്ക​ങ്ങൾ പു​റ​പ്പെ​ടു​ക​യും അഗാധത അവ​യ്ക്കു ചെ​വി​കൊ​ടു​ക്ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു.

അപാ​ര​ത​യിൽ​വെ​ച്ചു നെ​പ്പോ​ളി​യൻ കു​റ്റ​ക്കാ​ര​നെ​ന്നു വി​ധി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു; അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ അധ:പതനം തീർ​ച്ച​പെ​ടു​ത്തി​പ്പോ​യി.

അദ്ദേ​ഹം ഈശ്വ​ര​നെ അമ്പ​ര​പ്പി​ച്ചു.

വാ​ട്ടർ​ലൂ ഒരു യു​ദ്ധ​മ​ല്ല; പ്ര​പ​ഞ്ച​ത്തി​ന്റെ ഒരു ചു​വ​ടു​മാ​റ്റ​മാ​ണു്.

മല​പ്പി​ളർ​പ്പി​ന്റേ​തോ​ടു​കൂ​ടി​ത്ത​ന്നെ, പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​യു​ടേ​യും വാ​യ്മൂ​ടി തു​റ​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു.

അറു​പ​തു പീ​ര​ങ്കി​ക​ളും പതി​മ്മൂ​ന്നു ചതു​ര​പ്പ​ട​ക​ളും ആ കവ​ച​ധാ​രി​ക​ളു​ടെ നേർ​ക്ക് ഉന്നം​വെ​ച്ച് ഇടി​മി​ന്ന​ല​യ​ച്ചു. നിർ​ഭ​യ​നായ ദെലോർ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്നു ഒരു പട്ടാ​ള​സ്സ​ലാം കൊ​ടു​ത്തു.

ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ പറ​ന്നു​ന​ട​ക്കു​ന്ന കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം മു​ഴു​വ​നും ഓരോ​ട്ട​ത്തി​നു വീ​ണ്ടും ചതു​ര​പ്പ​ട​യിൽ​ക്ക​ട​ന്നു. കവ​ച​ധാ​രി​കൾ​ക്കു നി​ല്ക്കാൻ​കൂ​ടി ഇട കി​ട്ടി​യി​ല്ല. കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യിൽ​വെ​ച്ചു പറ്റിയ അപകടം അവ​രു​ടെ എണ്ണം കു​റ​ച്ചു എന്ന​ല്ലാ​തെ അവരെ ഉത്സാ​ഹ​ഭം​ഗ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​ല്ല. എണ്ണ​ത്തിൽ കു​റ​യു​ന്തോ​റും ധൈ​ര്യ​ത്തിൽ കൂ​ടി​വ​രു​ന്ന അത്ത​രം മനു​ഷ്യ​രിൽ അവ​രുൾ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു.

ആ ആപ​ത്തിൽ വാ​ത്തി​യെ​രു​ടെ സേ​നാ​ഭാ​ഗം മാ​ത്ര​മേ പെ​ട്ടി​രു​ന്നു​ള്ളൂ; ഒരു പതി​യി​രി​പ്പു​പ​ട​യെ​പ്പ​റ്റി എങ്ങ​നെ​യോ മു​ന്ന​റി​വു തോ​ന്നി​യി​ട്ടെ​ന്ന​പോ​ലെ, നേ ഇട​ത്തോ​ട്ടു പര​ത്തി​നിർ​ത്തി​യി​രു​ന്ന ദെ​ലോ​റു​ടെ ഭാ​ഗ​ക്കാർ മു​ഴു​വ​നും എത്തേ​ണ്ടി​ട​ത്തെ​ത്തി.

കവ​ച​ധാ​രി​കൾ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ചതു​ര​പ്പ​ട​ക​ളു​ടെ മേൽ പാ​ഞ്ഞു​ക​യ​റി.

തി​ക​ച്ചും വേ​ഗ​ത്തിൽ, കടി​ഞ്ഞാൺ വി​ട്ടു​കൊ​ടു​ത്തും, വാ​ളു​കൾ കടി​ച്ചും, കൈ​ത്തോ​ക്കു​കൾ മു​റു​ക്കി​പ്പി​ടി​ച്ചും— ഇങ്ങ​നെ​യാ​യി​രു​ന്നു ആ തള്ളി​ക്കേ​റ്റം.

യു​ദ്ധ​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യ്ക്കു, യു​ദ്ധ​ഭ​ടൻ ഒരു പ്ര​തി​മ​യാ​യി മാ​റു​ക​യും മാം​സ​പി​ണ്ഡം മു​ഴു​വ​നും കരി​ങ്ക​ല്ലാ​യി​ത്തീ​രു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്ന​തു​വ​രെ ജീവൻ മനു​ഷ്യ​നെ മര​വി​പ്പി​ച്ചു​ക​ള​യു​ന്ന അത്ത​രം ചില സന്ദർ​ഭ​ങ്ങ​ളു​ണ്ടു്. ഒരു നോ​ട്ട​വു​മി​ല്ലാ​തെ കട​ന്നാ​ക്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടും ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് പട്ടാ​ളം അന​ങ്ങി​യി​ല്ല.

അപ്പോൾ അതു ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​യി​രു​ന്നു.

ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ചതു​ര​പ്പ​ട​യു​ടെ എല്ലാ മു​ഖ​പ്പ​ന്തി​ക​ളും ഒന്നി​ച്ചെ​തിർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ഒരു കമ്പം​പി​ടി​ച്ച ചു​ഴ​ലി​ച്ച അവരെ മൂ​ടി​ക്ക​ള​ഞ്ഞു. ആ സ്തോ​ഭ​ര​ഹി​ത​മായ കാ​ലാൾ​പ്പട മര​വി​ച്ച​പോ​ലെ നി​ല​കൊ​ണ്ടു. ഒന്നാ​മ​ത്തെ വരി കു​നി​ഞ്ഞു കവ​ച​ധാ​രി​പ്പ​ട​യെ തങ്ങ​ളു​ടെ കു​ന്ത​ങ്ങ​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു് സ്വാ​ഗ​തം ചെ​യ്തു; രണ്ടാ​മ​ത്തെ വരി അവരെ വെ​ടി​വെ​ച്ച​മർ​ത്തി; രണ്ടാ​മ​ത്തെ വരി​യു​ടെ പി​ന്നി​ലു​ള്ള പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട​യാ​ളി​കൾ വെടി തു​ട​ങ്ങി; ചതു​ര​പ്പ​ട​യു​ടെ മു​ഖ​പ്പ​ന്തി നീ​ങ്ങി, ഒരു​ക്കു ചി​ല്ലു​ണ്ട​കൾ​ക്കു പാ​യു​വാൻ ഇടം​കൊ​ടു​ത്തു, വീ​ണ്ടും അട​ഞ്ഞു. കവ​ച​ധാ​രി​കൾ അതിനു പകരം അവരെ ചതി​ച്ചു. അവ​രു​ടെ വമ്പി​ച്ച കു​തി​ര​കൾ പിൻ​വാ​ങ്ങി, വരി​നി​ര​പ്പി​ലൂ​ടെ കു​തി​ച്ചു പാ​ഞ്ഞു, കു​ന്ത​ങ്ങൾ​ക്കു മീതേ കവ​ച്ചു​ച്ചാ​ടി, ആ മനു​ഷ്യ​മ​യ​ങ്ങ​ളായ നാലു കി​ണ​റു​കൾ​ക്കു​ള്ളിൽ ശക്തി​യോ​ടു​കൂ​ടി മറി​ഞ്ഞു. കവ​ച​ധാ​രി​പ്പ​ട​യിൽ പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​കൾ ചാ​ലു​കീ​റി; ആ കവ​ച​ധാ​രി​കൾ ചതു​ര​പ്പ​ട​യിൽ വിടവു തു​ള​ച്ചു. കു​തി​ര​ക​ളു​ടെ ഓട്ട​ത്തിൽ പൊ​ടി​ഞ്ഞു​ത​കർ​ന്നു് ആളു​ക​ളു​ടെ അണി​നി​ര​കൾ കാ​ണാ​താ​യി. ആ അശ്വ​ശ​രീ​ര​ന്മാ​രു​ടെ വയ​റു​ക​ളി​ലേ​ക്ക് പട​ക്കു​ന്ത​ങ്ങൾ അണ്ടു​ക​ട​ന്നു; മുൻ​പു് ഒരു ദി​ക്കി​ലും, പക്ഷേ, കണ്ടി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത മു​റി​വു​ക​ളു​ടെ ഒരെ​ന്തി​ന്നി​ല്ലാ​യ്മ​യു​ണ്ടാ​യി. ആ ഭ്രാ​ന്തു​പി​ടി​ച്ച കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്താൽ നശി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ചതു​ര​പ്പ​ട​കൾ ഒരു കാൽ പത​റാ​തെ പി​ന്നേ​യും വരി​ചേർ​ന്നു. ചി​ല്ലു​ണ്ട​ക​ളു​ടെ കാ​ര്യ​ത്തിൽ ദുർ​ഭി​ക്ഷ​മി​ല്ലാ​ത്ത പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട​കൾ ശത്രു​ക്ക​ളു​ടെ മധ്യ​ത്തി​ലി​ട്ടു വെ​ടി​മു​ഴ​ക്കി. ഈ യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ സ്വ​രൂ​പം പൈ​ശാ​ചി​ക​മാ​യി​രു​ന്നു. ഈ ചതു​ര​പ്പ​ട​കൾ പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​ല്ലാ​താ​യി. അവർ അഗ്നി​പർ​വ​ത​ങ്ങ​ളു​ടെ വാ​യ​ക​ളാ​യി; ആ കവ​ച​ധാ​രി​കൾ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​മ​ല്ലാ​താ​യി, അവർ കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റു​ക​ളാ​യി; ഓരോ ചതു​ര​പ്പ​ട​യും ഓരോ മേ​ഘ​പ​ട​ല​ത്താൽ ആക്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ഓരോ അഗ്നി​പർ​വ​ത​മാ​യി; ശി​ലാ​ദ്ര​വം ഇടി​മി​ന്ന​ലു​മാ​യി കൂ​ട്ടി​മു​ട്ടി.

വല​ത്തേ അറ്റ​ത്തു​ള്ള ചതു​ര​പ്പട, നി​ല​ത്ത​ല്ലാ​യി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു് എല്ലാ​റ്റി​ലും വെ​ച്ച് അധികം തു​റ​സ്സിൽ​പ്പെ​ട്ട കൂ​ട്ടം, ഒന്നാ​മ​ത്തെ തള്ളി​ക്ക​യ​റ്റ​ത്തിൽ​ത്ത​ന്നെ അധി​ക​ഭാ​ഗ​വും നശി​ച്ചു. സ്കോ​ട്ട്ലാ​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ സൈ​ന്യ​ത്തിൽ 75-ാം ഭാഗം കൊ​ണ്ടാ​ണു് അതു​ണ്ടാ​ക്കി​യി​രു​ന്ന​തു്. നടു​ക്കു നി​ല്ക്കു​ന്ന കു​ഴ​ലൂ​ത്തു​കാ​രൻ കാ​ടു​ക​ളേ​യും തടാ​ക​ങ്ങ​ളേ​യും പറ്റി​യു​ള്ള വി​ചാ​ര​ങ്ങ​ളാൽ നി​റ​യ​പ്പെ​ട്ട തന്റെ വ്യ​സ​ന​മ​യ​ങ്ങ​ളായ നോ​ട്ട​ങ്ങ​ളെ നാ​ലു​പു​റ​വു​മു​ള്ള ആളുകൾ മീ​തെ​യ്ക്കു​മീ​തെ ചത്തു വീ​ഴു​മ്പോൾ തി​ക​ഞ്ഞ അശ്ര​ദ്ധ​യിൽ കീ​ഴ്പൊ​ട്ടു തൂ​ക്കി​യി​ട്ടു; അയാൾ ഒരു ചെ​ണ്ട​മേൽ ചെ​ന്നി​രു​ന്നു തന്റെ രാ​ജ്യ​ത്തു നട​പ്പു​ള്ള ഒരു പു​രാ​ത​ന​ഗാ​നം പാടാൻ തു​ട​ങ്ങി. ഗ്രീ​സ്സു​കാർ ആർ​ഗോ​സ്സു​പ്ര​ദേ​ശം ഓർ​മി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു മരി​ച്ച​തു​പോ​ലെ, ആസ്കോ​ട്ട്ലാ​ണ്ടു​കാർ ബെൻ​ലോ​തി​യൻ പ്ര​ദേ​ശ​ത്തെ വി​ചാ​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു മരി​ച്ചു. കു​ഴ​ലും അതു പി​ടി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള കൈയും ചെ​ത്തി​ക്ക​ള​ഞ്ഞ ഒരു കവ​ച​ധാ​രി​ഭ​ട​ന്റെ വാൾ ആ പാ​ട്ടു​കാ​ര​ന്റെ കഥ കഴി​ച്ചു, പാ​ട്ട​വ​സാ​നി​പ്പി​ച്ചു.

ശത്രു​ക്ക​ളു​മാ​യി നോ​ക്കു​മ്പോൾ സ്വ​ത​വേ എണ്ണ​ത്തിൽ കു​റ​ഞ്ഞ​വ​രും, മല​പ്പി​ളർ​പ്പിൽ​വെ​ച്ചു​ണ്ടായ അപ​ക​ട​ത്താൽ കു​റേ​ക്കൂ​ടി എണ്ണം കു​റ​ഞ്ഞ​വ​രു​മായ ആ കവ​ച​ധാ​രി​ക​ളോ​ടെ​തി​രി​ടാൻ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സേനകൾ ഏതാ​ണ്ടു മു​ഴു​വ​നു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; എന്നാൽ അവർ സ്വ​യ​മേവ എണ്ണം​കൂ​ടി, ഒരാൾ പത്തു​പേ​രാ​യി​ത്തീർ​ന്നു. എന്താ​യാ​ലും ചില ജർ​മ്മൻ​പ​ട്ടാ​ള​ക്കാർ പിൻ​വാ​ങ്ങി. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ അതു കണ്ടു, തന്റെ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തെ ഓർ​മി​ച്ചു. അതേ​സ​മ​യ​ത്തു നെ​പ്പോ​ളി​യൻ തന്റെ കാലാൾ സൈ​ന്യ​ത്തെ​ക്കൂ​ടി ഓർ​മി​ച്ചി​രു​ന്നു​വെ​ങ്കിൽ, യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ചക്ര​വർ​ത്തി ജയി​ച്ചേ​നേ. ഈ മറ​വി​യാ​ണു് അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു പറ്റിയ മഹ​ത്തും അത്യ​പാ​യ​ക​ര​വു​മായ അബ​ദ്ധം.

പെ​ട്ടെ​ന്നു്, അതേ​വ​രെ എതിർ​ക്കു​ന്ന​വ​രാ​യി​രു​ന്ന കവ​ച​ധാ​രി​കൾ സ്വയം എതിർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​താ​യി കണ്ടു. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് കു​തി​ര​പ്പട അവ​രു​ടെ പി​ന്നി​ലെ​ത്തി. അവ​രു​ടെ മുൻ​പിൽ രണ്ടു ചതു​ര​പ്പട; പി​ന്നിൽ സോ​മർ​സെ​റ്റു് സേ​നാ​പ​തി; സോ​മർ​സെ​റ്റു് സേ​നാ​പ​തി എന്നു​വെ​ച്ചാൽ രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ആയി​ര​ത്തി​നാ​നൂ​റു കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളാ​ണു്. സോ​മർ​സെ​റ്റി​നു വല​തു​ഭാ​ഗ​ത്താ​യി ജർമൻ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ങ്ങ​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ ഡോർൺ​ബർ​ഗും ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തു ബൽ​ജി​യൻ കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ ട്രി​പ്പും ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; പാർ​ശ്വ​ങ്ങ​ളിൽ​നി​ന്നും മുൻ​പിൽ​നി​ന്നും പി​ന്നിൽ​നി​ന്നും എതിർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട കവ​ച​ധാ​രി​സം​ഘ​ത്തി​നു നാലു ഭാ​ഗ​ത്തേ​ക്കും തി​രി​ഞ്ഞു യു​ദ്ധം ചെ​യ്യേ​ണ്ടി​വ​ന്നു. അതു​കൊ​ണ്ടു് അവർ​ക്കെ​ന്തു സാരം? അവർ ഒരു ചു​ഴ​ലി​ക്കാ​റ്റാ​യി​രു​ന്നു. അവ​രു​ടെ പരാ​ക്ര​മം എന്തോ അനിർ​വ​ച​നീ​യ​മായ ഒന്നാ​യി​രു​ന്നു.

ഇതിനു പുറമേ, അവർ​ക്കു പി​ന്നിൽ പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​യു​ണ്ടു്; അതു് അപ്പോ​ഴും മു​ഴ​ങ്ങി​യി​രു​ന്നു. അതു വേണം; ഇല്ലെ​ങ്കിൽ അവ​രു​ടെ പിൻ​ഭാ​ഗം മു​റി​പ്പെ​ടു​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. ഒരു കനത്ത വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൊ​ണ്ടു ചുമൽ തു​ള​ഞ്ഞ ഒരു മാർ​ച്ച​ട്ട വാ​ട്ടർ​ലൂ കാഴ്ച ബം​ഗ്ലാ​വിൽ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​വെ​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്.

അത്ത​രം ഫ്രാൻ​സു​കാർ​ക്ക് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ​ത​ന്നെ വേണം. അതു് ഒരു ദ്വ​ന്ദ്വ​യു​ദ്ധ​മ​ല്ലാ​താ​യി; അതൊരു നി​ഴ​ലാ​ട്ട​മാ​യി​രു​ന്നു, ഒരു ഭ്രാ​ന്തു്, ജീ​വാ​ത്മാ​ക്ക​ളും ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ത​യും തമ്മി​ലു​ള്ള ഒരു തല ചു​റ്റി​ക്കു​ന്ന കൈ​മാ​റ്റം; ഇടി​മി​ന്നു​ന്ന വാ​ളു​ക​ളു​ടെ ഒരു ചു​ഴ​ലി​ക്കാ​റ്റു്. ഒരു നി​മി​ഷം​കൊ​ണ്ടു്, ആയി​ര​ത്തി​നാ​നൂ​റു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​കൾ, എണ്ണൂ​റു മാ​ത്ര​മാ​യി. അവ​രു​ടെ ഉപ​സേ​നാ​പ​തി, ഫു​ള്ളർ, മരി​ച്ചു വീണു. കു​ന്ത​ക്കാ​രോ​ടും ലെ​ഫെ​ബ്വർ—ദെ​നു​യ​ത്തി​ന്റെ കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളോ​ടും കൂടി നേരെ പാ​ഞ്ഞു​ചെ​ന്നു. മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ് പി​ടി​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്തു. പി​ന്നേ​യും പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ത്തു. ഒരി​ക്കൽ​ക്കൂ​ടി പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ത്തു. കവ​ച​ധാ​രി​കൾ കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യി​ലേ​ക്ക് മട​ങ്ങി​ച്ചെ​ല്ലാൻ വേണ്ട കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തെ വി​ട്ടു; അല്ലെ​ങ്കിൽ, കു​റേ​ക്കൂ​ടി ശരി​യാ​ക്കി​പ്പ​റ​ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, ആ ഭയ​ങ്ക​ര​മായ സൈ​ന്യം മറ്റു​ള്ള​വ​രെ വി​ടാ​തെ​ക​ണ്ടു​ത​ന്നെ അന്യോ​ന്യം പി​ടി​കൂ​ടി. ചതു​ര​പ്പട അപ്പോ​ഴും ഉറ​ച്ചു​നി​ന്നു.

ഒരു പന്ത്ര​ണ്ടു പ്രാ​വ​ശ്യ​മു​ണ്ടാ​യി യു​ദ്ധം. നേ​യു​ടെ കാ​ല്ക്കീ​ഴിൽ നാലു കുതിര ചത്തു​വീ​ണു. കവ​ച​ധാ​രി​പ്പ​ട​യിൽ പകുതി കു​ന്നിൻ​പു​റ​ത്തു​ത​ന്നെ നി​ല്ക്കു​ന്നു. ഈ ലഹള രണ്ടു മണി​ക്കൂ​റു​ണ്ടാ​യി.

ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യം തി​ക​ച്ചും കു​ലു​ങ്ങി. ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യിൽ​വെ​ച്ചു​ണ്ടായ അപ​ക​ടം​കൊ​ണ്ടു് ആദ്യ​ത്തെ എതിർ​ക്ക​ലിൽ ക്ഷീ​ണി​ച്ചു​പോ​യി​രു​ന്നി​ല്ലെ​ങ്കിൽ, ആ കവ​ച​ധാ​രി​കൾ ഇം​ഗ്ലീ​ഷു​സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പി​ന്റെ മധ്യ​ഭാ​ഗം തകർ​ത്തു​ക​ള​ഞ്ഞു, വിജയം തീർ​ച്ച​പ്പെ​ടു​ത്തി​ക്ക​ള​യു​മാ​യി​രു​ന്നു. ഈ അസാ​ധാ​ര​ണ​മായ കു​തി​ര​പ്പട ടാ​ല​വ​രെ​യും [29] ബദ​ഴോ​വും [30] കണ്ടി​ട്ടു​ള്ള ക്ലിൻ​ട​നെ [31] മര​വി​പ്പി​ച്ചു മു​ക്കാൽ​ഭാ​ഗ​വും തോ​ല്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ അവരെ വീ​രോ​ചി​ത​മാ​യി അഭി​ന​ന്ദി​ച്ചു. അദ്ദേ​ഹം ഒരു താ​ഴ്‌​ന്ന സ്വ​ര​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു: ‘വി​ശി​ഷ്ടം.’

കവ​ച​ധാ​രി​സൈ​ന്യം പതി​മ്മൂ​ന്നിൽ ഏഴു ചതു​ര​പ്പ​ട​യെ തകർ​ത്തു; അറു​പ​തു വലിയ തോ​ക്കു പി​ടി​ച്ചു, അല്ലെ​ങ്കിൽ വെ​ടി​ത്തു​ള​യ​ട​ച്ചു; ലാബെൽ അലി​യാൻ​സി​ന്നു മുൻ​പിൽ​വെ​ച്ച് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തിൽ നി​ന്നു് ആറു കൊടി പി​ടി​ച്ചെ​ടു​ത്തു— മൂ​ന്നു കവ​ച​ധാ​രി​ക​ളും രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട മൂ​ന്നു പാ​ച്ചിൽ​ക്കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളും​കൂ​ടി അവ ചക്ര​വർ​ത്തി​ക്കു കാ​ഴ്ച​വെ​ച്ചു.

വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ സ്ഥി​തി പൂർ​വാ​ധി​കം അപ​ക​ട​ത്തി​ലാ​യി, ഈ അസാ​ധാ​രണ യു​ദ്ധം, ക്രോ​ധി​ച്ചു തു​ള്ളി​യും മു​റി​പ്പെ​ട്ടു​മു​ള്ള രണ്ടു​പേർ—ഓരോ​രു​ത്ത​നും അപ്പോ​ഴും കയ​റി​യെ​തിർ​ത്തു​കൊ​ണ്ടും നി​ന്നു തടു​ത്തു​കൊ​ണ്ടും തനി​ക്കു​ള്ള രക്തം മു​ഴു​വൻ അവിടെ ചൊ​രി​യു​ന്നു​ണ്ട്— തമ്മി​ലു​ള്ള ഒരു ദ്വ​ന്ദ്വ​യു​ദ്ധം​പോ​ലെ​യാ​യി​രു​ന്നു.

ആ രണ്ടു​പേ​രിൽ ആദ്യം വീ​ഴു​ന്ന​താ​രാ​യി​രി​ക്കും?

ആ മല​മ്പ​ര​പ്പിൽ​വെ​ച്ചു​ള്ള യു​ദ്ധം നി​ന്നി​ട്ടി​ല്ല.

കവ​ച​ധാ​രി​പ്പ​ട​യു​ടെ കഥ​യെ​ന്താ​യി? ആർ​ക്കും പറയാൻ വയ്യാ​യി​രു​ന്നു. ഒന്നു തീർ​ച്ച​യാ​ണ്— യു​ദ്ധം കഴി​ഞ്ഞു പി​റ്റേ​ദി​വ​സം മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങി​ലേ​ക്കു​ള്ള വാ​ഹ​ന​ങ്ങൾ കയ​റാ​നു​ള്ള കോ​ണി​ക​ളു​ടെ മര​പ്പ​ണി​ക്കി​ട​യിൽ നീ​വെ​ല്ലു്, ഗെ​നാ​പ്പു്, ലാ​ഹൂൾ​പ്പു്, ബ്രൂ​സ്സെൽ​സു് എന്നീ നാ​ലു​ദി​ക്കിൽ​നി​ന്നു​മു​ള്ള വഴികൾ കൂ​ടി​ച്ചേ​രു​ന്ന​തും മു​റി​ഞ്ഞു​പോ​കു​ന്ന​തു​മായ ആ സ്ഥ​ല​ത്തു് ഒരു കവ​ച​ധാ​രി​യും അയാ​ളു​ടെ കു​തി​ര​യും മരി​ച്ചു​കി​ട​ക്കു​ന്ന​താ​യി കണ്ടു. ഈ കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പു​ക​ളെ തു​ള​ച്ചു​ക​ട​ന്നു. ആ ശവം തപ്പി​യെ​ടു​ത്ത​വ​രിൽ ഒരുവൻ ഇപ്പോ​ഴും മോൺ​സാ​ങ്ങ് ഴാ​ങ്ങിൽ ജീ​വി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്. അയാ​ളു​ടെ പേർ ദെ​ഹാ​സു് എന്നാ​ണു്. അയാൾ​ക്ക​ന്നു് എൺപതു വയ​സ്സാ​യി​രു​ന്നു.

വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്നു താൻ തോ​റ്റു എന്നു ബോ​ധ​പ്പെ​ട്ടു. മു​ഹൂർ​ത്ത​മ​ടു​ത്തു.

സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പി​ന്റെ മധ്യ​ഭാ​ഗം പി​ളർ​ക്ക​പ്പെ​ടാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു കവ​ച​ധാ​രി​കൾ ജയി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞി​ല്ല. ആ കു​ന്നിൻ​മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പു് ഓരോ​രു​ത്ത​ന്റേ​യും കൈ​വ​ശ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട​തു​കൊ​ണ്ടു്, ആർ​ക്കും പി​ടി​യു​റ​ച്ചി​ല്ല; എന്ന​ല്ല, വാ​സ്ത​വ​ത്തിൽ, അത​ധി​ക​സ​മ​യ​വും ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ കൈ​യിൽ​ത്ത​ന്നെ​യാ​യി​രു​ന്നു. ഗ്രാ​മ​വും മു​ക​ളി​ലെ മൈ​താ​ന​വും വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൺ വി​ട്ടി​ല്ല; നേ​യ്ക്ക് ആ നി​റു​ക​യും താ​ഴ്‌​വാ​ര​വും മാ​ത്ര​മേ കി​ട്ടി​യു​ള്ളൂ. ആ അപാ​യ​ക​ര​മായ നി​ല​ത്തു രണ്ടു ഭാ​ഗ​ക്കാ​രും വേ​രു​റ​ച്ച​തു​പോ​ലെ തോ​ന്നി.

പക്ഷേ, ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ​ക്കു പറ്റിയ ക്ഷീ​ണം മാ​റാ​ത്ത​താ​ണെ​ന്നു തോ​ന്നി. ആ സൈ​ന്യ​ത്തി​നു പറ്റിയ രക്ത​വാർ​ച്ച ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​യി​രു​ന്നു. ഇട​തു​വ​ശ​ത്തു​ള്ള കെം​റ്റു് സഹാ​യ്യ്യം ആവ​ശ്യ​പ്പെ​ട്ടു. ‘ഇവിടെ ഇല്ല,’ വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ മഠു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു, ‘അയാൾ അവി​ടെ​ക്കി​ട​ന്നു മരി​ക്കാൻ നോ​ക്ക​ണം.’ ആ സമ​യ​ത്തു​ത​ന്നെ— രണ്ടു സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും ക്ഷീ​ണാ​വ​സ്ഥ​യെ കു​റി​ക്കു​ന്ന ഒര​ത്ഭു​ത​ക​ര​മായ യദൃ​ച്ഛാ​സം​ഭ​വം—നെ​പ്പോ​ളി​യ​നോ​ടു നേ കാ​ലാൾ​പ്പട ആവ​ശ്യ​പ്പെ​ട്ടു; നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ഉച്ച​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു, ‘കാ​ലാൾ​പ്പട! എനി​ക്ക​തു് എവി​ടെ​നി​ന്നു കി​ട്ടു​മെ​ന്നാ​ണു് അയാ​ളു​ടെ ധാരണ? എനി​ക്ക​തു​ണ്ടാ​ക്കാൻ കഴി​യു​മെ​ന്നു് അയാൾ കരു​തു​ന്നു​ണ്ടോ?’

എന്താ​യാ​ലും രണ്ടിൽ​വെ​ച്ച് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ സ്ഥി​തി​യാ​യി​രു​ന്നു അധികം കഷ്ടം. ഇരി​മ്പു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള കവ​ച​ങ്ങ​ളോ​ടും ഉരു​ക്കു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള മാ​റി​ട​ങ്ങ​ളോ​ടും​കൂ​ടിയ ആ കൂ​റ്റൻ കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളു​ടെ ഭ്രാ​ന്തു​പി​ടി​ച്ച തള്ളി​ക്ക​യ​റ്റം കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യെ ഒന്നി​നും​കൊ​ള്ളാ​ത്ത​വി​ധം അര​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞു. ഒരു സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പി​ന്റെ സ്ഥാ​നം കാ​ണി​ക്കു​ന്ന ഒരു കൊ​ടി​യു​ടെ ചു​റ്റു​മാ​യി അല്പം പേർ കൂ​ട്ടം കൂ​ടി​യി​ട്ടു​ണ്ടു്; ഇന്ന ഒരു പട്ടാ​ള​ക്കൂ​ട്ട​ത്തിൽ ആധി​പ​ത്യം വഹി​ക്കാൻ ഒരു സേ​നാ​പ​തി​യോ ഒരു​പ​സേ​നാ​പ​തി​യോ മാ​ത്ര​മേ ഉള്ളൂ എന്നാ​യി; ലാ​യി​സെ​ന്തിൽ​വെ​ച്ച് ഒന്നു നല്ല​വ​ണ്ണം കശ​ക്കി​ക്ക​ഴി​ഞ്ഞി​ട്ടു​ള്ള ആൽ​ട്ട​ന്റെ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു പ്രാ​യേണ നശി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞു; വാൻ​ക്ലൂ​സ്സി​ന്റെ ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​മായ ബെൽ​ജി​യൻ സൈ​ന്യം നീ​വെ​ല്ലു് നി​ര​ത്തിൽ നെ​ടു​നീ​ളെ കോ​ത​മ്പ​ക്ക​ണ്ട​ങ്ങ​ളിൽ വി​ത​റ​പ്പെ​ട്ടു; 1811-ൽ സ്പെ​യിൻ​കാ​രോ​ടു​കൂ​ടി നമ്മു​ടെ ഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നു വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​നോ​ടു യു​ദ്ധം ചെയ്ത ആ ഡച്ച് പട്ടാ​ള​ങ്ങ​ളിൽ1815-ൽ അവർ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് കൊ​ടി​ക്കു കീ​ഴിൽ​നി​ന്നു നെപ്പോളിയനോടെതിർത്തു-​ ഇനി യാ​തൊ​ന്നും ബാ​ക്കി​യി​ല്ല. ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ നശി​ച്ചു പോ​യി​ട്ടു​ള്ള​തി​നു കണ​ക്കി​ല്ല. പി​റ്റേ​ദി​വ​സം കാൽ മു​ഴു​വ​നും മണ്ണിൻ​ചു​വ​ട്ടി​ലായ ലോർഡ് അക്സ്ബ്രി​ഡ്ജി​ന്റെ കാൽ​മു​ട്ടു തകർ​ന്നു​പോ​യി. കവ​ച​ധാ​രി​പ്പ​ട​യു​ടെ മല്പി​ടു​ത്ത​ത്തിൽ ഫ്രാൻ​സു​കാ​രു​ടെ ഭാ​ഗ​ത്തു ദെലോർ, ലേ​ത്തി​യേർ, കോൾ​ബർ​ട്ടു്, നോ​പ്പ്ബ്ലാൻ​കാർ​ഡ് എന്നി​വർ കൊ​ള്ള​രു​താ​താ​യി​ട്ടു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, ഇം​ഗ്ലീ​ഷി​ന്റെ ഭാ​ഗ​ത്തു് ആൽ​ട്ടൻ മു​റി​പ്പെ​ട്ടു. ബാർൺ മു​റി​പ്പെ​ട്ടു, ഡി​ലാൻ​സി കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ടു, മാൻ​മീ​രെൻ കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ടു, ഓം​റ്റീഡ കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ടു, വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ സഹാ​യ​സം​ഘം മു​ഴു​വ​നും തീർ​ന്നു; ആ ചോ​ര​പ്ര​ള​യ​ത്തിൽ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാർ​ക്കാ​ണു് അധികം പരി​ക്കു​പെ​ട്ട​തു്, രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​ക​ളിൽ രണ്ടാം​വ​കു​പ്പി​ലേ​ക്കു പന്ത്ര​ണ്ടു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ നഷ്ട​പ്പെ​ട്ടു; 30-ആം വകു​പ്പിൽ ഒന്നാം ഭാ​ഗ​ത്തി​ലേ​ക്കു 24 ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാ​രും 1200 പട്ടാ​ള​ക്കാ​രും നഷ്ട​മാ​യി; ജർ​മ്മൻ​സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ 79-ആം വകു​പ്പി​ലേ​ക്ക് 24 ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ മൂ​റി​പ്പെ​ട്ട​തും, 18 ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ടും, 450 പട്ടാ​ള​ക്കാർ കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ടും പൊ​യ്പോ​യി. പി​ന്നീ​ടു വി​ചാ​ര​ണ​ചെ​യ്തു പണി​യിൽ നി​ന്നു പി​രി​ക്ക​പ്പെ​ടു​വാൻ നി​ന്നി​രു​ന്ന കേർണൽ ഹാ​ക്ക് അധി​പ​നായ കമ്പർ​ലാ​ണ്ടി​ലെ കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​കൾ, ഒരു സേ​നാ​ഭാ​ഗം മു​ഴു​വൻ, ആ ലഹ​ള​യിൽ പി​ന്തി​രി​ഞ്ഞു, ബ്രൂ​സ്സെൽ​സി​ലേ​ക്കുള വഴി​ക്കെ​ല്ലാം പരാ​ജ​യം വി​ത​ച്ചും​കൊ​ണ്ടു് സ്വാ​ങ്ങ് കാ​ട്ടു​പു​റ​ങ്ങ​ളി​ലേ​ക്കു പാ​ഞ്ഞു. ഫ്രാൻ​സു​കാർ കയ​റി​വ​രു​ന്ന​താ​യും കാ​ട്ടു​പു​റ​ത്തേ​ക്ക് അടു​ക്കു​ന്ന​താ​യും കണ്ടു പട​ക്കോ​പ്പു​ക​പ്പ​ലു​ക​ളും വെ​ടി​മ​രു​ന്നു​വ​ണ്ടി​ക​ളും സമാ​ന​ങ്ങ​ളു​മെ​ല്ലാം അങ്ങോ​ട്ടു കു​തി​കു​തി​ച്ചു. ഫ്ര​ഞ്ചു കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാൽ അരി​യ​പ്പെ​ട്ടു ഹോ​ള​ണ്ടു​കാർ ഉറ​ക്കെ നി​ല​വി​ളി​യാ​യി.

ഇന്നും ജീ​വി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്ന പലരും കണ്ടി​ട്ടു​ള്ള​താ​യി പറ​യു​ന്ന​പ്ര​കാ​രം വേർ​കു​ക്കു​വിൽ​നി​ന്നു ഗ്രോ​ആ​ന്താ​ന്തോൽ​വ​രെ, ബ്രൂ​സ്സെൽ​സി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​ക്ക് ഏക​ദേ​ശം രണ്ടു കാതം ദൂരം, നി​ര​ത്തി​ലെ​ല്ലാം യു​ദ്ധ​ത്തിൽ​നി​ന്നു പാ​ഞ്ഞു​പോ​യ​വ​രു​ടെ ലഹ​ള​യാ​യി​രു​ന്നു. മോൺ​സ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങി​ലെ കള​ത്തിൽ ഏർ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രു​ന്ന ചി​കി​ത്സാ​മ​ന്ദി​ര​ത്തി​നു പി​ന്നിൽ ചാഞ്ഞ കോ​ണി​പോ​ലെ അണി​നി​ര​ന്ന ചു​രു​ക്കം ചി​ല​രും ഇട​ത്തേ സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പിൽ ചേർ​ന്ന വി​വ​ന്റേ​യും വാൻ​ഡ​ലീ​രു​ടേ​യും സേ​ന​ക​ളും ഒഴികെ വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തിൽ മറ്റാ​രും ശേ​ഷി​ച്ചി​രു​ന്നി​ല്ല. അസം​ഖ്യം പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​കൾ വീ​ണു​കി​ട​ക്കു​ന്നു. ഈ സം​ഗ​തി​കൾ​ക്കെ​ല്ലാം സൈബോൺ സാ​ക്ഷി​പ​റ​യു​ന്നു​ണ്ടു്; പ്രിൻ​ഗി​ളാ​ക​ട്ടേ, അല്പം അതി​ശ​യോ​ക്തി​യോ​ടു​കൂ​ടി, ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ഡച്ച് സൈ​ന്യം ആകെ മു​പ്പ​ത്തി​നാ​ലാ​യി​രം പേർ മാ​ത്ര​മാ​യി​ത്തീർ​ന്നു എന്നു​ത​ന്നെ പറയാൻ ഭാ​വ​മു​ണ്ടു്. ആ ‘ഇരി​മ്പൻ​ഡ്യു​ക്ക്, [32] ഒരു കു​ലു​ക്ക​മി​ല്ലാ​തെ നി​ന്നു; പക്ഷേ, അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ ചു​ണ്ടു​കൾ വി​ളർ​ത്തു. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ലെ ഉദ്യോ​ഗ​സം​ഘ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി യു​ദ്ധ​സ​മ​യ​ത്തു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന ആസ്ത്രി​യൻ കമ്മീ​ഷ​ണർ വിൻ​സെ​ന്റും സ്പാ​നി​ഷ്ക​മ്മീ​ഷ​ണർ അല​വ​യും വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ തോ​റ്റു എന്നു വി​ചാ​രി​ച്ചു. അഞ്ചു​മ​ണി​ക്ക് അദ്ദേ​ഹം വാ​ച്ചെ​ടു​ത്തു നോ​ക്കി, ഈ അസ്വ​സ്ഥാ​ക്ഷ​ര​ങ്ങൾ പതു​ക്കെ പി​റു​പി​റു​ക്കു​ന്ന​തു കേ​ട്ടു; ‘ബ്ലൂ​ഷേർ, അല്ലെ​ങ്കിൽ രാ​ത്രി!’

ഏതാ​ണ്ടു് ഈ സമ​യ​ത്താ​ണു് ഫ്രീ​ഷ്മോ​ങ്ങ് വഴി​ക്കു​ള്ള ഉയ​ര​ങ്ങ​ളിൽ ഒരു കു​ന്ത​വ​രി അകലെ മി​ന്നി​ക്ക​ണ്ട​തു്.

ഈ വമ്പി​ച്ച നാ​ട​ക​ത്തി​ന്റെ മു​ഖ​ഭാ​വം മാ​റ്റു​ന്ന​തു് ഇവി​ടെ​യാ​ണു്.

വേ​ദ​ന​യോ​ടു​കൂ​ടിയ നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ അമ്പ​ര​പ്പു് അതി​പ്ര​സി​ദ്ധ​മാ​ണു്. ഗ്രൂ​ഷി​യെ കരു​തി​യി​രു​ന്നു; ബ്ലൂ​ഷേർ വരു​ന്നു. ആയു​സ്സി​നു പകരം മരണം.

ഈശ്വ​ര​വി​ധി​ക്ക് ഇങ്ങ​നെ ചില തി​രി​ച്ചൽ തി​രി​യാ​നു​ണ്ടു്; ലോ​ക​ത്തി​നൊ​ട്ടു​ക്കു​മു​ള്ള സിം​ഹാ​സ​നം കാ​ത്തി​രു​ന്നു; മുൻ​പിൽ കണ്ട​തോ സെ​യി​ന്റു് ഹെലിന. [33]

ബ്ലൂ​ഷേ​രു​ടെ സഹാ​യ​ക​നായ ബ്ല്യൂ​ളോ​വി​നു വഴി​കാ​ട്ടി​യി​രു​ന്ന ആ ആട്ടി​ട​യ​ക്കു​ട്ടി, പ്ലാൻ​സ്വാ​വി​ന്റെ പടി​വാ​ര​ത്തി​ലൂ​ടെ എന്ന​തി​നു പകരം, ഫ്രീ​ഷ്മോ​ങ്ങി​ന്റെ മു​ക​ളി​ലു​ള്ള കാ​ട്ടി​ലൂ​ടെ ഇറ​ങ്ങി​ക്കൊൾ​വാ​നാ​ണു് അയാ​ളോ​ടു് ഉപ​ദേ​ശി​ച്ചി​രു​ന്ന​തെ​ങ്കിൽ, ഒരു സമയം പത്തൊ​മ്പ​താം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ന്റെ ആകൃതി മാ​റി​പ്പോ​കു​മാ​യി​രു​ന്നു. നെ​പ്പോ​ളി​യൻ വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധം ജയി​ക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു. പ്ലാൻ​സ്ന്വാ​വി​ന്റെ അടി​വാ​ര​ത്തി​ലൂ​ടെ​യ​ല്ലാ​തെ മറ്റേ​തു വഴി​ക്കാ​യാ​ലും പ്ര​ഷ്യൻ​സൈ​ന്യം കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​നു കട​ക്കാൻ വയ്യാ​ത്ത ഒരു മല​ങ്കു​ഴി​യിൽ പെടും, ബ്ല്യൂ​ളോ എത്തു​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല.

ഒരു മണി​ക്കൂർ​കൂ​ടി താ​മ​സി​ച്ചു​പോ​യാൽ ബ്ലൂ​ഷേർ ഒരി​ക്ക​ലും വെ​ല്ലി​ങ്ട​നെ ജീ​വ​നോ​ടു​കൂ​ടി കാ​ണു​മാ​യി​രു​ന്നി​ല്ലെ​ന്നു പ്ര​ഷ്യൻ​സേ​നാ​പ​തി​യായ മ്ഫ്ളി​ങ്ങ് തീർ​ത്തു​പ​റ​യു​ന്നു. ‘യു​ദ്ധം തോ​റ്റു​ക​ഴി​ഞ്ഞു.’

ഇനി കാ​ണാ​വു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, ബ്ല്യൂ​ളോ​വി​ന് എത്തേ​ണ്ട സമ​യ​മാ​യി. എന്ന​ല്ല, അയാൾ വള​രെ​യ​ധി​കം താ​മ​സി​ച്ചു​പോ​യി. രാ​ത്രി​യിൽ അയാൾ ദിയോങ്ങ്-​ല്-മോങ്ങിൽ പാ​ള​യ​മ​ടി​ച്ചു. പ്ര​ഭാ​ത​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി അവി​ടെ​നി​ന്നു പു​റ​പ്പെ​ട്ടു; പക്ഷേ, നി​ര​ത്തി​ലൂ​ടെ നട​ക്കാൻ വയ്യാ​യി​രു​ന്നു; അയാ​ളു​ടെ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ ചളി​യിൽ പൂ​ഴ്‌​ന്നു, വണ്ടി​ച്ചാ​ലു​കൾ പീ​ര​ങ്കി​ച്ച​ക്ര​ങ്ങ​ളു​ടെ അര​ട​വ​രെ ചെ​ന്നു. എന്ന​ല്ല, അയാൾ​ക്കു ഡയിൽ​ന​ദി​യു​ടെ ആ ഇടു​ങ്ങിയ വാ​വർ​പ്പാ​ല​ത്തി​ന്മേ​ലു​ടെ കട​ക്കേ​ണ്ടി വന്നു; പാ​ല​ത്തി​ലേ​ക്കു​ള്ള തെ​രു​വു ഫ്രാൻ​സു​കാർ ചൂ​ട്ടി​രു​ന്നു; അതി​നാൽ കത്തി​യെ​രി​യു​ന്ന രണ്ടു വരി വീ​ടു​ക​ളു​ടെ നടു​വി​ലൂ​ടെ പോവാൻ വയ്യാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു്,തി​യ്യു മു​ഴു​വ​നും കത്തി​യാ​റു​ന്ന​തു​വ​രെ താ​മ​സി​ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്നു. ബ്യൂ​ളോ​വി​ന്റെ മു​ന്ന​ണി​ക്ക് ഉച്ച​യോ​ടു​കൂ​ടിയ ഷാപ്പേൽ-​സാങ്ങ്-ലാംബെറിൽ എത്തി​ച്ചേ​രാൻ കഴി​ഞ്ഞു​ള്ളൂ.

രണ്ടു മണി​ക്കൂർ മുൻ​പു് യു​ദ്ധം ആരം​ഭി​ച്ചി​രു​ന്നു എങ്കിൽ, നാ​ലു​മ​ണി​ക്കു മുൻ​പാ​യി സക​ല​വും അവ​സാ​നി​ക്കു​ക​യും, ബ്ലൂ​ഷേർ ചെ​ന്നു നെ​പ്പോ​ളി​യൻ വിജയം നേടിയ യു​ദ്ധ​ത്തിൽ മരി​ച്ചു​പോ​ക​യും ചെ​യ്യു​മാ​യി​രു​ന്നു. നമു​ക്കു മന​സ്സി​ലാ​ക്കാൻ കഴി​യാ​ത്ത ആ ഒര​പാ​ര​ത​യു​മാ​യി ഇത്ത​രം വമ്പി​ച്ച അപ​ക​ട​ങ്ങ​ളാ​ണു് വീ​തി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടു​ള്ള​തു്.

ചക്ര​വർ​ത്തി​യാ​ണു് ഒന്നാ​മ​താ​യി, നേ​ര​ത്തെ ഉച്ച​യോ​ടു​കൂ​ടി, ചക്ര​വാ​ളാ​ന്ത​ത്തിൽ എന്തോ ഒന്നു​ള്ള​താ​യി തന്റെ ദൂ​ര​ദർ​ശി​നി​കൊ​ണ്ടു നോ​ക്കി​ക്ക​ണ്ട​തു്. അദ്ദേ​ഹം പറ​യു​ക​യു​ണ്ടാ​യി, ‘ഞാൻ അവിടെ ഒരു മൂടൽ കാ​ണു​ന്നു; അതു സൈ​ന്യ​മാ​ണെ​ന്നു തോ​ന്നു​ന്നു.’ അദ്ദേ​ഹം അടു​ത്തു​ള്ള സൈ​ന്യാ​ധി​പ​നോ​ടു ചോ​ദി​ച്ചു, ‘ഷാപ്പേൽ-​സാങ്ങ്-ലാംബെറിനു നേരെ ആ കാ​ണു​ന്ന​തെ​ന്താ​ണു്?’ തന്റെ ദൂ​ര​ദർ​ശി​നി​ക്ക​ണ്ണാ​ടി ശരി​പ്പെ​ടു​ത്തി വെ​ച്ചു​നോ​ക്കൊ ആ സേ​നാ​പ​തി മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘തി​രു​മേ​നി, നാലോ അഞ്ചോ ആയിരം ആളുകൾ; ഗ്രൂ​ഷി​യാ​വ​ണം, പക്ഷേ, ആ കണ്ട​തു മൂ​ട​ലിൽ അന​ങ്ങാ​തെ നി​ന്നു. ചക്ര​വർ​ത്തി ചൂ​ണ്ടി​ക്കാ​ട്ടിയ ‘മൂടൽ’ ഉദ്യോ​ഗ​വ​കു​പ്പിൽ​പ്പെ​ട്ട എല്ലാ​വ​രു​ടേ​യും കണ്ണാ​ടി​ക​ളാൽ നോ​ക്കി​പ്പ​ഠി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു, ചിലർ പറ​ഞ്ഞു: ‘അതു മര​മാ​ണു്., വാ​സ്ത​വ​മെ​ന്തെ​ന്നാൽ ആ മേഘം നീ​ങ്ങി​യി​ല്ല. ദമോ​ങ്ങി​ന്റെ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തെ വി​ളി​ച്ച് ആ സ്ഥ​ല​ത്തു പോയി അന്വേ​ഷി​ച്ചു വരു​വാൻ ചക്ര​വർ​ത്തി ആജ്ഞാ​പി​ച്ചു.ബ്യൂ​ളോ വാ​സ്ത​വ​ത്തിൽ അന​ങ്ങി​യി​രു​ന്നി​ല്ല, അയാ​ളു​ടെ മു​ന്ന​ണി​പ്പട വല്ലാ​തെ ക്ഷീ​ണി​ച്ചി​രു​ന്നു. അതി​നെ​ക്കൊ​ണ്ടു യാ​തൊ​ന്നും ചെ​യ്യാൻ വയ്യാ. ബാ​ക്കി സൈ​ന്യ​ത്തിൽ എത്തി​ച്ചേ​രു​ന്ന​തു​വ​രെ അയാൾ​ക്കു കാ​ത്തി​രി​ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്നു; യു​ദ്ധ​ക്ക​ള​ത്തിൽ വന്നു​ചേ​രാൻ സൈ​ന്യം മു​ഴു​വ​നും കൂ​ടി​യി​ട്ടു വേ​ണ​മെ​ന്നു് അയാൾ​ക്കു മേ​ല​ധി​കാ​ര​ത്തിൽ​നി​ന്നു കല്പ​ന​യും കി​ട്ടി​യി​രു​ന്നു; പക്ഷേ, അഞ്ചു​മ​ണി​ക്കു വെ​ല്ലി​ങ്ട​ന്റെ കഷ്ട​സ്ഥി​തി കണ്ടൂ, യു​ദ്ധ​ത്തിൽ​ക്കൂ​ടു​വാൻ ബ്യൂ​ഷേർ ബ്ല്യൂ​ളോ​വി​നു കല്പന കൊ​ടു​ത്തു; അയാൾ ഈ സ്മ​ര​ണീ​യ​ങ്ങ​ളായ വാ​ക്കു​കൾ ഉച്ച​രി​ച്ചു: ‘നമു​ക്ക് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​നു് ഒന്നു കാ​റ്റു​കൊ​ള്ളാൻ ഇട കൊ​ടു​ക്ക​ണം.’

കു​റ​ച്ചു കഴി​ഞ്ഞ​പ്പോൾ ലോ​സ്തിൻ, ഹി​ല്ലർ, ഹെ​യ്ക്ക്, റൈസൽ എന്നി​വ​രു​ടെ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ ലോ​ബോ​വി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ത്തി​നു മുൻ​പിൽ അണി​നി​ര​ന്നു. പ്ര​ഷ്യ​യി​ലെ വി​ല്യം രാ​ജ​കു​മാ​ര​ന്റെ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം പാ​രി​സ്സി​ലെ കാ​ട്ടു​പു​റ​ങ്ങ​ളിൽ നി​ന്നു് ഇറ​ങ്ങി​വ​ന്നു; പ്ലാൻ​സ്ന്വാ തീ​ക്ക​ത്തി; എന്ന​ല്ല, പ്ര​ഷ്യൻ പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട​മഴ നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ പി​ന്നിൽ കാ​ത്തു​നിർ​ത്തി​യി​രു​ന്ന രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തിൽ​ക്കൂ​ടി​യും വന്നു പെ​യ്തു​തു​ട​ങ്ങി.

ഇനി​യ​ത്തെ കഥ എല്ലാവർക്കുമറിയാം-​ മൂ​ന്നാ​മ​ത്തെ ഒരു സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു തള്ളി​ക്ക​യ​റി; യു​ദ്ധം തകർ​ന്നു​ചി​ന്നി; എൺ​പ​ത്താ​റു പീ​ര​ങ്കി​കൾ ഒന്നി​ച്ചു​പൊ​ട്ടി; പേർ​ച്ച് ഒന്നാ​മ​താ​യി ബ്യൂ​ളോ​വി​നോ​ടേ​റ്റു; സീ​ത്തോ​ങ്ങി​ന്റെ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തെ ബ്ലൂ​ഷേർ താൻ​ത​ന്നെ മുൻ​നി​ന്നു മുൻ​പോ​ട്ടു വി​ട്ടു; ഫ്രാൻ​സു​കാ​രെ ആട്ടി​പ്പാ​യി​ച്ചു; ഒഹാ​ങ്ങ്മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പിൽ​നി​ന്നു മാർ​ക്കോ​ങ്ങ്യെ പറ​പ​റ​ന്നു; പാ​പ്പി​ലോ​ത്തിൽ നി​ന്നു ദ്യു​റ്യു​ത്തി​നെ ഇറ​ക്കി​യ​യ​ച്ചു. ലോബോ അണി​നി​ര​പ്പി​ന്റെ അറ്റ​ത്തു പെ​ട്ടു. സന്ധ്യ​യാ​യ​തോ​ടു​കൂ​ടി ചി​ന്നി​പ്പോയ നമ്മു​ടെ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​ക​ളിൽ ഒരു പു​തു​യു​ദ്ധം ഉപാ​യ​ത്തിൽ സ്വ​യ​മേവ പൊ​ന്തി​വ​ന്നു; ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​നി​ര​പ്പു മു​ഴു​വൻ മുൻ​പോ​ട്ടു തള്ളി​ക്ക​യ​റി; ഫ്ര​ഞ്ചു​സൈ​ന്യ​ത്തിൽ ഒരു വമ്പി​ച്ച വി​ട​വു​ണ്ടാ​യി.ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് വെ​ടി​യു​ണ്ട​ക​ളും പ്ര​ഷ്യൻ​വെ​ടി​യു​ണ്ട​ക​ളും അന്യോ​ന്യം സഹാ​യി​ച്ചു; ഉന്മൂ​ല​നാ​ശം; മു​മ്പിൽ അപകടം; ഇരു​പു​റ​ത്തും അപകടം; ഇങ്ങ​നെ സർ​വ​വും ഭയ​ങ്ക​ര​മായ വിധം പൊ​ടി​ഞ്ഞു​ത​ക​രു​ന്ന​തി​നു​ള്ളി​ലേ​ക്കു രക്ഷി​സം​ഘം കയ​റി​ച്ചെ​ല്ലു​ന്നു.

മരണം തീർ​ച്ച​യാ​ണെ​ന്നു​ള്ള ബോ​ധ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി അവർ ഉച്ച​ത്തി​ലാർ​ത്തു. ‘ചക്ര​വർ​ത്തി ജയി​ക്ക​ട്ടെ!’ ആഘോ​ഷ​ശ​ബ്ദ​ങ്ങ​ളിൽ പു​റ​പ്പെ​ട്ട ആ മര​ണ​വേ​ദ​ന​യേ​ക്കാ​ള​ധി​കം ഹൃ​ദ​യ​സ്പൃ​ക്കായ മറ്റൊ​ന്നി​നേ​യും ചരി​ത്രം രേ​ഖ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​ട്ടി​ല്ല. അന്നു പകൽ മു​ഴു​വ​നും ആകാശം ഇരു​ണ്ടി​രു​ന്നു. പെ​ട്ടെ​ന്നു് ആ സമ​യ​ത്തു തന്നെ-​വൈകുന്നേരം എട്ടു മണിസമയത്ത്-​ആകാശത്തുള്ള മേ​ഘ​പ​ട​ലം പി​ളർ​ന്നു നീ​ങ്ങി, നീ​വെ​ല്ലിൽ നി​ര​ത്തു​വ​ക്കു​ത്തു​ള്ള ഇരി​മ്പ​ക​വൃ​ക്ഷ​ങ്ങൾ​ക്കി​ട​യി​ലൂ​ടെ അസ്ത​മ​യ​സൂ​ര്യ​ന്റെ വി​ശി​ഷ്ട​വും അമം​ഗ​ള​സൂ​ച​ക​വു​മായ വെ​ളി​ച്ച​ത്തി​നു പു​റ​ത്തു​ക​ട​ക്കു​വാൻ ഇടം​കൊ​ടു​ത്തു. ഓസ്തർ​ലി​ത്സു് യു​ദ്ധ​ത്തിൽ അവർ സൂ​ര്യ​ന്റെ ഉദ​യ​മാ​ണു് കണ്ട​തു്.

ഈ അന്തി​മ​വി​പ​ത്തിൽ രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തി​ലെ ഓരോ വകു​പ്പി​നും ഓരോ പ്ര​ധാന സൈ​ന്യാ​ധി​പൻ നേ​തൃ​ത്വ​മെ​ടു​ത്തു. ഫ്രി​യാ​ങ്ങ്, മിഷെൽ, റോം​ഷൂ​വെ, ഹാർലെ, മലെ, പൊറെ ദ മൊർ​വാ​ങ്ങ്. എല്ലാ​വ​രും അതി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. കഴു​കിൻ​രൂ​പ​മു​ള്ള കൂ​റ്റൻ​വ​ള്ളി​പ്പൂ​വു​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തി​ലെ പട​യാ​ളി​ക​ളു​ടെ നീണ്ട തൊ​പ്പി​കൾ അന്ത​സ്സിൽ വരി​യെ​ടു​ത്തു, നി​ശ്ശ​ബ്ദ​മാ​യി ആ ഭയ​ങ്ക​ര​യു​ദ്ധ​ത്തി​നി​ട​യിൽ പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ച്ച​പ്പോൾ ശത്രു​ക്കൾ​ക്കു ഫ്രാൻ​സി​ന്റെ മേൽ ഒരു ബഹു​മാ​നം തോ​ന്നി; ചി​റ​കു​കൾ വി​രു​ത്തി​പ്പി​ടി​ച്ച് ഇരു​പ​തു വി​ജ​യ​ങ്ങൾ യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​യി​ലേ​ക്കു പ്ര​വേ​ശി​ക്കു​ന്ന​തു കാ​ണു​ന്ന​തു​പോ​ലെ അവർ​ക്കു തോ​ന്നി; ജയം നേ​ടി​യി​രു​ന്ന​വർ, തങ്ങൾ തോ​റ്റു​പോ​യി എന്നു് വി​ശ്വാ​സ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി, പിൻ​വാ​ങ്ങി; എന്നാൽ വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ ഉറ​ക്കെ​പ്പ​റ​ഞ്ഞു: ‘എവിടെ രക്ഷി​ഭ​ട​ന്മാർ? ഉന്നം വെ​ക്കു​വിൻ!’ ചു​ക​ന്ന ഉടു​പ്പി​ട്ട ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് രക്ഷി​സം​ഘം വേ​ലി​ക്കു പി​ന്നിൽ കമി​ഴ്‌​ന്നു കി​ട​ന്നി​രു​ന്നേ​ട​ത്തു നി​ന്നു പെ​ട്ടെ​ന്നു ചാ​ടി​യെ​ണീ​റ്റു; വെ​ടി​യു​ണ്ടെ​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു​ള്ള ഒരു മേ​ഘ​പ​ട​ലം ബ്രി​ട്ടീ​ഷ് കൊ​ടി​ക്കൂ​റ​യെ തു​ള​തു​ള​യാ​ക്കി നമ്മു​ടെ ഗൃ​ധ്ര​പ​താ​ക​കൾ​ക്കു ചു​റ്റും മൂളി; എല്ലാ​വ​രും മുൻ​പോ​ട്ടു പാ​ഞ്ഞു​ക​യ​റി, അവ​സാ​ന​ത്തെ കൂ​ട്ട​ക്കൊല തു​ട​ങ്ങി, ഇരു​ട്ട​ത്തു, ചക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തി​നു സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം പി​ന്തി​രി​ഞ്ഞു പാ​യു​ന്നു​ണ്ടെ​ന്ന ബോധം വന്നു; ‘ചക്ര​വർ​ത്തി ജയി​ക്ക​ട്ടെ’ എന്നു​ള്ള ആർ​പ്പു​വി​ളി​യു​ടെ സ്ഥാ​ന​ത്തു് നി​രാ​ശ​ത​യോ​ടു​കൂ​ടിയ പര​ക്കം​പാ​ച്ചി​ലി​ന്റെ ലഹള കേൾ​ക്കു​ന്നു; പി​ന്നിൽ കൂ​ട്ട​പ്പാ​ച്ചി​ലോ​ടു​കൂ​ടി, അധി​ക​മ​ധി​കം ചത​യ​പ്പെ​ട്ടും, ഓരോ കാൽ​വെ​പ്പി​ലും അധി​ക​മ​ധി​കം ആളുകൾ ചത്തു​മ​റി​ഞ്ഞും, അവർ മുൻ​പോ​ട്ടു തന്നെ തള്ളി​ക്ക​യ​റി. ഒരു​ത്ത​നെ​ങ്കി​ലും ശങ്കി​ച്ചു നി​ല്ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി​ല്ല; ആ അണി​നി​ര​പ്പിൽ ഒരൊ​റ്റ പേ​ടി​ത്തൊ​ണ്ട​നി​ല്ല. ആ സൈ​ന്യ​ത്തി​ലെ ഓരോ ഭടനും ഓരോ സേ​നാ​പ​തി​യാ​യി​രു​ന്നു. ആ ആത്മ​ഹ​ത്യ​യിൽ ഒരു​ത്ത​നെ​യെ​ങ്കി​ലും കാ​ണാ​തി​രു​ന്നി​ട്ടി​ല്ല.

തി​ക​ച്ചും അമ്പ​ര​ന്നു, മര​ണ​ത്തെ സ്വാ​ഗ​ത​പൂർ​വം സ്വീ​ക​രി​ക്കു​ന്ന​തി​ലു​ള്ള സർ​വ​മാ​ഹാ​ത്മ്യം കൊ​ണ്ടും മഹ​ത്ത​ര​നായ നേ ആ കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റി​ലെ എല്ലാ ആപൽ​പ്ര​വാ​ഹ​ങ്ങൾ​ക്കും മുൻ​പിൽ അവ​ന​വ​നെ കൊ​ണ്ടി​ട്ടു. അവി​ടെ​വെ​ച്ച് അയാ​ളു​ടെ കാ​ല്ക്കീ​ഴിൽ അഞ്ചാ​മ​ത്തെ കുതിര ചത്തു​മ​റി​ഞ്ഞു. വി​യർ​ത്തൊ​ലി​ച്ച് കണ്ണു​കൾ കത്തി​ജ്ജ്വ​ലി​ച്ച്, വാ​യിൽ​നി​ന്നു പത വന്നു​കൊ​ണ്ടു് കു​ടു​ക്കി​ടാ​ത്ത ഉടു​പ്പോ​ടു​കൂ​ടി, ഒര​ശ്വ​ഭ​ട​ന്റെ വെ​ട്ടിൽ തന്റെ അം​സാ​ഭ​ര​ണ​ങ്ങ​ളിൽ ഒന്നു പകുതി മു​റി​ഞ്ഞു​പോ​യി, കഴു​കിൻ​രൂ​പ​മു​ള്ള തന്റെ തൊ​പ്പി​പ്പൂ​വു് ഒരു വെ​ടി​യു​ണ്ട​യാൽ ചത​ഞ്ഞു​മ​ങ്ങി, ആ ചോ​ര​യിൽ മു​ങ്ങി, ചളി​യി​ലാ​ണു്, ഒരു മു​റി​ഞ്ഞ വാൾ കൈ​യി​ലു​മാ​യി, ആർ​ക്കും ബഹു​മാ​നം തോ​ന്നി​ക്കു​ന്ന ആ മഹാൻ നി​ന്നു പറ​ഞ്ഞു: ‘ഒരു ഫ്ര​ഞ്ചു സേ​നാ​പ​തി യു​ദ്ധ​ക്ക​ള​ത്തിൽ മര​ണ​മ​ട​യുക എങ്ങ​നെ​യെ​ന്നു വന്നു കാ​ണു​വിൻ!’ പക്ഷേ, അതു വെ​റു​തെ; അയാൾ മരി​ച്ചി​ല്ല. അയാൾ കണ്ണു നട്ടും ശു​ണ്ഠി​പി​ടി​ച്ചു​മി​രു​ന്നു. ദെർ​ലോ​ങ്ങി​നു നേർ​ക്ക് അയാൾ ഈ ചോ​ദ്യം വലി​ച്ചെ​റി​ഞ്ഞു, ‘നി​ങ്ങൾ ഇവിടെ കി​ട​ന്നു മരി​ക്കു​വാൻ ഭാ​വ​മി​ല്ലേ?’ ഒരു​പ​ടി ജന​ങ്ങ​ളെ അര​ച്ചു​ക​ള​യു​വാൻ​വേ​ണ്ടി നി​ല്ക്കു​ന്ന ആ പീ​ര​ങ്കി​നി​രൗ​ഇ​ടെ​യെ​ല്ലാം നടു​വിൽ​നി​ന്നു് അയാൾ ഉച്ച​ത്തിൽ ആർ​ത്തു പറ​ഞ്ഞു: ‘അപ്പോൾ എനി​ക്കു മാ​ത്രം യാ​തൊ​ന്നു​മി​ല്ല! ഹാ! ഈ ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ മു​ഴു​വ​നും എന്റെ കു​ട​ലിൽ പാ​ഞ്ഞു​ക​യ​റി​യാൽ​കൊ​ള്ളാ​മാ​യി​രു​ന്നു!’ ഭാ​ഗ്യം​കെ​ട്ട മനു​ഷ്യ, ഫ്രാൻ​സു​കാ​രു​ടെ വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ​ക്കാ​യി​ട്ടാ​ണു് അങ്ങ​യെ ഈശ്വ​രൻ കരു​തി​യി​ട്ടു​ള്ള​ത്!

രക്ഷി​സം​ഘ​ത്തി​നു പി​ന്നിൽ നടന്ന കൂ​ട്ട​പ്പാ​ച്ചിൽ വ്യ​സ​ന​ക​ര​മാ​യി​രു​ന്നു.

പെ​ട്ടെ​ന്നു് എല്ലാ ഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നും സൈ​ന്യ​ങ്ങൾ പിൻവാങ്ങി-​ ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ്, ലാ​യി​സാ​ന്തു്, പാ​പ്പി​ലോ​ത്തു്, പ്ലാൻ​സ്വ്നാ. ‘ചതി!’ എന്നു​ള്ള നി​ല​വി​ളി​യെ​ത്തു​ടർ​ന്നു ‘കഴി​യു​ന്ന​വർ രക്ഷ​പ്പെ​ട്ടു​കൊൾ​വിൻ’ എന്നു മാ​റ്റൊ​ലി​ക്കൊ​ണ്ടു. ചി​ത​റി​പ്പോ​കു​ന്ന ഒരു സൈ​ന്യം ഒരു മഞ്ഞു​രു​ക്കം​പോ​ലെ​യാ​ണു്. എല്ലാം അലി​യു​ന്നു, തക​രു​ന്നു, പൊ​ട്ടി​ക്കീ​റു​ന്നു, ഒലി​ക്കു​ന്നു, ഒഴു​കു​ന്നു, തള്ളി​വീ​ഴു​ന്നു, തി​ങ്ങി​ഞെ​രു​ങ്ങു​ന്നു, കു​തി​ച്ചു​പാ​യു​ന്നു, ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ കഴി​യു​ന്നു. അന്ന​ത്തെ പര​ക്കം​പാ​ച്ചിൽ അഭൂ​ത​പൂർ​വ​മാ​ണു്. നേ ഒരു കു​തി​ര​യെ കടം വാ​ങ്ങി. അതി​ന്മേൽ ചാ​ടി​ക്ക​യ​റി. തൊ​പ്പി​യോ വാളോ കൂ​ടാ​തെ ബ്രൂ​സ്സൽ​സി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​യിൽ വി​ല​ങ്ങ​ടി​ച്ചു നി​ന്നു. ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രേ​യും ഫ്രാൻ​സു​കാ​രേ​യും ഒരു​പോ​ലെ, തട​ഞ്ഞു. അയാൾ സൈ​ന്യ​ത്തെ മട​ക്കി​വി​ളി​ക്കാൻ ബു​ദ്ധി​മു​ട്ടി ശ്ര​മി​ക്കു​ന്നു; സ്വ​ധർ​മ​ത്തെ കൈ​വി​ടാ​തി​രി​ക്കാൻ അവ​രോ​ടു​പ​ദേ​ശി​ക്കു​ന്നു; അവരെ പു​ച്ഛി​ക്കു​ന്നു; ആ പാ​ച്ചി​ലി​നി​ട​യിൽ അയാൾ പി​ടി​ച്ചു​തൂ​ങ്ങു​ന്നു. അയാൾ അമ്പ​ര​ന്നു. ‘സേ​നാ​പ​തി നേ ചി​ര​കാ​ലം ജയി​ക്ക​ട്ടെ’ എന്നാർ​ത്തും​കൊ​ണ്ടു പട്ടാ​ള​ക്കാർ അയാ​ളു​ടെ മുൻ​പിൽ​നി​ന്നു പാ​ഞ്ഞു. ടാർ​ട്ടർ സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ വാ​ളു​കൾ​ക്കും, കെം​റ്റു്, ബെ​സ്റ്റു്, പ്യാ​ക്ക്, റയ്ലാ​ണ്ടു് എന്നി​വ​രു​ടെ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ ചൊ​രി​യു​ന്ന കൂ​ട്ട​വെ​ടി​കൾ​ക്കും നടു​ക്കു കി​ട​ന്നു് ഓളം​വെ​ട്ടു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, ദ്യൂ​റ്യൂ​ത്തി​ന്റെ സൈ​ന്യ​ങ്ങൾ അമ്പ​ര​ന്നു് അങ്ങോ​ട്ടു​മി​ങ്ങോ​ട്ടും പാ​ഞ്ഞു. ദ്വ​ന്ദ്വ​യു​ദ്ധ​ങ്ങ​ളിൽ​വെ​ച്ച് ഏറ്റ​വും അപ​ക​ടം​പി​ടി​ച്ച​താ​ണു് തോല്മ; രക്ഷ​പ്പെ​ട്ടു കി​ട്ടു​വാൻ​വേ​ണ്ടി സു​ഹൃ​ത്തു​ക്കൾ​ത്ത​ന്നെ അന്യോ​ന്യം കു​ത്തി​ക്കൊ​ല്ലു​ന്നു; യു​ദ്ധ​പ്പു​ഴ​യി​ലെ വമ്പി​ച്ച നു​ര​ക്ക​ട്ട​ക​ളെ​ന്ന​പോ​ലെ, കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​ക​ളും കു​തി​ര​പ്പ​ട​ക​ളും ചി​ന്നി​പ്പി​രി​ഞ്ഞു, തമ്മിൽ​ത്ത​മ്മിൽ തട്ടി​ച്ചി​ത​റു​ന്നു. ഒര​റ്റ​ത്തു ലോ​ബോ​വും മറ്റേ അറ്റ​ത്തു റെ​യി​നും ആ കോ​ളേ​റ്റ​ത്തി​ലേ​ക്കു വലി​ഞ്ഞു​പോ​യി, തന്റെ രക്ഷി സം​ഘ​ത്തിൽ​നി​ന്നു ശേ​ഷി​ച്ചു കി​ട്ടിയ സാ​മാ​ന​ങ്ങ​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു് നെ​പ്പോ​ളി​യൻ വെ​റു​തെ അവി​ട​വി​ടെ മതിൽ കെ​ട്ടി; അപ്പോ​ഴും കീഴിൽ നി​ല്ക്കു​ന്ന കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ങ്ങ​ളെ ഒടു​വി​ല​ത്തെ കൈ​യാ​യി അദ്ദേ​ഹം വെ​റു​തെ ചെ​ല​വ​ഴി​ച്ചു​നോ​ക്കി. വി​വി​യ​ന്നു മുൻ​പിൽ ക്വി​യോ​വും, ബ്യൂ​ളോ​വി​നു മുൻ​പിൽ ലോ​ബോ​വും, വാൻ​ഡെ​ല്യൂ​റി​നു മുൻ​പിൽ കെ​ല്ലർ​മാ​നും, പേർ​ച്ചി​നു മു​മ്പിൽ ലോ​ബോ​വും, വാൻ​ഡെ​ല്യൂ​റി​നു മുൻ​പിൽ കെ​ല്ലർ​മ​നും, പേർ​ച്ചി​നു മു​മ്പിൽ മൊ​റാ​ണ്ടും, പ്ര​ഷ്യ​യി​ലെ വി​ല്യം രാ​ജ​കു​മാ​ര​നു മു​മ്പിൽ ദാ​മോ​ങ്ങും സൂ​ബേർ​വി​ക്കും പിൻ​വാ​ങ്ങി; ചക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ങ്ങൾ​ക്കു നേ​താ​വാ​യി​രു​ന്ന ഗയോ​ട്ടു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളു​ടെ കാൽ​ച്ചു​വ​ട്ടിൽ നി​ലം​പൊ​ത്തി. ഓടി​പ്പോ​കു​ന്ന​വ​രു​ടെ മുൻ​പിൽ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ പറ​ന്നു​ചെ​ല്ലു​ന്നു. പ്ര​സം​ഗി​ക്കു​ന്നു, തി​ര​ക്കു​ന്നു, പേ​ടി​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്നു, അപേ​ക്ഷി​ക്കു​ന്നു. രാ​വി​ലെ ‘ചക്ര​വർ​ത്തി ജയി​ക്ക​ട്ടെ’ എന്നു് ആർ​ത്തു​വി​ളി​ച്ചി​രു​ന്ന എല്ലാ​വ​രും വായ പൊ​ളി​ച്ചു നി​ല്പാ​യി. അവർ അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ കണ്ടി​ട്ടു് അറി​യു​ന്ന​തേ ഇല്ല. പൂ​തു​താ​യി വന്ന പ്ര​ഷ്യൻ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം മുൻ​പോ​ട്ടു് അടി​ച്ചു​ക​യ​റു​ന്നു. പറ​ന്നു​ചെ​ല്ലു​ന്നു, കൊ​ത്തി​നു​റു​ക്കു​ന്നു, തച്ചു​മ​റി​ക്കു​ന്നു, കൊ​ന്നു​ത​ള്ളു​ന്നു, മൂ​ല​നാ​ശം വരു​ത്തു​ന്നു. കു​തി​ര​കൾ കു​ട​ഞ്ഞു​പാ​യു​ന്നു; പീ​ര​ങ്കി​കൾ പറ​പ​റ​ക്കു​ന്നു; പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ലെ ഭട​ന്മാർ പീ​ര​ങ്കി​വ​ണ്ടി​കൾ അഴി​ച്ചു​വി​ട്ടു കു​തി​ര​ക​ളെ തങ്ങ​ളു​ടെ രക്ഷ​യ്ക്കു​പ​യോ​ഗ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്നു. നാലു ചക്ര​ങ്ങ​ളും ആകാ​ശ​ത്തു മറി​ഞ്ഞു​കി​ട​ക്കു​ന്ന സാ​മാ​ന​വ​ണ്ടി​കൾ വഴി​മു​ട​ക്കു​ക​യും കൂ​ട്ട​ക്കൊ​ല​കൾ ഉണ്ടാ​ക്കി​ത്തീർ​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു. ആളുകൾ ചത​ഞ്ഞു, കി​ട​ന്ന​ര​ഞ്ഞു, മറ്റു​ള്ള​വർ ചത്ത​വ​രു​ടേ​യും ചാ​വാ​ത്ത​വ​രു​ടേ​യും മു​ക​ളി​ലൂ​ടെ ചവു​ട്ടി​പ്പോ​യി. ആയു​ധ​ങ്ങ​ളൊ​ന്നും കാ​ണാ​നി​ല്ല. ഈ നാ​ല്പ​തി​നാ​യി​രം ആളു​ക​ളു​ടെ ആക്ര​മ​ണം​കൊ​ണ്ടു മു​ട​ങ്ങി​യി​രി​ക്കു​ന്നു നി​ര​ത്തു​ക​ളും ഊടു​വ​ഴി​ക​ളും പാ​ല​ങ്ങ​ളും കു​ന്നു​ക​ളും വയ​ലു​ക​ളും നി​രാ​ശ​ത​യും പട്ടാ​ള​മാ​റാ​പ്പു​ക​ളും തോ​ക്കു​ക​ളും കോ​ത​മ്പ​ച്ചെ​ടി നി​റ​ഞ്ഞ വയ​ലു​ക​ളിൽ ചെ​ന്നു​വീ​ഴു​ന്നു. വാൾ​വെ​ട്ടു​കൾ വഴി​യു​ണ്ടാ​ക്കു​ന്നു; ചങ്ങാ​തി​മാ​രി​ല്ലാ​താ​യി, ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാ​രി​ല്ലാ​താ​യി, സേ​നാ​പ​തി​ക​ളി​ല്ലാ​താ​യി, അനിർ​വ​ച​നീ​ന​മായ ഒരു ഭയ​ങ്ക​രത. വാ​ളി​ന്റെ സൗ​ക​ര്യം​പോ​ലെ സി​ത്താ​ങ്ങ് ഫ്രാൻ​സി​നെ മു​റി​ച്ചു​ത​ള്ളി. സിം​ഹ​ങ്ങൾ ആടു​ക​ളാ​യി മാറുക. ഇങ്ങ​നെ​യാ​യി​രു​ന്നു അന്ന​ത്തെ പര​ക്കം പാ​ച്ചിൽ..

ഗെ​നോ​പ്പിൽ​വെ​ച്ചു തി​രി​ഞ്ഞു​നി​ല്ക്കാ​നു​ള്ള, യു​ദ്ധ​ത്തി​നൊ​രു​ങ്ങു​വാ​നു​ള്ള, വരി​നി​ര​ക്കു​വാ​നു​ള്ള, ഒരു ശ്ര​മ​മു​ണ്ടാ​യി. ലോബോ മു​ന്നൂ​റു പേരെ പി​ടി​ച്ചു​കൂ​ട്ടി. അയാൾ ഗ്രാ​മ​ത്തി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി മു​ട​ക്കി; പക്ഷേ, പ്ര​ഷ്യൻ​പീ​ര​ങ്കി​ക​ളു​ടെ ഒന്നാ​മ​ത്തെ വെ​ടി​പൊ​ട്ട​ലോ​ടു​കൂ​ടി എല്ലാം കു​തി​കു​തി​ച്ചു; ലോബോ പി​ടി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കു കട​ക്കു​വാൻ കു​റ​ച്ചു നി​മി​ഷ​ങ്ങൾ​കൂ​ടി നട​ക്കേ​ണ​മെ​ന്നു​ള്ളേ​ട​ത്തു വഴി​യു​ടെ വല​തു​വ​ശ​ത്തു​ള്ള ഒരി​ഷ്ടി​ക​പ്പു​ര​യു​ടെ പഴയ നെ​റ്റി​പ്പു​റ​ത്തു് ആ കൂ​ട്ട​വെ​ടി രേ​ഖ​പ്പെ​ട്ടു​കി​ട​ക്കു​ന്ന​തു് ഇന്നും കാണാം. ധാ​രാ​ള​ത്തി​ല​ധി​കം ജയി​ച്ചി​ല്ലെ​ങ്കി​ലോ എന്നു​വെ​ച്ചു പ്ര​ഷ്യ​ക്കാർ, നി​ശ്ച​യ​മാ​യും, ഭ്രാ​ന്തു​പി​ടി​ച്ചു, ഗെ​നാ​പ്പി​നു നേരെ അടി​ച്ചു​ക​യ​റി. അവ​രു​ടെ പിൻ​ചെ​ല്ലൽ എന്തെ​ന്നി​ല്ലാ​ത്ത​താ​യി​രു​ന്നു. ഉന്മൂ​ല​നാ​ശം ചെ​യ്വാൻ ബ്ലൂ​ഷേർ കല്പ​ന​കൊ​ടു​ത്തു. ഒരു പ്ര​ഷ്യ​ക്കാ​ര​നെ​യെ​ങ്കി​ലും തട​വു​കാ​ര​നാ​യി പി​ടി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​വ​രു​ന്ന ഏതു് ഫ്ര​ഞ്ച് ഭട​നേ​യും കൊ​ന്നു​ക​ള​യു​മെ​ന്നു പേ​ടി​പ്പെ​ടു​ത്തിയ റോ​ഷു​വേ പരി​താ​പ​ക​ര​മായ ഒരു​ദാ​ഹ​ര​ണം കാ​ണി​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്തു. ബ്ലൂ​ഷേ​റാ​ക​ട്ടെ റോ​ഷു​വ​യെ കവ​ച്ചു​വെ​ച്ചു. യു​വാ​ക്ക​ന്മാ​രായ രക്ഷ​ക​രു​ടെ മേ​ലാ​ളായ ദുയേം ഗെ​നാ​പ്പി​ലെ ഒരു ചാ​രാ​യ​ക്ക​ട​യു​ടെ ഉമ്മ​റ​ത്തു​വെ​ച്ചു ഞെ​രു​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു് ഒരു യമ​കി​ങ്ക​ര​ന്നു വാൾ വെ​ച്ചു കു​മ്പി​ട്ടു; ആ എതി​രാ​ളി അതു വാ​ങ്ങി തട​വു​കാ​ര​ന്റെ കഥ കഴി​ച്ചു. തോ​റ്റു​പോ​യ​വ​രെ കൊ​ത്തി​നു​റു​ക്കി ജയം മു​ഴു​മി​പ്പി​ച്ചു; ഞങ്ങൾ ചരി​ത്രം പറ​ക​യാ​യ​തു​കൊ​ണ്ടു്, ശി​ക്ഷി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യ​ട്ടെ; വയ​സ്സ​നായ ബ്ലൂ​ഷേർ തന്നെ​ത്ത​ന്നെ അവ​മാ​നി​ച്ചു. ഈ കൊടും ക്രൂ​രത ആ മഹാ​പാ​വ​ത്തി​നു് ഓപ്പ​മി​ട്ടു. നി​രാ​ശ​ത​യോ​ടു​കൂ​ടിയ ആ പര​ക്കം​പാ​ച്ചിൽ ഗെ​നാ​പ്പു് കട​ന്നു, ക്വാത്തൃ-​ബ്രാ കട​ന്നു, ഗോ​സ്സി​യെ കട​ന്നു, ഫ്രാ​നെ നി​ന്നു​ള്ളൂ. കഷ്ടം! അപ്പോൾ ആരാ​ണു് ആവിധം തി​രി​ഞ്ഞു​നോ​ക്കാ​തെ പാ​ഞ്ഞു​പോ​യ​തു? നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ മഹാ​സൈ​ന്യം!

ഈ തല​ചു​റ്റൽ, ഈ ഭയ​പ്പാ​ടു്, ചരി​ത്ര​ത്തെ അമ്പ​ര​പ്പി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള​വ​യിൽ​വെ​ച്ച് ഏറ്റ​വും ഉൽ​കൃ​ഷ്ട​ത​ര​മായ ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ത​യു​ടെ നാ​ശ​ത്തി​ലേ​ക്കു​ള്ള ഈ അധ:പതനം-​ഇതു കാ​ര​ണ​മി​ല്ലാ​ത്ത​താ​ണോ! അല്ല, വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ന്നു വി​ല​ങ്ങ​നെ ഒരു വമ്പി​ച്ച നീ​തി​യു​ടെ നെ​ടു​നി​ഴൽ തള്ളി​നി​ല്ക്കു​ന്നു. ഇതു വി​ധി​യു​ടെ ദി​വ​സ​മാ​ണു്. മനു​ഷ്യ​നേ​ക്കാൾ ശക്തി​കൂ​ടിയ ഒരു തേ​ജോ​ബ​ലം അന്ന​ത്തെ ദി​വ​സ​ത്തെ​യു​ണ്ടാ​ക്കി. നെ​റ്റി​ത്ത​ട​ങ്ങ​ളി​ലെ ആ ഭയ​ച്ചു​ളി​വു് അതു​കൊ​ണ്ടാ​ണു്; ആ അത്ര​യും മഹാ​ന്മാർ മു​ഴു​വ​നും വാ​ളു​വെ​ച്ച​തു് അതു​കൊ​ണ്ടാ​ണു്. യൂ​റോ​പ്പു മു​ഴു​വ​നും പി​ടി​ച്ച​ട​ക്കി​യ​താ​രോ അവർ, യാ​തൊ​ന്നും പറ​യ​നാ​വ​ട്ടെ ചെ​യ്യാ​നാ​വ​ട്ടെ കഴി​യാ​തെ ആ നി​ഴ​ല്പാ​ടി​നു​ള്ളിൽ ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​നായ സന്നി​ധാ​ന​മു​ണ്ടെ​ന്നു ബോ​ധ​പ്പെ​ട്ടു, ഭൂ​മി​യിൽ കമി​ഴ്‌​ന്നു​വീ​ണു. ഇതു വി​ധി​ലി​ഖി​ത​മാ​ണു്. ആ ദിവസം മനു​ഷ്യ​ജാ​തി​യു​ടെ കാ​ഴ്ച​പ്പാ​ടു് ഒരു മാ​റ്റം മാറി. പത്തൊ​മ്പ​താം​നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ന്റെ തി​രി​കു​റ്റി​യാ​ണു് വാ​ട്ടർ​ലൂ. ആ മഹ​ത്തായ ശതാ​ബ്ദ​ത്തി​ന്റെ ആഗ​മ​ന​ത്തി​നു് ആ മഹാ​നായ മനു​ഷ്യ​ന്റെ അന്തർ​ദ്ധാ​നം ആവ​ശ്യ​മാ​യി​രു​ന്നു. ഏതോ ഒരാൾ-​ആരും ഉത്ത​രം പറ​യാ​നി​ല്ലാ​ത്ത ഒരു സത്ത്വം-​ സക​ല​ത്തി​ന്റെ​യും ഉത്ത​ര​വാ​ദി​ത്വം കൈ​യി​ലെ​ടു​ത്തു. ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ന്മാ​രു​ടെ പരി​ഭ്ര​മ​ത്തി​നു സമാ​ധാ​നം പറയാം. വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ഒരു മേ​ഘ​ത്തി​ലും കവി​ഞ്ഞ എന്തോ ഒന്നുണ്ട്-​ആകാശക്കാഴ്ചയെസ്സംബന്ധിക്കുന്ന എന്തോ ഒന്നു​ണ്ടു്. ഈശ്വ​രൻ അതിലെ കട​ന്നു​പോ​യി.

രാ​ത്രി​യാ​യ​പ്പോൾ, ഗെ​നാ​പ്പി​ന​ടു​ത്തു​ള്ള വയൽ​പ്ര​ദേ​ശ​ത്തു​വെ​ച്ചു, ബേർ​നാ​റും ബേർ​ത്രാ​ങ്ങും കൂടി, കണ്ണു നട്ടു, മനോ​രാ​ജ്യ​ത്തിൽ മു​ങ്ങി, ഭാ​ഗ്യം​കെ​ട്ടു, പടുദു:ഖിയായ ഒരു മനു​ഷ്യ​നെ പു​റം​കു​പ്പാ​യ​ത്തി​ന്റെ വക്കു പി​ടി​ച്ചു​നിർ​ത്തി; കൂ​ട്ട​പ്പാ​ച്ചി​ലി​ന്റെ ഓള​ത്തിൽ അതു​വ​രെ തള്ളി​പ്പോ​ന്നു​പോയ ആ മനു​ഷ്യൻ കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്തു​നി​ന്നി​റ​ങ്ങി, തന്റെ കു​തി​ര​യു​ടെ കടി​ഞ്ഞാൺ കൈ​യിൽ​ച്ചു​റ്റി. അമ്പ​ര​ന്ന നോ​ട്ട​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി, തനി​ച്ചു വീ​ണ്ടും വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലേ​ക്കു​ത​ന്നെ മട​ങ്ങു​ക​യാ​ണു്. അതു് ഒരി​ക്കൽ​കൂ​ടി മുൻ​പോ​ട്ടു കയ​റി​ച്ചെ​ല്ലാൻ നോ​ക്കു​ന്ന നെപ്പോളിയനായിരുന്നു-​ ആ ചി​ന്നി​ത്ത​കർ​ന്നു​പോയ സ്വ​പ്ന​ത്തി​ലെ പടു​കൂ​റ്റ​നായ സ്വ​പ്നാ​ട​ന​ക്കാ​രൻ.

രക്ഷി​സൈ​ന്യ​ത്തി​ലെ പല ചതു​ര​പ്പ​ട​ക​ളും ആ അപ​ജ​യ​പ്പു​ഴ​യു​ടെ നടു​ക്കു, തള്ളി​യൊ​ഴു​കു​ന്ന വെ​ള്ള​ത്തിൽ പാ​റ​ക​ളെ​ന്ന​പോ​ലെ, യാ​തൊ​ര​ന​ക്ക​വു​മി​ല്ലാ​തെ രാ​ത്രി​യാ​വു​ന്ന​തു​വ​രെ നി​ന്ന​നി​ല​യിൽ​ത്ത​ന്നെ നി​ല്ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി. രാ​ത്രി വന്നു; അതോ​ടു​കൂ​ടി മര​ണ​വും; ആ രണ്ടു നി​ഴ​ലു​ക​ളു​ടേ​യും കൂ​ടി​യു​ള്ള പു​റ​പ്പാ​ടു് അവർ കാ​ത്തു​നി​ന്നു; അജ​യ്യ​ന്മാ​രായ ആ രക്ഷി​കൾ അവ​യ്ക്കു തങ്ങ​ളെ ചു​റ്റി​വ​ള​യു​വാൻ സമ്മ​തം കൊ​ടു​ത്തു. ഓരോ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പും, മറ്റു​ള്ള​വ​യിൽ​നി​ന്നു് ഒറ്റ​പ്പെ​ട്ടു.സാ​ക്ഷാൽ സൈ​ന്യ​വു​മാ​യി യാ​തൊ​രു​ബ​ന്ധ​വു​മി​ല്ലാ​തെ, ഓരോ ഭാ​ഗ​വും പ്ര​ത്യേ​കം പ്ര​ത്യേ​കം ചി​ന്നി​ച്ചി​ത​റി, തനി​ച്ചു ചത്തു. ഈ അവ​സാ​ന​ക്രി​യ​യ്ക്ക് അവർ, ചിലർ റോ​സോ​മ്മി​ന്നു മു​ക​ളി​ലും മറ്റു​പേർ മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങ്ങി​ലെ മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പി​ലു​മാ​യി, തങ്ങ​ളു​ടെ ചു​വ​ടു​റ​പ്പി​ച്ചി​രു​ന്നു. അവിടെ, ആ ഭാ​ഗ്യം​കെ​ട്ട ചതു​ര​പ്പ​ട​കൾ ഉപേ​ക്ഷി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു, തോ​ല്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളാ​യി, ഒരു വല്ലാ​ത്ത നി​ല​യിൽ തങ്ങ​ളു​ടെ മര​ണ​വേ​ദ​ന​ക​ളെ അനു​ഭ​വി​ച്ചു. യൂൽം, വാ​ഗ്രാം, ഴെന, ഫ്രീ​ദ്ലാ​ങ് എന്നി​വർ അവ​രോ​ടു​കൂ​ടി മരി​ച്ചു.

ഇരു​ട്ട​ത്തു വൈ​കു​ന്നേ​രം ഒമ്പ​തു മണി​യോ​ടു​കൂ​ടി, അവരിൽ ഒരാൾ മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങ് കു​ന്നിൻ​പു​റ​ത്തി​ന്റെ അടി​വാ​ര​ത്തിൽ തനി​ച്ചു​പെ​ട്ടു. ആ അപ​ക​ടം​പി​ടി​ച്ച താ​ഴ്‌​വാ​ര​ത്തിൽ, കവ​ച​ധാ​രി​കൾ കയ​റി​പ്പോയ കടും​തൂ​ക്ക​ത്തി​നു ചു​വ​ട്ടിൽ. ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ഭട​സം​ഘം തള്ളി​ക്ക​വി​ഞ്ഞ സ്ഥ​ല​ത്തു, ജയി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞ ശത്രു​സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ കൂ​ട്ട​വെ​ടി​കൾ​ക്കു കീഴിൽ, ഭയ​ങ്ക​ര​മായ വെ​ടി​മ​രു​ന്നു​പു​ക​യു​ടെ ഉള്ളിൽ, ഈ ചതു​ര​പ്പട നി​ന്നു യു​ദ്ധം​വെ​ട്ടി. അതി​ന്റെ നേ​തൃ​ത്വം വഹി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു് കാം​ബ്രോ​ന്ന് എന്നു് പേരായ ഒരു നി​സ്സാ​ര​നാ​ണു്. ഓരോ കു​ട്ട​വെ​ടി​യും വന്നു​കൊ​ള്ളു​മ്പോൾ ആ ചതു​ര​പ്പട വി​സ്താ​രം കു​റ​യു​ക​യും പകരം കാ​ണി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യും. തന്റെ നാലു പുറം ചു​മ​രും ഉള്ളോ​ട്ടു ചു​രു​ങ്ങി​ച്ചു​രു​ങ്ങി​വ​ന്നു് ആ ചതു​ര​പ്പട ശത്രൂ​ക​ളു​ടെ വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ​ക്ക് ഓരോ കൂ​ട്ട​വെ​ടി​കൊ​ണ്ടു മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു. ഓടി​പ്പോ​കു​ന്ന​വർ ദൂ​ര​ത്തു ശ്വാ​സ​മി​ല്ലാ​തെ നി​മി​ഷ​നേ​രം അന​ങ്ങാ​തെ നി​ന്ന് ആ വ്യ​സ​ന​ക​ര​വും അടി​ക്ക​ടി കു​റ​യു​ന്ന​തു​മായ ഇടി​യൊ​ച്ച​യു​ടെ നേർ​ക്ക് ഇരു​ട്ട​ത്തു ചെ​വി​യോർ​ത്തു.

ഈ സൈ​ന്യം ഒരു​പി​ടി​യിൽ കൊ​ള്ളു​ന്നേ​ട​ത്തോ​ള​മാ​യി ചു​രു​ങ്ങി​യ​പ്പോൾ: അവ​രു​ടെ കൊ​ടി​ക്കൂ​റ​യിൽ ഒരു കീ​റ​ത്തു​ണി​ക്ക​ഷ്ണ​മ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊ​ന്നും ബാ​ക്കി​യി​ല്ലെ​ന്നാ​യ​പ്പോൾ; വെ​ടി​യു​ണ്ട​ക​ളെ​ല്ലാം തീർ​ന്നു, അവ​രു​ടെ തോ​ക്കു​കൾ വെറും പന്തീ​രാൻ​വെ​ടി​കൾ മാ​ത്ര​മാ​യി എന്നു​വ​ന്ന​പ്പോൾ: ജീവൻ പോയവർ ജീ​വ​നു​ള്ള​വ​രേ​ക്കാൾ വള​രെ​യ​ധി​കം ആയപ്പോൾ-​ ആ യു​ദ്ധ​വി​ജ​യി​ക​ളു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ. അത്ര​മേൽ ഹൃ​ദ​യ​സ്പൃ​ക്കായ മാ​ഹാ​ത്മ്യ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി ജീ​വ​ത്യാ​ഗം ചെ​യ്യു​ന്ന ആ വീ​ര​പു​രു​ഷർ​ക്കു ചു​റ്റും. ഒര​മാ​നു​ഷ​മായ ഭയ​വി​ശേ​ഷം വ്യാ​പി​ക്കു​ക​യും ഒരു ദീർ​ഘ​ശ്വാ​സ​മി​ട്ടു​കൊ​ണ്ടു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് പീ​ര​ങ്കി​പ്പട മൗ​ന​മ​വ​ലം​ബി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്തു. ഇതു് ഒരു​ത​രം സ്വ​സ്ഥ​ത​യു​ണ്ടാ​ക്കി. ഈ പോ​രാ​ളി​കൾ​ക്കു ചു​റ്റും പ്രേ​ത​സ്വ​രൂ​പി​ക​ളു​ടെ സമൂഹം എന്നു പറ​യാ​വു​ന്ന എന്തോ ഒന്ന്. അശ്വാ​രൂ​ഢ​ന്മാ​രായ ഭട​ന്മാ​രു​ടെ നി​ഴ​ല്പാ​ടു​കൾ. പീ​ര​ങ്കി​ക​ളു​ടെ കറു​ത്ത സ്വ​രൂ​പ​ങ്ങൾ. ചക്ര​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും തോ​ക്കു​വ​ണ്ടി​ക​ളു​ടേ​യും ഇട​യി​ലൂ​ടെ കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്ന വെ​ള്ള​യാ​കാ​ശം, യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ അഗാ​ധ​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളിൽ പു​ക​യ്ക്കു​ള്ളി​ലൂ​ടെ യു​ദ്ധ​വീ​ര​ന്മാർ ഇട​യ്ക്കി​ടെ കണ്ടി​രു​ന്ന ആ വമ്പി​ച്ച മര​ണ​വേ​ദ​ന​യു​ടെ ശി​ര​സ്സു പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ക്കു​ക​യും അതു് അവ​രു​ടെ നേർ​ക്കു പാ​ഞ്ഞു​ചെ​ല്ലു​ക​യും അവരെ തു​റി​ച്ചു​നോ​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്തു. ഇരു​ട്ടി​ന്റെ നി​ഴ​ലു​ക​ളി​ലൂ​ടെ തോ​ക്കു നി​റ​യ്ക്കു​ന്ന​തു് അവർ​ക്കു കേൾ​ക്കാ​മാ​യി​രു​ന്നു; രാ​ത്രി​യിൽ നരി​ക​ളു​ടെ കണ്ണു​പോ​ലെ, ഒന്നാ​യി കൊ​ളു​ത്ത​പ്പെ​ട്ട തീ​പ്പെ​ട്ടി​ക്കോ​ലു​കൾ അവ​രു​ടെ തല​യ്ക്കു ചു​റ്റും ഒരു തല​ച്ച​ക്ര​മു​ണ്ടാ​ക്കി; ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​യു​ടെ അടു​ക്ക​ലേ​ക്കു പഞ്ഞി​ത്തി​രി​കൾ അടു​ത്തു ചെ​ന്നു; ഉടനെ, വി​കാ​രാ​വേ​ശ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി ആ വീ​ര​പു​ര​ഷ​ന്മാ​രു​ടെ മുൻ​പിൽ ‘ധനാ​ശി​പാ​ടൽ’ ഒരു നി​മി​ഷം​കൂ​ടി കഴി​ഞ്ഞി​ട്ടാ​വ​ട്ടെ എന്നു നിർ​ത്തി​വെ​ച്ച്, ഒരു ഇം​ഗ്ലീ​ഷ്സേ​നാ​പ​തി​ചി​ല​രു​ടെ അഭി​പ്രാ​യ​ത്തിൽ കോൾ​വ​യിൽ, മറ്റു ചി​ല​രു​ടെ പക്ഷ​ത്തിൽ മെയ്റ്റ്ലാൻഡ്-​അവരോടു് ഉച്ച​ത്തിൽ വി​ളി​ച്ചു പറ​ഞ്ഞു, ‘കീ​ഴ​ട​ക്കു​വാൻ, ഹേ ധീ​ര​ന്മാ​രായ ഫ്രാൻ​സു​കാ​രേ, ആയുധം വെ​ക്കു​വിൻ.’ കാം​ബ്രോ​ന്ന് മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു, ‘മണ്ണാ​ങ്ക​ട്ട!’

കാം​ബ്രോ​ന്നി​ന്റെ മു​ഖ​ത്തു​നി​ന്നു് ആ വാ​ക്കു കേട്ട ഉടനെ, ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യം മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു, ‘വെടി!’ പീ​ര​ങ്കി​നി​ര​യ്ക്കു തീ​പ്പി​ടി​ച്ചു; കു​ന്നു വി​റ​ച്ചു; ആ മു​ഴ​ങ്ങു​ന്ന മു​ഖ​ങ്ങ​ളിൽ​നി​ന്നെ​ല്ലാം വെ​ടി​യു​ണ്ട​ക​ളു​ടെ ഒടു​വി​ലേ​ത്തേ​തായ ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​ത്തേ​ട്ടൽ കേ​ട്ടു; പൊ​ന്തി​വ​രു​ന്ന ചന്ദ്രി​ക​യിൽ അല്പം വെ​ളു​പ്പു​കൂ​ടിയ ഒരു വമ്പി​ച്ച പു​ക​പ്പ​ര​പ്പു മു​ക​ളി​ലേ​ക്കു മറി​ഞ്ഞു മറി​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ടു തള്ളി​ക്ക​യ​റി; ആ പുക ചി​ന്നി​പ്പോ​യ​പ്പോൾ അവിടെ യാ​തൊ​ന്നു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നി​ല്ല. ആ ഭയ​ങ്ക​മായ സേ​നാ​വ​ശേ​ഷം നശി​ച്ചു; ആ രക്ഷി​സം​ഘം മരി​ച്ചു. മനു​ഷ്യ​രാൽ നിർ​മ്മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ആ കാ​വ​ല്ക്കോ​ട്ട​യു​ടെ നാലു ചു​മ​രു​ക​ളും കമി​ഴ്‌​ന്നു. ആ ശവ​ങ്ങ​ളിൽ, അവി​ട​വി​ടെ​യാ​യി​ട്ടെ​ങ്കി​ലും, ഒര​ന​ക്കം​കൂ​ടി​യി​ല്ല; ഇങ്ങ​നെ​യാ​ണു്, മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങ്ങിൽ​വെ​ച്ചു, മഴ​വെ​ള്ളം​കൊ​ണ്ടും ചോ​ര​പ്ര​ള​യം​കൊ​ണ്ടും നന​ഞ്ഞു​കു​തിർ​ന്ന മണ്ണിൽ, പ്ര​സാ​ദ​മി​ല്ലാ​തെ നി​ല്ക്കു​ന്ന ധാ​ന്യ​ച്ചെ​ടി​യു​ടെ ഇടയിൽ-​ അതേ, ഇന്ന​ത്തെ​ക്കാ​ല​ത്തു നീ​വെ​ല്ലിൽ​നി​ന്നു​ള്ള തപ്പാൽ​വ​ണ്ടി അടി​ച്ചു​പാ​യി​ക്കു​ന്ന ജോസഫ് ചൂ​ള​വി​ളി​ച്ചു കൊ​ണ്ടു സവാ​രി​പോ​കു​ന്ന​തും പു​ല​രാൻ​കാ​ല​ത്തു നാലു മണി​ക്ക് ആഹ്ലാ​ദ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി സവാ​രി​പോ​കു​ന്ന​തും പു​ല​രാൻ​കാ​ല​ത്തു നാലു മണി​ക്ക് ആഹ്ലാ​ദ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി കു​തി​ര​ക​ളെ തല്ലി​യോ​ടി​ക്കു​ന്ന​തു​മായ അവിടെത്തന്നെ-​ കി​ട​ന്നു റോമൻ സൈ​ന്യ​ത്തേ​ക്കാൾ മഹി​മ​കൂ​ടിയ ഫ്ര​ഞ്ച് സൈ​ന്യം കാ​ല​ധർ​മം പ്രാ​പി​ച്ച​തു്.

വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധം ഒരു കട​ങ്ക​ഥ​യാ​ണു്. തോ​റ്റു​പോ​യ​വർ​ക്കെ​ന്ന​പോ​ലെ ജയം കി​ട്ടി​യ​വർ​ക്കും അതു നി​ഗൂ​ഢ​മ​ത്രേ. നെ​പ്പോ​ളി​യ​നെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ളം അതൊരു പരി​ഭ്ര​മ​മാ​യി​രു​ന്നു. ബ്ലൂ​ഷേർ [34] അതിൽ വെ​ടി​യു​ണ്ട​യ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊ​ന്നും കാ​ണു​ന്നി​ല്ല. വെ​ല്ലി​ങ്ട​ന്നു് അതി​നെ​പ്പ​റ്റി യാ​തൊ​ന്നും മന​സ്സി​ലാ​യി​ട്ടി​ല്ല. വി​വ​ര​ണ​ക്കൂ​റി​പ്പു​കൾ നോ​ക്കുക. യു​ദ്ധ​വർ​ത്ത​മാ​ന​പ​ത്ര​ങ്ങ​ളൊ​ക്കെ ഓരോ​ന്നു പറ​യു​ന്നു, വ്യാ​ഖ്യാ​ന​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം വ്യം​ഗ്യ​മ​യ​ങ്ങൾ. ചിലർ വി​ക്കു​ന്നു, മറ്റു ചിലർ കൊ​ഞ്ഞു​ക​യാ​ണു്. വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധ​ത്തെ ഴോ​മി​നി [35] നാലു കാ​ര്യ​ങ്ങ​ളാ​ക്കി തി​രി​ക്കു​ന്നു; മ്ഫ​ളി​ങ്ങ് അതിനെ മൂ​ന്നു മാ​റ്റ​ങ്ങ​ളാ​യി വെ​ട്ടി​മു​റി​ക്കു​ന്നു; ഷാറാ മാത്രം-​ ചില സം​ഗ​തി​ക​ളിൽ ഞങ്ങൾ നേരെ വി​പ​രീ​താ​ഭി​പ്രാ​യ​ക്കാ​രാ​ണെ​ങ്കി​ലും അദ്ദേ​ഹം മാത്രം-​ തന്റെ സാ​ഹ​ങ്കാ​ര​മായ നോ​ട്ട​ത്താൽ വി​ധി​യോ​ടു മല്ലി​ടു​ന്ന മനു​ഷ്യ​ബു​ദ്ധി​യു​ടെ ആ അത്യാ​പ​ത്തി​ന്റെ ആകൃ​തി​വി​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളെ കട​ന്നു​പി​ടി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്. മറ്റു ചരി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാർ​ക്കെ​ല്ലാം ഏതാ​ണ്ട​മ്പ​ര​പ്പു പറ്റി​പ്പോ​കു​ന്നു; ആ അമ്പ​ര​പ്പിൽ അവർ നാലു പാടും തപ്പി​നോ​ക്കു​ന്നു. മി​ന്നൽ​പ്ര​കാ​ശ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു ദി​വ​സ​മാ​യി​രു​ന്നു അതു്; അതേ, രാ​ജാ​ക്ക​ന്മാ​രു​ടെ തല തി​ക​ച്ചും തി​രി​ഞ്ഞു​പോ​കു​മാ​റു്, എല്ലാ കോ​യ്മ​ക​ളെ​യും തന്റെ പി​ന്നിൽ വലി​ച്ചു​കൂ​ട്ടിയ സൈ​നി​ക​രാ​ജ​ത്വ​ത്തി​ന്റെ ഒരു പൊ​ടി​ഞ്ഞു തകരൽ- ആയു​ധ​ശ​ക്തി​യു​ടെ അധ:പതനം, യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ അപജയം.

അമാ​നു​ഷി​ക​മായ ആവ​ശ്യ​ക​ത​യാൽ മു​ദ്ര​വെ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ഈ സം​ഭ​വ​ത്തിൽ മനു​ഷ്യൻ വേ​ഷം​കെ​ട്ടി​യാ​ടി​യി​ട്ടു​ള്ള ഭാഗം സാ​ര​മു​ള്ള​ത​ല്ല.

വെ​ല്ലി​ങ്ട​നിൽ​നി​ന്നും ബ്ലൂ​ഷേ​റിൽ​നി​ന്നും വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധം എടു​ത്തു​ക​ള​യു​ന്ന പക്ഷം, ഞങ്ങൾ ആ പ്ര​കാ​ശ​മാ​ന​മായ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടാ​ക​ട്ടേ, ആ പ്ര​താ​പ​വ​ത്തായ ജർ​മ​നി​യാ​ക​ട്ടേ, വാ​ട്ടർ​ലൂ വാ​ദ​പ്ര​തി​വാ​ദ​ത്തിൽ പങ്കെ​ടു​ക്കു​ന്നി​ല്ല. പരി​താ​പ​ക​ര​ങ്ങ​ളായ വാൾ​പ്പ​യ​റ്റു​ക​ളെ കൂ​ട്ടാ​തെ തന്നെ, ഓരോ രാ​ഷ്ട്രീ​യ​സ​മു​ദാ​യ​ങ്ങ​ളും മഹ​ത്ത​ര​ങ്ങ​ളാ​ണ​ല്ലോ എന്നു നമു​ക്ക് ഈശ്വ​ര​നോ​ടു നന്ദി പറയുക. ഇം​ഗ്ല​ണ്ടാ​ക​ട്ടേ, ജർ​മ​നി​യാ​ക​ട്ടേ, ഫ്രാൻ​സാ​ക​ട്ടേ, ഒരു വാൾ​പ്പി​ടി​യിൽ ഒതു​ങ്ങി​ക്കൊ​ണ്ട​ല്ല, വാ​ട്ടർ​ലൂ എന്ന​തു വാ​ളൂ​ക​ളൂ​ടെ ഒരു കൂ​ട്ടി​മു​ട്ടൽ മാ​ത്ര​മാ​യി​രി​ക്കു​ന്ന ഇക്കാ​ല​ത്തു ബ്ലൂ​ഷേർ​ക്കു മു​ക​ളി​ലാ​യി ജർ​മ​നി​ക്ക് ഷി​ല്ല​റു​ണ്ടു്; വെ​ല്ലി​ങ്ട​ന്നു മു​ക​ളിൽ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​നു ബയ​റ​നും. നമ്മു​ടെ ഈ ശതാ​ബ്ദ​ത്തി​നു​ള്ള സവി​ശേ​ഷത, ഒരു പര​പ്പാ​ലോ​ച​ന​ക​ളു​ടെ അഭൂ​ത​പൂർ​വ​മായ ആവിർ​ഭാ​വ​മാ​ണു്. ആ അരു​ണോ​ദ​യ​ത്തിൽ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​നും ജർ​മ​നി​ക്കും ഒരു സവി​ശേ​ഷ​മായ പ്ര​കാ​ശ​മു​ണ്ടു്. അതു രണ്ടും ഉൽ​കൃ​ഷ്ട​ങ്ങൾ​ത​ന്നെ, എന്തു​കൊ​ണ്ടു്? അവ ആലോചന ചെ​യ്യു​ന്നു. പരി​ഷ്കാ​ര​ത്തി​ലേ​ക്കു​ള്ള അവ​യു​ടെ വക വരി​കൊ​ടു​ക്ക​ലായ ആ ഉന്ന​ത​നി​ര​പ്പു ജാ​ത്യാ അവയിൽ അന്തർ​ലീ​ന​മ​ത്രേ; അതു് അവയിൽ നി​ന്നു​ത​ന്നെ ഉണ്ടാകുന്നതാണ്-​ അല്ലാ​തെ എന്തോ ഒര​പ്ര​തീ​ക്ഷിത സം​ഭ​വ​ത്തിൽ നി​ന്ന​ല്ല. പത്തൊ​മ്പ​താം​നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലേ​ക്ക് ആ രണ്ടു രാ​ജ്യ​ങ്ങ​ളും​കൂ​ടി കൊ​ണ്ടു​വ​ന്നി​ട്ടു​ള്ള അഭി​വൃ​ദ്ധി​യു​ടെ ഉത്ഭ്വാ​സ്ഥാ​നം വാ​ട്ടർ​ലൂ​വ​ല്ല. ഒരു ജയ​ത്തി​നു​ശേ​ഷം ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ വളർ​ന്നു​പൊ​ന്തുക, വെറും അപ​രി​ഷ്കൃ​ത​ജ​ന​ങ്ങൾ മാ​ത്ര​മാ​ണു്. ഒരു കൊ​ടും​ങ്കാ​റ്റിൽ അല​മ​റി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട വെ​ള്ള​ച്ചാ​ട്ട​ങ്ങ​ളു​ടെ ക്ഷ​ണി​ക​മായ അഹം​ഭാ​വ​മാ​ണ​തു്. പരി​ഷ്കൃത ജന​ങ്ങൾ, വി​ശേ​ഷി​ച്ചും നമ്മു​ടെ കാ​ല​ത്തു്, ഒരു സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്റെ നല്ല കാ​ലം​കൊ​ണ്ടോ ചീ​ത്ത​ക്കാ​ലം​കൊ​ണ്ടോ പൊ​ന്തു​ക​യും താ​ഴു​ക​യു​മി​ല്ല. മനു​ഷ്യ​ജാ​തി​ക്കി​ട​യിൽ അവർ​ക്കു​ള്ള സഗൗ​ര​വ​ത്വം ശണ്ഠ​യി​ട​ലിൽ​നി​ന്നു് കു​റേ​ക്കൂ​ടി വലു​തായ ഒന്നിൽ​നി​ന്നു​ണ്ടാ​കു​ന്നു. അവ​രു​ടെ മാ​ന്യത, അവ​രു​ടെ പദവി, അവ​രു​ടെ അറി​വു്, അവ​രു​ടെ അസാ​ധാ​രണ ബു​ദ്ധി, ഇതൊ​ന്നും ആ ചൂതുകളിക്കാർ-​ധീരോദാത്തന്മാരും ലോകവിജയികളും-​ യു​ദ്ധ​ങ്ങ​ളാ​കു​ന്ന ഷോ​ട​തി​യിൽ ഇടു​ന്ന ചില നറു​ക്കു​ക​ള​ല്ല; അഹോ, നമു​ക്ക​തി​നു് ഈശ്വ​ര​നോ​ടു് നന്ദി പറയുക! പല​പ്പോ​ഴും യു​ദ്ധ​ത്തിൽ, തോല്മ പറ്റു​ന്നു; അഭി​വൃ​ദ്ധി കീ​ഴ​ട​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്നു. ബഹു​മ​തി കു​റ​യു​ന്നു, സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യം വർ​ദ്ധി​ക്കു​ന്നു. യു​ദ്ധ​ഭേ​രി മി​ണ്ടാ​താ​കു​ന്നു; ആലോ​ച​നാ​ശ​ക്തി സം​സാ​രി​ക്കാൻ തു​ട​ങ്ങു​ന്നു. ആർ തോ​ല്ക്കു​ന്നു​വോ അവൻ ജയി​ക്കു​ന്ന​തായ ഒരു ചൂ​തു​ക​ളി​യാ​ണ​തു്. അതു​കൊ​ണ്ടു വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ന്റെ രണ്ടു​ഭാ​ഗ​ത്തെ​പ്പ​റ്റി​യും ഞങ്ങൾ മൂ​ഖം​നോ​ക്കാ​തെ പറ​യ​ട്ടെ, ആക​സ്മി​ക​സം​ഭ​വ​ത്തി​ന​വ​കാ​ശ​പ്പെ​ട്ട​തെ​ന്തോ അതു് ആക​സ്മി​ക​സം​ഭ​വ​ത്തി​നു കൊ​ടു​ക്കുക; ഈശ്വ​ര​ന്ന​വ​കാ​ശ​പ്പെ​ട്ട​തെ​ന്തോ അതീ​ശ്വ​ര​നു​ന്നും. വാ​ട്ടർ​ലൂ എന്താ​ണു്? ഒരു ജയ​മാ​ണോ? അല്ല, ഷോ​ട​തി​യിൽ സമ്മാ​നം കി​ട്ടു​ന്ന അക്കം.

ഷോ​ട​തി​യിൽ സമ്മാ​ന​മു​ള്ള അക്ക​ങ്ങ​ള​ഞ്ചും യൂ​റോ​പ്പു കൈ​യി​ലാ​ക്കി; ഫ്രാൻ​സ് സംഖ്യ എണ്ണിക്കൊടുത്തു-​ഇത്രമാത്രം.

അവിടെ ഒരു സിം​ഹ​പ്ര​തിമ പ്ര​തി​ഷ്ഠി​ക്ക​പ്പെ​ടാൻ അർ​ഹ​ത​യി​ല്ല.

അത്ര​മാ​ത്ര​മ​ല്ല, ചരി​ത്രം രേ​ഖ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​ട്ടു​ള്ള​വ​യിൽ​വ​ച്ച് ഏറ്റ​വും അത്ഭു​ത​ക​ര​മായ ഒരു യു​ദ്ധ​മാ​ണു് വാ​ട്ടർ​ലൂ. നെ​പ്പോ​ളി​യ​നും വെ​ല്ലി​ങ്ട​നും. ഇവർ ശത്രു​ക്ക​ള​ല്ല; ഇവർ വി​പ​ര്യാ​യ​ങ്ങ​ളാ​ണു്; വി​രോ​ധാ​ല​ങ്കാ​ര​ങ്ങ​ളിൽ അത്യ​ധി​കം ഉത്സു​ക​നായ ഈശ്വ​രൻ ഇതി​ല​ധി​കം വി​സ്മ​യ​നീ​യ​മായ ഒരു വൈ​പ​രീ​ത്യ​പ​രി​ശോ​ധ​ന​യിൽ​ഇ​തി​ല​ധി​കം അസാ​ധാ​ര​ണ​മായ ഒരു താരതമ്യവിവേചനത്തിൽ-​ ഏർ​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടി​ല്ല. ഒരു ഭാ​ഗ​ത്തു സൂ​ക്ഷ്മത, ദീർ​ഘ​ദൃ​ഷ്ടി, ക്ഷേ​ത്ര​ഗ​ണി​തം, കാ​ര്യ​ബോ​ധം, ഉറച്ച പിൻ​വാ​ങ്ങൽ, വാ​ശി​യേ​റിയ കൂ​സ​ലി​ല്ലാ​യ്മ​യോ​ടു​കൂ​ടി കരു​തി​വെ​ച്ച പിൻ​ബ​ലം, അക്ഷോ​ഭ്യ​മായ ഒരു വ്യ​വ​സ്ഥ, ചു​വ​ടു​നോ​ക്കു​ന്ന​തായ യു​ദ്ധ​നൈ​പു​ണ്യം, പട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റെ നി​ല​യ്ക്കി​ള​ക്കം തട്ടി​ക്കാ​തെ നിർ​ത്തു​ന്ന സേ​നാ​വി​ന്യ​സ​ന​സാ​മർ​ഥ്യം, നി​യ​മ​ത്തെ അനു​സ​രി​ച്ചു ചെ​യ്യു​ന്ന കൂ​ട്ട​ക്കൊല, ക്ര​മ​പ്പെ​ടു​ത്തിയ യു​ദ്ധം, കൈ​യിൽ​ത്ത​ന്നെ ഘടി​കാ​രം, ആക​സ്മി​ക​സം​ഭ​വ​ത്തി​നു യാ​തൊ​ന്നും ഒഴി​ച്ചി​ടാ​യ്ക, പണ്ട​ത്തെ ഇതി​ഹാ​സ​ങ്ങ​ളിൽ വർ​ണി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട ധൈ​ര്യം, തി​ക​ഞ്ഞ കണിശം; മറ്റേ ഭാ​ഗ​ത്തു സഹ​ജ​ജ്ഞാ​നം, മു​ന്ന​റി​വു്, യു​ദ്ധ​സം​ബ​ന്ധി​യായ വിഷമത, അമാ​നു​ഷ​മായ ജന്മ​വാ​സന, ഒരു തീ​പ്പ​റ​ക്കു​ന്ന നോ​ട്ടം, ഒരു കഴി​കി​നെ​പ്പോ​ലെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു നോ​ക്കു​ന്ന​തും മി​ന്ന​ലു​പോ​ലെ ചെ​ന്നു​കൊ​ള്ളു​ന്ന​തു​മായ എന്തോ ഒര​നിർ​വ​ച​നീ​യ​വ​സ്തു, അഹ​മ്മ​തി​യോ​ടു​കൂ​ടിയ സാ​ഹ​സ​ത്തിൽ ഒരു വല്ലാ​ത്ത സാ​മർ​ഥ്യം, അഗാ​ധ​ത​ര​മായ ഒരാ​ത്മാ​വി​ന്റെ എല്ലാ നി​ഗൂ​ഢ​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളും, വി​ധി​യു​മാ​യു​ള്ള കൂട്ടുകെട്ട്-​അതേ, പു​ഴ​യേ​യും മൈ​താ​ന​ത്തേ​യും കാ​ട്ടു​പ്ര​ദേ​ശ​ത്തേ​യും കു​ന്നു​ക​ളേ​യും വി​ളി​ച്ചു​വ​രു​ത്തി നിർ​ബ​ന്ധി​ച്ച് തന്നി​ഷ്ടം പ്ര​വർ​ത്തി​പ്പി​ക്കൽ, യു​ദ്ധ​ക്ക​ള​ത്തിൽ​ക്കൂ​ടി​യും തോ​ന്നി​യ​തു കാ​ണി​ക്കാൻ മാ​ത്രം പോന്ന സ്വേ​ച്ഛാ​ധി​കാ​രി​ത്വം; യു​ദ്ധ​സാ​മർ​ഥ്യ​പ​ര​മായ പ്ര​കൃ​തി​ശാ​സ്ത്ര​ത്തോ​ടു കൂടിച്ചേർന്ന-​ അതിനെ ഉയർ​ത്തു​ന്ന​തും എന്നാൽ കലക്കിത്തീർക്കുന്നതുമായ-​ ഒരു ദൈ​വ​യോ​ഗ​വി​ശ്വാ​സം. യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ ബറീം ആയി​രു​ന്നു വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ; നെ​പ്പോ​ളി​യ​നാ​ക​ട്ടേ അതി​ന്റെ മൈ​ക്കേൽ ഏൻ​ജെ​ലോ​വും. ഈ സന്ദർ​ഭ​ത്തിൽ ഗണി​ത​വി​ദ്യ അതി​ബു​ദ്ധി​യെ കീ​ഴ്പെ​ടു​ത്തി. രണ്ടു ഭാ​ഗ​ക്കാ​രും ഓരോ​രു​ത്ത​രെ കാ​ത്തി​രു​ന്നു. ശരി​ക്കു കണ​ക്കു കൂ​ട്ടി​യ​താ​രോ അയാൾ ജയി​ച്ചു. നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ഗ്രൂ​ഷി​യെ കാ​ത്തി​രു​ന്നു; അയാൾ വന്നി​ല്ല. വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ ബ്ളൂ​ഷേ​രു​ടെ വരവു കാ​ത്തു; അയാൾ വന്നു.

പണ്ട​ത്തെ യു​ദ്ധ​രീ​തി ചെ​യ്തു പക​രം​വീ​ട്ട​ലാ​ണു് വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ. ആദ്യ​കാ​ല​ത്തു നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ഇറ്റ​ലി​യിൽ വെ​ച്ച് അദ്ദേ​ഹ​ത്തോ​ടെ​തി​രി​ട്ടു, തി​ക​ച്ചും മണ്ണു കപ്പി​ച്ചു. വൃ​ദ്ധ​നായ കൂമൻ, കു​ട്ടി​യായ കഴു​കി​നു മുൻ​പിൽ പു​റം​തി​രി​ഞ്ഞു പറ​പ​റ​ന്നു. പഴയ യു​ദ്ധ​ച്ച​ട​ങ്ങി​നു് ഇടി​കൊ​ണ്ട​തു​പോ​ലെ​യാ​യി; എന്നു മാ​ത്ര​മ​ല്ല, തല താണു. ആ ഇരു​പ​ത്താ​റു വയ​സ്സു​ള്ള കോർ​സി​ക്ക​ക്കാ​രൻ ആരാ​ണു്? സക​ല​വും തനി​ക്കു പ്ര​തി​ക്കു​ല​മാ​യി, തനി​ക്ക​നു​കൂ​ല​മാ​യി യാ​തൊ​ന്നു​മി​ല്ലാ​തെ, ഭക്ഷ​ണ​സാ​ധ​ന​ങ്ങ​ളി​ല്ലാ​തെ, വെ​ടി​മ​രു​ന്നി​ല്ലാ​തെ, പീ​ര​ങ്കി​ക​ളി​ല്ലാ​തെ, പാ​ദ​ര​ക്ഷ​ക​ളി​ല്ലാ​തെ, ഏതാ​ണ്ടു സൈ​ന്യം​കൂ​ടി​യി​ല്ലാ​തെ, അസം​ഖ്യം ആളു​ക​ളോ​ടു് ഒരു കൈ​പ്പി​ടി​യി​ലൊ​തു​ങ്ങു​ന്ന ഭട​ന്മാ​രെ വെ​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു്, ഒന്നി​ച്ചു​കൂ​ടിയ യൂ​റോ​പ്പി​നു മു​ഴു​വ​നും നേരെ നിർ​ദ്ദാ​ക്ഷി​ണ്യ​മാ​യി തന്നെ​ത്ത​ന്നെ വലി​ച്ചെ​റി​യു​ക​യും തി​ക​ച്ചും അസാ​ധ്യ​മായ സ്ഥ​ല​ത്തു് എങ്ങ​നെ​യോ കട​ന്നു​കേ​റി ജയം നേ​ടു​ക​യും ചെയ്ത ആ മഹാ​നായ ശു​ദ്ധ​മ​ന്തൻ എന്തു സൂ​ചി​പ്പി​ച്ചു? ഒരി​ക്കൽ ശ്വാ​സം കഴി​ക്കാൻ​കൂ​ടി നി​ല്ക്കാ​തെ, അതേ നി​ല​യ്ക്കു​ള്ള ചില യു​ദ്ധ​ഭ​ട​ന്മാ​രെ​യും കൈ​യിൽ​വെ​ച്ച്, ഒന്നു കഴി​ഞ്ഞൊ​ന്നാ​യി, ജർ​മൻ​ച​ക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ അഞ്ചു സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​ക​ളെ തട​വി​ലാ​ക്കി​വി​ട്ട ആ ഇടി​മു​ഴ​ങ്ങു​ന്ന ശാ​സ​ന​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ തട​വു​പു​ള്ളി എവി​ടെ​നി​ന്നു​ദി​ച്ചു? ഒരു വി​ജ്ഞാ​ന​സൂ​ര്യ​ന്റെ ധി​ക്കാ​ര​ത്തോ​ടു​കൂ​ടിയ ഈ യു​ദ്ധ​ത്തെ​പ്പ​യ​റ്റ​റി​യാ​ത്ത​വൻ ആരാ​ണു്? യു​ദ്ധ​സ​മ്പ്ര​ദാ​യം പഠി​പ്പി​ക്കു​ന്ന സർ​വ​ക​ലാ​ശാല അയാൾ​ക്കു ഭ്ര​ഷ്ടു് കല്പി​ച്ചു; അതൊ​ടു​കൂ​ടി അതി​ന്റെ തറ പു​ഴു​ങ്ങി; പണ്ട​ത്തെ ‘സീസർ’ യു​ദ്ധ​സ​മ്പ്ര​ദാ​യ​ത്തി​നു പു​തി​യ​തി​നോ​ടു​ണ്ടായ എന്തെ​ന്നി​ല്ലാ​ത്ത ദ്വേ​ഷം അതിൽനിന്നാണ്-​ അതേ, സാ​ധാ​ര​ണ​മായ വാ​ളി​നു തീ​പ്പ​റ​ക്കു​ന്ന വാ​ളി​നോ​ടു​ള്ള ദ്വേ​ഷം; ഭണ്ഡാ​ര​ത്തി​നു ബു​ദ്ധി​ശ​ക്തി​യു​ടെ നേ​രെ​യു​ള്ള​തു്. 1815 ജൂൺ 18-ആം തി​യ്യ​തി നാൾ ആ കൊടും പക പകരം ചോ​ദി​ച്ചു; ലോഡി, [36] മോൺട് ബെ​ല്ലോ, [36] മോൺ​ടി​നോ​ട് [36] മാൻ​ച്വ, [36] ആർ​ക്കോള [36] എന്നീ യു​ദ്ധ​ങ്ങൾ​ക്കു ചു​വ​ട്ടിൽ അതെ​ഴു​തി​യി​ട്ടു. ‘വാ​ട്ടർ​ലൂ.’ അധി​ക​ജ​ന​ങ്ങൾ​ക്കും രു​ചി​ക​ര​മായ ഇട​ത്ത​ര​ക്കാ​രു​ടെ ജയം. ഈ കപ​ട​നാ​ട്യ​ത്തി​നു് ഈശ്വ​രാ​ജ്ഞ അനു​വാ​ദം കൊ​ടു​ത്തു. തന്റെ അധ:പത​ന​ത്തിൽ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ചെറിയ വേം​സ​റെ പി​ന്നേ​യും മുൻ​പിൽ കണ്ടു.

വാ​സ്ത​വം നോ​ക്കി​യാൽ വേം​സ​റെ കി​ട്ടു​വാൻ വെ​ല്ലി​ങ്ട​ന്റെ തല​മു​ടി​യൊ​ന്നു വെ​ളു​പ്പി​ച്ചാൽ മതി.

ഒന്നാം​ത​ര​ത്തി​ലു​ള്ള ഒരു യു​ദ്ധം രണ്ടാം​ത​ര​ത്തി​ലു​ള്ള ഒരു സേ​നാ​പ​തി ജയി​ച്ച​താ​ണു് വാ​ട്ടർ​ലൂ.

വാ​ട്ടർ​ലൂ യു​ദ്ധ​ത്തിൽ അഭി​ന​ന്ദ​നീ​യ​മാ​യി​ട്ടു​ള്ള​തു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടാ​ണു്: ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ഥ​ര്യം: ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ദൃഢത, ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ധൈ​ര്യം; അവി​ടെ​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​ലെ ശ്രേഷ്ഠവസ്തു-​ ഞങ്ങൾ ആ രാ​ജ്യ​ത്തെ മുഷിപ്പിക്കുകയല്ല-​ഇംഗ്ലണ്ടു് തന്നെ​യാ​യി​രു​ന്നു. ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​ന്റെ സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന​ല്ല; ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​ന്റെ സൈ​ന്യം.

തന്റെ സൈ​ന്യം 1815 ജൂൺ 18-ാം തി​യ്യ​തി യു​ദ്ധം ചെയ്ത ആ സൈ​ന്യം ‘ഒര​റ​യ്ക്ക​ത്ത സൈന്യ’മാ​യി​രു​ന്നു എന്നു വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ ലോർഡ് ബാ​ത്തർ​സ്റ്റി​ന്നു​ള്ള ഒരു കത്തിൽ, എന്തെ​ന്നി​ല്ലാ​ത്ത കൃ​ത​ഘ്ന​ത​യോ​ടു​കൂ​ടി പറ​ഞ്ഞു​ക​ള​ഞ്ഞു. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലെ ഉഴ​വു​ചാ​ലു​കൾ​ക്കു ചു​വ​ട്ടിൽ കു​ഴി​ച്ചു​മൂ​ട​പ്പെ​ട്ട ആ ദു:ഖമ​യ​മായ മനു​ഷ്യാ​സ്ഥി​സ​ങ്ക​ല​നം അതി​നെ​പ്പ​റ്റി എന്തു വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്നു?

വെ​ല്ലി​ങ്ട​ന്റെ കാ​ര്യ​ത്തിൽ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു് വേ​ണ്ട​തി​ല​ധി​കം വിനയം കാ​ണി​ച്ചു. വെ​ല്ലി​ങ്ട​നെ അത്ര​മേൽ വലു​താ​ക്കു​ന്ന​തു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​നെ ചെ​റു​താ​ക്കു​ക​യാ​ണു്. മറ്റു പല​രു​മു​ള്ള​തു​പോ​ലെ ഒരു യു​ദ്ധ​വീ​രൻ വെ​ല്ലി​ങ്ട​നും എന്നേ ഉള്ളൂ. ആ സ്കോ​ച്ച് ഭട​ന്മാർ, ആ അശ്വാ​രൂ​ഢ​മായ രക്ഷി​സം​ഘം, ആ മെ​യ്റ്റു് ലാൻ​ഡി​ന്റേ​യും മി​ച്ച​ലി​ന്റേ​യും സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പു​കൾ, ആ പ്യാ​ക്കി​ന്റേ​യും കെം​റ്റി​ന്റേ​യും കാ​ലാ​ളു​കൾ, ആ പോൺ​സൺ​ബി​യു​ടേ​യും സോ​മർ​സെ​റ്റി​ന്റേ​യും കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം. വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൾ മഴ​പോ​ലെ വന്നു​ചൊ​രി​യു​മ്പോൾ അതി​നു​ള്ളി​ലി​രു​ന്നു പണ്ട​ത്തെ യു​ദ്ധ​ഗാ​ന​ങ്ങൾ പാടിയ ആ സ്കോ​ട്ട്ലാ​ണ്ടി​ലെ നാ​ട്ടു​പു​റ​ത്തു​കാർ, ആ റ്റെ​ലാൻ​ഡി​ന്റെ പട്ടാ​ള​ങ്ങൾ, ഒരു തോ​ക്കെ​ടു​ത്തു ചൂ​ണ്ടേ​ണ്ട​തെ​ങ്ങ​നെ​യെ​ന്ന​റി​ഞ്ഞു​കൂ​ടാ​തെ എസ്ലി​ങ്ങി​ന്റേ​യും റി​വോ​ളി​യു​ടേ​യും പഴയ ഭട​സം​ഘ​ങ്ങ​ളോ​ടു മാ​റി​ട്ടു​നി​ന്ന ആ വെറും ബാലന്മാർ-​ ഇതൊ​ക്കെ​യാ​ണു് മഹ​ത്ത​രം. വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ നല്ല ഉറ​പ്പു​ള്ളാ​ളാ​ണു്; അതി​ലാ​ണു് അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ ഗു​ണ​മി​രി​ക്കു​ന്ന​തു്; അതിനെ ഞങ്ങൾ കു​ര​യ്ക്ക​ണ​മെ​ന്നു വി​ചാ​രി​ക്കു​ന്നി​ല്ല; പക്ഷേ, അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ കാ​ലാ​ളൂ​ക​ളി​ലും കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളി​ലും വെ​ച്ച് എത്ര നി​സ്സാ​ര​വും അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ​പ്പോ​ലെ​ത​ന്നെ ഉറ​ച്ചു​നി​ല്ക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു. ഇരി​മ്പൻ​ഭ​ട​നും ‘ഇരി​മ്പൻ​ഡ്യൂ​ക്കി’ നെ​പ്പോ​ലെ​ത്ത​ന്നെ വി​ല​യു​ള്ളൊ​ന്നാ​ണു്. ഞങ്ങ​ളെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചാ​ണെ​ങ്കിൽ, ഞങ്ങൾ ബഹു​മാ​നി​ക്കു​ക​യെ​ല്ലാം ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ഭട​നെ​യാ​ണ്ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തെ, ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ജന​സം​ഘ​ത്തെ. ജയ​സ്മാ​ര​കം പ്ര​തി​ഷ്ഠി​ക്കു​ക​യാ​ണെ​ങ്കിൽ, അതു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​ന്നാ​ണു് വേ​ണ്ട​തു്. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലു​ള്ള ജയ​സ്തം​ഭ​ത്തി​നു മു​ക​ളിൽ ഒരു മനു​ഷ്യ​ന്റെ രൂ​പ​ത്തി​നു പകരം ഒരു രാ​ജ്യ​ക്കാ​രു​ടെ പ്ര​തി​മ​യാ​ണു് ഉയ​ര​ത്തിൽ കൊ​ത്തി​വെ​ച്ചി​രു​ന്ന​തെ​ങ്കിൽ, കു​റേ​ക്കൂ​ടി ഉചി​ത​മാ​യേ​നേ.

പക്ഷേ, ഈ മഹ​ത്തായ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു് ഞങ്ങൾ ഇവിടെ പറ​യു​ന്ന​തു കേ​ട്ടാൽ ശു​ണ്ഠി​യെ​ടു​ക്കും. ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​നു സ്വ​ന്ത​മാ​യു​ള്ള 1688-ഉം [37] നമ്മു​ടേ​തായ 1789-ഉം [38] ഇരു​ന്നി​ട്ടും, ഇന്നു പ്ര​ഭു​ത്വ​ബ​ഹു​മാ​ന​മാ​കു​ന്ന ആ മായ വി​ട്ടു​പോ​യി​ട്ടി​ല്ല. വം​ശ​പാ​ര​മ്പ​ര്യ​ത്തി​ലും പൗ​രോ​ഹി​ത്യാ​ധി​കാ​ര​ത്തി​ലും അതു വി​ശ്വ​സി​ക്കു​ന്നു. ശക്തി​യി​ലും മാ​ന്യ​ത​യി​ലും മറ്റാ​രാ​ലും കവ​ച്ചു​വെ​ക്ക​പ്പെ​ടാ​ത്ത ഈ രാ​ജ്യ​ക്കാർ, ഒരു രാ​ജ്യ​ക്കാ​രാ​യി​ട്ടി​ല്ല; ഒരു രാ​ഷ്ട്രീ​യ​സ​മു​ദാ​യ​ക്കാ​രാ​യി​ട്ടാ​ണു് തങ്ങ​ളെ കരു​തു​ന്ന​തു്. ഒരു രാ​ജ്യ​ക്കാർ എന്ന നി​ല​യിൽ അവർ സ്വ​മ​ന​സ്സോ​ടെ, കീ​ഴ്‌​വ​ണ​ങ്ങു​ക​യും തങ്ങ​ളു​ടെ ഏജ​മാ​ന​നാ​യി ഒരു പ്ര​ഭു​വി​നെ സ്വീ​ക​രി​ക്കു​ക​യു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു. ഒരു തൊ​ഴി​ലാ​ളി എന്ന നി​ല​യിൽ, സ്വയം പു​ച്ഛി​ക്ക​പ്പെ​ടു​വാൻ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു് സമ്മ​തി​ക്കു​ന്നു; ഒരു പട​യാ​ളി എന്ന നി​ല​യിൽ, സ്വയം മു​ക്കാ​ലി​ന്മേൽ കെ​ട്ടി​യി​ട്ട​ടി​ക്ക​പ്പെ​ടു​വാൻ അതു സമ്മ​തി​ക്കു​ന്നു.

ഇൻ​കെർ​മാ​നി​ലെ യു​ദ്ധ​ത്തിൽ സൈ​ന്യ​ത്തെ മു​ഴു​വ​നും രക്ഷി​ച്ച​താ​യി​ക്കാ​ണു​ന്ന ഒരു ‘സർ​ജ്ജ​ന്റി’ന്റെ പേർ, പ്ര​ധാ​നോ​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​നിൽ​നി​ന്നു താ​ഴെ​യു​ള്ള ആരെ​യും യു​ദ്ധ​വീ​ര​ന്റെ നി​ല​യിൽ വി​വ​ര​ണ​ക്കു​റി​പ്പിൽ ചേർ​ക്കു​വാൻ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടി​ലെ സൈ​നി​ക​പ്ര​ഭു​ത്വം അനു​വ​ദി​ച്ചി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു്, എടു​ത്തു​പ​റ​യു​വാൻ ലോർഡ് റാ​ഗ്ലി​ന്നു നി​വൃ​ത്തി​യി​ല്ലാ​തെ​പോ​യ​തു് ഇവിടെ സ്മ​ര​ണീ​യ​മാ​ണു്.

വാ​ട്ടർ​ലൂ​പോ​ലെ​യു​ള്ള ഒരു യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ഞങ്ങൾ മറ്റെ​ല്ലാ​റ്റി​ലും​വെ​ച്ച​ധി​കം അഭി​ന​ന്ദി​ക്കു​ന്ന​തു് യദൃ​ച്ഛാ​സം​ഭ​വ​ത്തി​ന്റെ അത്ഭു​ത​ക​ര​മായ ഒരു സാ​മർ​ഥ്യ​മാ​ണു്. രാ​ത്രി ഒരു മഴ, ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങി​ലെ മതിൽ, ഒഹെ​ങ്ങി​ലെ കു​ണ്ടു​വ​ഴി, പീ​ര​ങ്കി​യൊ​ച്ച കേൾ​ക്കാ​തെ​പോയ ഗ്രൂ​ഷി, നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ വഴി അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ വഞ്ചി​ച്ച​തു, ബ്ല്യൂ​ളോ​വി​ന്റെ വഴി​കാ​ട്ടി അയാളെ സഹായിച്ചത്-​ ഈ അത്യാ​പ​ത്തു് മു​ഴു​വ​നും എത്ര ഭം​ഗി​യിൽ വരു​ത്തി​ക്കൂ​ട്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു!

എല്ലാം​കൂ​ടി, ഞങ്ങൾ തു​റ​ന്നു​പ​റ​യ​ട്ടെ, വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലു​ണ്ടാ​യ​തു് ഒരു യു​ദ്ധ​ത്തെ​ക്കാ​ള​ധി​കം ഒരു കൂ​ട്ട​ക്കൊ​ല​യാ​ണു്.

സേ​ന​ക​ളെ ഉറ​പ്പി​ച്ചു​നിർ​ത്തി​യി​ട്ടു​ള്ള യു​ദ്ധ​ങ്ങ​ളി​ലെ​ല്ലാം​വെ​ച്ച്, അത്ര​യു​മ​സം​ഖ്യം പോ​രാ​ളി​കൾ​ക്കു​കൂ​ടി അത്ര​യും കു​റ​ച്ചു സ്ഥലം ഉപ​യോ​ഗ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​ട്ടു​ള്ള ഒന്നേ ഒന്നു വാ​ട്ടർ​ലൂ​വാ​ണു്. നെ​പ്പോ​ളി​യൻ മു​ക്കാൽ​ക്കാ​ത​മേ എടു​ത്തി​രു​ന്നു​ള്ളൂ; വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ അര​ക്കാ​തം; ഓരോ ഭാ​ഗ​ത്തു് എഴു​പ​ത്തീ​രാ​യി​രം പോ​രാ​ളി​ക​ളും. ഈ ഇട​തൂർ​മ​യിൽ​നി​ന്നാ​ണു് കൂ​ട്ട​ക്കൊല പു​റ​പ്പെ​ട്ട​തു്.

താഴെ കാ​ണു​ന്ന കണ​ക്കു തിട്ടപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു-​ആൾനഷ്ടം; ഓസ്കർ​ലി​ത്സു് യു​ദ്ധ​ത്തിൽ, ഫ്രാൻ​സു​കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്കു പതി​ന്നാ​ലു്; റഷ്യ​ക്കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്കു മു​പ്പ​തു്; ആസ്ട്രി​യ​ക്കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്കു നാ​ല്പ​ത്തി​നാ​ലു്. വാ​ഗ്രാം [39] യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ഫ്രാൻ​സു​കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്കു പതി​മ്മൂ​ന്നു്; ആസ്ത്രി​യ​ക്കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്കു പതി​ന്നാ​ലു്; മോ​സ്കോ​വാ​യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ഫ്രാൻ​സു​കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്കു മു​പ്പ​ത്തേ​ഴു്; റഷ്യ​ക്കാർ​ക്ക് നാ​ല്പ​ത്തി​നാ​ലു്. ബോ​ട്സൻ [40] യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ഫ്രാൻ​സു​കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്കു പതി​മ്മൂ​ന്നു്; റഷ്യ​ക്കാർ​ക്കും പ്ര​ഷ്യ​ക്കാർ​ക്കും​കൂ​ടി നൂ​റ്റു​ക്കു പതി​ന്നാ​ലു്. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ, ഫ്രാൻ​സു​കാർ​ക്കു നൂ​റ്റു​ക്ക് അമ്പ​ത്താ​റു്. എതിർ​ഭാ​ഗ​ക്കാർ​ക്കു മു​പ്പ​ത്തൊ​ന്നു്. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ ആകെ, നൂ​റ്റു​ക്കു നാ​ല്പ​ത്തൊ​ന്നു്; ആകെ ഒരു ലക്ഷ​ത്തി​നാ​ല്പ​ത്തി​നാ​ലാ​യി​രം പോ​രാ​ളി​കൾ; അറു​പ​തി​നാ​യി​രം പേർ മരി​ച്ചു.

ഇന്നാ​ക​ട്ടെ, ഭൂ​മി​യു​ടെ ശാ​ന്തത, മനു​ഷ്യ​ന്നു​ള്ള ഉദാ​സീ​ന​മായ സഹാ​യ്യം, വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധ​സ്ഥ​ല​ത്തു കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്നു; അതു മറ്റെ​ല്ലാ മൈ​താ​ന​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും മട്ടി​ലി​രി​ക്കു​ന്നു.

അത്ര​മാ​ത്ര​മ​ല്ല, രാ​ത്രി​സ​മ​യ​ത്തു് ഒരു​ത​രം മനോ​രാ​ജ്യ​ക്കാ​രായ മൂ​ടൽ​മ​ഞ്ഞ് ആ വെ​ളി​മ്പ​റ​മ്പിൽ​നി​ന്നു പു​റ​പ്പെ​ടും; അതിലെ ഒരു പാനഥൻ സഞ്ച​രി​ക്കു​ന്നു എങ്കിൽ, അയാൾ ചെ​വി​യോർ​ത്തു​നോ​ക്കു​ന്നു എങ്കിൽ, അയാൾ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കു​ന്നു എങ്കിൽ, അപാ​യ​ക​ര​മായ ഫി​ലി​പ്പി​യി​ലെ മൈ​താ​ന​ത്തി [41] വേർജി [42] എന്ന​പോ​ലെ അയാൾ മന​സ്സു​കൊ​ണ്ടു സ്വ​പ്നം കാ​ണു​ന്നു എങ്കിൽ, അവിടെ വെ​ച്ചു​ന്റായ അത്യാ​പ​ത്തി​നെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ച് ഒരു മന:ക്ഷോ​ഭം അയാളെ കട​ന്നു ബാ​ധി​ച്ചു​പോ​കും. ആ ഭയ​ങ്ക​ര​മായ 1815 ജൂൺ 15-ആം തി​യ്യ​തി വീ​ണ്ടും ഉയിർ​ത്തെ​ഴു​ന്നേ​ല്ക്കു​ന്നു; കൃ​ത്രി​മ​മായ ആ ജയ​സ്മാ​ര​ക​മെ​ന്നു് അതാ, അന്തർ​ദ്ധാ​നം ചെ​യൂ​ന്നു; സിം​ഹ​പ്ര​തിമ വാ​യു​മ​ണ്ഡ​ല​ത്തിൽ ലയി​ക്കു​ന്നു; യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി അതി​ന്റെ വാ​സ്ത​വ​സ്ഥി​തി കൈ​ക്കൊ​ള്ളു​ന്നു; കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​ക​ളു​ടെ അണി​നി​ര​പ്പു​കൾ മൈ​താ​ന​ത്തിൽ ഓളം​മ​റി​യു​ന്നു; ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളായ കു​തി​ര​ക്കു​ള​മ്പ​ടി​കൾ ചക്ര​വാ​ള​ന്ത​ത്തെ ചവി​ട്ടി​ക്ക​ട​ക്കു​ന്നു; ആ ഭയ​പ്പെ​ട്ടു​പോയ മനോ​രാ​ജ്യ​ക്കാ​രൻ വാ​ളു​ക​ളു​ടെ മി​ന്നി​ച്ച​യും കു​ന്ത​ങ്ങ​ളു​ടെ തി​ള​ക്ക​വും തി​യ്യു​ണ്ട​ക​ളു​ടെ പാ​ളി​ച്ച​യും ഇടി​മു​ഴ​ക്ക​ങ്ങ​ളു​ടെ വമ്പി​ച്ച സങ്ക​ല​ന​വും കണ്ണു​കൊ​ണ്ടു കാ​ണു​ന്നു; ഒരു ശവ​ക്ക​ല്ല​റ​യു​ടെ അഗാ​ധ​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളി​ലെ മര​ണ​ത്തി​ന്റെ ചി​ല​മ്പി​ച്ച, യു​ദ്ധ​പ്രേ​ത​ത്തി​ന്റെ അസ്പ​ഷ്ട​മായ നി​ല​വി​ളി എന്നു​ത​ന്നെ പറ​യ​ട്ടെ, അയാൾ കേൾ​ക്കു​ന്നു; ആ നി​ഴ​ലു​ക​ളൊ​ക്കെ പട​യാ​ളി​ക​ളാ​ണു്. ആ വെ​ളി​ച്ച​ങ്ങ​ളൊ​ക്കെ കവ​ച​ധാ​രി​ഭ​ട​ന്മാ​രാ​ണു്; ആ അസ്ഥി​കൂ​ടം നെ​പ്പോ​ളി​യൻ, മറ്റേ അസ്ഥി​കൂ​ടം വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ; ഇതൊ​ന്നും ഇപ്പോ​ളി​ല്ല. എങ്കി​ലും അവ കൂ​ട്ടി​മു​ട്ടു​ക​യും അപ്പോ​ഴും ശണ്ഠ​യി​ടു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു; എന്ന​ല്ല, മല​മ്പി​ളർ​പ്പു​ക​ളെ​ല്ലാം രക്ത​വർ​ണ​മാ​കു​ന്നു; മര​ങ്ങൾ നി​ന്നു തു​ള്ളി​ത്തു​ട​ങ്ങു​ന്നു; മേ​ഘ​ങ്ങ​ലി​ലും നി​ഴ​ലു​ക​ളി​ലും​കൂ​ടി ലഹ​ള​ത​ന്നെ; ആ ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളായ കു​ന്നു​കൾ, ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ്, മോൺ​സാ​ങ്ങ്ഴാ​ങ്ങ്, ഫ്രീ​മോ​ങ്ങ്, പാ​പ്പി​ല​ത്തു്, പ്ലാൻ​സ്ന്വാ എല്ലാം തമ്മിൽ​ത്ത​മ്മിൽ കൊ​ന്നു​ക​ള​യാൻ ഏർ​പ്പെ​ട്ട പലേ പ്രേ​ത​മ​യ​ങ്ങ​ളായ കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റു​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു സമ്മി​ശ്ര​മാ​യ​വി​ധം മു​ടി​ചൂ​ടി നി​ല്ക്കു​ക​യാ​ണെ​ന്നു തോ​ന്നി​പ്പോ​കു​ന്നു.

വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​നെ​പ്പ​റ്റി ദ്വേ​ഷം വി​ചാ​രി​ക്കാ​ത്ത​വ​രാ​യി വളരെ മാ​ന്യത കൂടിയ ഒര​ഭി​പ്രാ​യ​ഭേ​ദ​ക്കാർ ഇന്നു​ണ്ടു്. ഞങ്ങൾ ആ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ ചേർ​ന്നി​ട്ടി​ല്ല. ഞങ്ങ​ളെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ളം, വാ​ട്ടർ​ലൂ എന്ന​തു സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​ന്റെ അമ്പ​ര​പ്പു​ദി​വ​സം മാ​ത്ര​മാ​ണു്. അത്ത​രം മു​ടു​ക​യിൽ​നി​ന്നു് അത്ത​രം ഒരു കഴുകു പു​റ​ത്തു​വ​ന്ന​തു നി​ശ്ച​യ​മാ​യും അപ്ര​തീ​ക്ഷി​തം​ത​ന്നെ.

ആ വാ​ദ​ത്തിൽ ഒര​ത്യു​ന്ന​ത​സ്ഥാ​ന​ത്തു കയ​റി​നി​ല്ക്കു​ന്ന​പ​ക്ഷം, ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തി​ന്നെ​തി​രാ​യി മനഃ​പൂർ​വം സമ്പാ​ദി​ച്ചെ​ടു​ത്ത ഒരു ജയ​മാ​ണു് വാ​ട്ടർ​ലൂ. ഫ്രാൻ​സി​നോ​ടു് യൂ​റോ​പ്പു​മു​ഴു​വൻ എതി​രി​ട്ട​താ​ണ​തു്; പീ​റ്റേ​ഴ്സ്ബർ​ഗ്, ബർലിൻ, വിയന, [43] മൂ​ന്നും​കൂ​ടി പാ​രി​സ്സി​നോ​ടെ​തിർ​ത്ത​താ​ണു്; സ്ഥാ​ന​വ​ലു​പ്പം ബു​ദ്ധി​ശ​ക്തി​യോ​ടെ​തിർ​ത്ത​തു്; 1815 മാർ​ച്ച് 20-ആം തി​യ്യ​തി മു​ഖാ​ന്ത​രം 1789 ജൂ​ലാ​യി 14-ആം തി​യ്യ​തി [44] ആക്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തു്. അജ​യ്യ​മായ ഫ്രാൻ​സി​ലെ പൊ​തു​ജ​ന​ക്ഷോ​ഭ​ത്തി​നെ​തി​രാ​യി ഏക​ച്ഛ​ത്രാ​ധി​പ​ത്യ​ങ്ങൾ ചെയ്ത യു​ദ്ധ​സ​ന്നാ​ഹം.ഇരു​പ​ത്താ​റു കൊ​ല്ല​മാ​യി തി​ള​ച്ചു​മ​റി​ഞ്ഞു​നി​ല്ക്കു​ന്ന ആ മഹ​ത്തായ ജന​സം​ഘ​ത്തെ എന്നെ​ന്നേ​ക്കു​മാ​യി നശിപ്പിച്ചുകളയുക-​ ഇതാ​യി​രു​ന്നു മനോ​രാ​ജ്യം. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ന്റെ കു​തി​ര​പ്പിൻ​പു​റ​ത്തു ദൈ​വി​ക​മായ അധി​കാ​ര​ശാ​സന തൂ​ങ്ങി​നി​ന്നു. അന്ന​ത്തെ ഫ്ര​ഞ്ച് സാ​മ്രാ​ജ്യം സ്വേ​ച്ഛാ​ധി​കാ​ര​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി​യി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു, പ്ര​കൃ​തി​സാ​ധാ​ര​ണ​മായ കർ​മ​ഗ​തി​ക്കു വി​ശാ​ല​മ​ന​സ്ക​ത​യോ​ടു​കൂ​ടിയ രാ​ജ്യ​ഭ​ര​ണം കൂ​ടി​യേ​ക​ഴി​യൂ എന്നാ​ക​യും, വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ ജയം പ്രാ​പി​ച്ച​വ​രു​ടെ മഹ​ത്ത​ര​മായ ആശാ​ഭം​ഗ​ത്തി​നു്, ഇഷ്ട​പ്ര​കാ​ര​മ​ല്ലെ​ങ്കി​ലും അതി​ന്റെ ഫല​മാ​യി നി​യ​മാ​നു​സൃ​ത​മായ ഒരു ഭര​ണ​രീ​തി ഏർ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ക​യും ചെ​യ്തു എന്നു​ള്ള​തു വാ​സ്ത​വ​മാ​ണു്. ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​മെ​ന്ന ലോ​ക​ഗ​തി വാ​സ്ത​വ​ത്തിൽ അജ​യ്യ​മാ​ക​യാ​ലും, എന്ന​ല്ല അതു കാ​ല​ചോ​ദി​ത​വും, ഈശ്വ​രാ​ജ്ഞ​യാൽ ഉണ്ടാ​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന​തു​മാ​ക​കൊ​ണ്ടും, അതു് എപ്പോ​ഴും പു​തു​താ​യി പു​തു​താ​യി പു​റ​പ്പെ​ട്ടു​കൊ​ണ്ടി​രി​ക്കു​ന്നു. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​നു മുൻപെ, രാ​ജ​കീ​യ​സിം​ഹാ​സ​ന​ങ്ങ​ളെ നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ഇള​ക്കി​മ​റി​ച്ച​തിൽ അതു പ്ര​ത്യ​ക്ഷീ​ഭ​വി​ച്ചു; വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​നു ശേഷം, പതി​നെ​ട്ടാ​മൻ ലൂയി സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​പ​ത്രം കൊ​ടു​ത്ത​തി​ലും അതു കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്നു; സമ​ത്വ​ത്തെ തെ​ളി​യി​ക്കു​വാ​നാ​യി അസ​മ​ത്വ​ത്തെ ഉപ​യോ​ഗ​പ്പെ​ടു​ത്തി​ക്കൊ​ണ്ടു, നേ​പ്പിൾ​സി​ലെ സിം​ഹാ​സ​ന​ത്തിൽ ഒരു വണ്ടി​ക്കാ​ര​നേ​യും സ്വീ​ഡ​നി​ലെ സിം​ഹാ​സ​ന​ത്തിൽ ഒരു ചെ​റു​സൈ​ന്യാ​ധി​പ​നേ​യും ബോ​ണ​പ്പാർ​ട്ടു് പ്ര​തി​ഷ്ഠി​ച്ചു; പതി​നെ​ട്ടാ​മൻ ലൂയിയോസാങ്ങ്-​ ത്വാ​നിൽ വെ​ച്ചു മനു​ഷ്യ സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​ന്റെ അധി​കാ​ര​പ​ത്ര​ത്തിൽ സമ്മ​തി​ച്ചൊ​പ്പി​ട്ടു. ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തെ​പ്പ​റ്റി നി​ങ്ങൾ​ക്ക് ഒര​റി​വു​ണ്ടാ​ക​ണ​മെ​ന്നു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, അതിനെ അഭി​വൃ​ദ്ധി എന്നു വി​ളി​ക്കുക; പി​ന്നെ ആ അഭി​വൃ​ദ്ധി​യെ​പ്പ​റ്റി നി​ങ്ങൾ​ക്ക് ഒര​റി​വു​ണ്ടാ​ക​ണ​മെ​ങ്കിൽ, അതിനെ അഭി​വൃ​ദ്ധി എന്നു വി​ളി​ക്കുക, ആ നാളെ സ്വ​ന്തം ജോലി അപ്ര​തി​ഹ​മാ​യ​വി​ധം നട​ത്തി​വ​രു​ന്നു; എന്ന​ല്ല, ഇന്നു​ത​ന്നെ മു​ഴു​മി​ച്ചു തു​ട​ങ്ങു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്നു. എത്തി​ച്ചേ​രേ​ണ്ട സ്ഥ​ല​ത്തേ​ക്ക് എപ്പോ​ഴും അത്ഭു​ത​ക​ര​മാ​യ​വി​ധം ചെ​ല്ലു​ന്നു. ഒരു യു​ദ്ധ​ഭ​ടൻ മാ​ത്ര​മാ​യി​രു​ന്ന ഫ്വാ​വി​നെ പി​ടി​ച്ചു വാ​ഗ്മി​യാ​ക്കി​ത്തീർ​ക്കു​വാൻ അതു വെ​ല്ലി​ങ്ട​നെ ഉപ​യോ​ഗി​ക്കു​ന്നു. ഫ്വാ​വാ​ക​ട്ടെ ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങിൽ മരി​ച്ചു​വീ​ഴു​ന്നു; ന്യാ​യാ​ധി​കാ​രി​യിൽ വീ​ണ്ടും ഉയിർ​ത്തെ​ഴു​ന്നേ​ല്ക്കു​ന്നു. ഇങ്ങ​നെ​യാ​ണു് അഭി​വൃ​ദ്ധി മു​ന്നോ​ട്ടു പോ​കു​ന്ന​തു്. ആ പണി​ക്കാ​ര​ന്റെ കൈയിൽ ചീ​ത്ത​പ്പ​ണി​യാ​യു​ധ​മാ​യി​ട്ടു് ഒന്നി​ല്ല. എന്താ​യാ​ലും അവ​ന്നു കു​ണ്ഠി​ത​മി​ല്ല; ആൽ​പ്സു് പർ​വ​ത​ത്തെ ചവി​ട്ടി​ക്ക​ട​ന്ന​വ​നേ​യും കാ​ലി​ട​റി​ത്തു​ട​ങ്ങിയ എലി​യ​സി​ലെ [45] മു​തു​മു​തു​ക്ക​നേ​യും തന്റെ ദൈ​വി​ക​മായ പ്ര​വൃ​ത്തി​യി​ലേ​ക്ക് ആ പണി​ക്കാ​രൻ കൊ​ള്ളി​ക്കു​ന്നു. ലോ​ക​വി​ജ​യി​യേ​യും വാ​ത​രോ​ഗി​യേ​യും അവൻ ഉപ​യോ​ഗ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്നു; ലോ​ക​വി​ജ​യി​യെ പുറമെ, വാ​ത​രോ​ഗി​യെ ഉള്ളിൽ, വാ​ളെ​ടു​ത്തു യൂ​റോ​പ്പി​ലെ സിം​ഹാ​സന പര​മ്പ​ര​യെ വെ​ടി​നി​ര​ത്തു​ന്ന​തു നിർ​ത്തി​ക്ക​ള​ഞ്ഞ​തി​നാൽ, ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തി​നു മറ്റൊ​രു വഴി​ക്കു തന്റെ പ്ര​വൃ​ത്തി തി​രി​ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്നു എന്ന​ല്ലാ​തെ, വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധം​കൊ​ണ്ടു മറ്റു ഫല​മൊ​ന്നു​ണ്ടാ​യി​ല്ല. വെ​ട്ടി​പ്പൊ​ളി​ക്കാ​രു​ടെ പ്ര​വൃ​ത്തി കഴി​ഞ്ഞു; ആലോ​ച​ന​ക്കാ​രു​ടെ പ്ര​വൃ​ത്തി തി​രി​ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്നു എന്ന​ല്ലാ​തെ, വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധം​കൊ​ണ്ടു മറ്റു ഫല​മൊ​ന്നു​ണ്ടാ​യി​ല്ല. വെ​ട്ടി​പ്പൊ​ളി​ക്കാ​രു​ടെ പ്ര​വൃ​ത്തി കഴി​ഞ്ഞു; ആലോ​ച​ന​ക്കാ​രു​ടെ പ്ര​വൃ​ത്തി തു​ട​ങ്ങി. വാ​ട്ടർ​ലൂ തട​ഞ്ഞു​നിർ​ത്തു​വാൻ പു​റ​പ്പെ​ട്ട ശതാ​ബ്ദം പി​ന്നേ​യും അതി​ന്റെ വഴി​യ്ക്കു നട​ന്നു. ദു:ഖക​ര​മായ ആ യു​ദ്ധ​വി​ജ​യം സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​ത്താൽ തോ​ല്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു.

ചു​രു​ക്കി​പ്പ​റ​ഞ്ഞാൽ, എന്ന​ല്ല നി​സ്തർ​ക്ക​മാ​യി പറ​ഞ്ഞാൽ വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ ജയം നേടിയത്-​വെല്ലിങ്ങ്ടന്റെ പി​ന്നിൽ​നി​ന്നു പുഞ്ചിരിക്കൊണ്ടിരുന്നത്-​ യൂ​റോ​പ്പി​ലെ എല്ലാ സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്മാ​രു​ടേ​യും ഭട​സ​മൂ​ഹ​ങ്ങ​ളെ, അതിൽ ഫ്രാൻ​സി​ലെ ഒരു സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്റെ സൈ​ന്യം​കൂ​ടി ഉൾ​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടു​ണ്ടെ​ന്നാ​ണു് സം​സാ​രം. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ കൈയിലെത്തിച്ചുകൊടുത്തത്-​സിംഹപ്രതിമയോടുകൂടി കു​ന്നു പടു​ത്തു​ണ്ടാ​ക്കു​വാൻ മനു​ഷ്യാ​സ്ഥി​ക​ളാൽ നി​റ​യ​പ്പെ​ട്ട കൈ​വ​ണ്ടി​ക​ളെ ഉത്സാ​ഹ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി ഉരുട്ടിക്കൊണ്ടുവന്നത്-​ആ പീ​ഠ​ത്തി​നു മു​ക​ളിൽ ‘1815 ജൂൺ 18-ആം തി​യ്യ​തി’ എന്നു ജയ​ഭേ​രി​യോ​ടു​കൂ​ടി കൊത്തിയിടുവിച്ചത്-​ പറ​പ​റ​ക്കു​ന്ന സൈ​ന്യ​ത്തെ വാ​ളി​ന്നി​ര​യാ​ക്കു​വാൻ, ബ്ലൂ​ഷേ​റെ പ്രോത്സാഹിപ്പിച്ചത്-​അതേ, ഒരു കഴു​കു​ശ​വ​ത്തി​നു​മീ​തേ എന്ന​പോ​ലെ, മോൺ​സാ​ങ്ങ് ഴാ​ങ്ങ് ചെ​റു​കു​ന്നി​നു മു​ക​ളിൽ നി​ന്നു ഫ്രാൻ​സി​നു മീതെ ചു​റ്റി​പ്പ​റ​ന്ന​തെ​ന്തോ അത്ഭ​ര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തി​ന്റെ എതി​രായ മറ്റൊ​രു പരി​വർ​ത്ത​ന​മാ​ണ്. ആ നി​കൃ​ഷ്ട​വാ​ക്കി​നെ, ‘ഖണ്ഡം​ഖ​ണ്ഡ​മാ​ക്കുക’ എന്ന​തി​നെ, പി​റു​പി​റു​ത്ത​തു് ആ മറ്റൊ​രു പരി​വർ​ത്ത​ന​മാ​യി​രു​ന്നു. പാ​രി​സ്സിൽ മട​ങ്ങി​യെ​ത്തി​യ​പ്പോൾ അതു്. അഗ്നി​പർ​വ​ത​മു​ഖ​ത്തെ അടു​ത്തു് കണ്ടു; തന്റെ കാൽ പൊ​ള്ളി​ച്ച തീ​ക്ക​ട്ട​ക​ളെ അതു തൊ​ട്ടു; അതു തന്റെ അഭി​പ്രാ​യം മാ​റ്റി; ഒരു സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യാ​ധി​കാ​ര​പ​ത്ര​ത്തെ വീ​ണ്ടും അതു വി​ക്കി​പ്പ​റ​വാൻ തു​ട​ങ്ങി.

വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ ഉള്ള​തെ​ന്തോ അതു​മാ​ത്രം നമു​ക്കു വാ​ട്ടർ​ലൂ​വിൽ കാണുക. സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യേ​ച്ഛ​യെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ച യാ​തൊ​ന്നും അതി​ലി​ല്ല. ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തി​ന്റെ എതി​രായ പരി​വർ​ത്ത​നം യദൃ​ച്ഛ​യാ ഒരു വി​ശാ​ല​മ​ന​സ്ക​ത​യോ​ടു​കൂ​ടി​യ​താ​യി​രു​ന്നു; അതെ​ന്തു​പോ​ലെ​യെ​ന്നാൽ, ആ പ്ര​കൃ​തി​നി​യ​മം​കൊ​ണ്ടു​ത​ന്നെ, നെ​പ്പോ​ളി​യൻ അനൈ​ച്ഛി​ക​മാ​യി ഒരു ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ക​നു​മാ​യി​രു​ന്നു. അശ്വാ​രു​ഢ​നായ റോ​ബെ​പി​യേ [46] 1815 ജൂൺ 18-ആം തി​യ്യ​തി ജീ​നി​പ്പു​റ​ത്തു​നി​ന്നു തള്ളി​മ​റി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു.

സർ​വാ​ധി​കാ​രി​ത്വ​ത്തിൻ​കീ​ഴി​ലു​ള്ള രാ​ജ്യ​ഭ​ര​ണം അവ​സാ​നി​ച്ചു. യൂ​റോ​പ്പു മു​ഴു​വ​നു​മു​ള്ള ഭര​ണ​നീ​തി തകർ​ന്നു. റോം സാ​മ്രാ​ജ്യം ഊർ​ദ്ധ്വൻ വലി​ച്ച​പ്പോ​ഴ​ത്തെ ആ ഒര​ന്ധ​കാ​ര​ത്തിൽ ഫ്രാൻ​സും ആണ്ടു​പോ​യി. അപ​രി​ഷ്കൃ​ത​ന്മാ​രു​ടെ കാ​ല​ത്തു​ള്ള അന്ധ​കാ​രം നാം വീ​ണ്ടും കാ​ണു​ന്നു; ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തി​ന്റെ എതിർ​പ​രി​വർ​ത്ത​നം എന്ന ഓമ​ന​പ്പേ​രു​കൊ​ണ്ടു വി​ളി​ച്ചേ കഴിയൂ എന്നു​ള്ള 1825-ലെ അപ​രി​ഷ്കൃ​ത​സ്ഥി​തി അധി​ക​കാ​ലം ജീ​വി​ച്ചി​ല്ല; ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ കി​ത​ച്ചു​വീ​ണു്, അന​ക്ക​മ​റ്റു. സാ​മ്രാ​ജ്യ​ത്തെ​പ്പ​റ്റി ആളുകൾ കരഞ്ഞു-​ നമു​ക്ക് ആ സത്യാ​വ​സ്ഥ സമ്മതിക്കുക-​ എന്ന​ല്ല, ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ന്മാർ കര​ഞ്ഞു. ഖഡ്ഗ​ത്തെ ഒരു ചെ​ങ്കോ​ലാ​ക്കി മാ​റ്റു​ന്ന​താ​ണു് ബഹു​മ​തി എങ്കിൽ ഫ്ര​ഞ്ച് സാ​മ്രാ​ജ്യം മൂർ​ത്തി​മ​ത്തായ ബഹു​മ​തി​യാ​യി​രു​ന്നു. അതു സ്വേ​ച്ഛാ​ധി​പ​ത്യ​ത്തി​നു​ണ്ടാ​ക്കാ​വു​ന്ന പ്ര​കാ​ശം മു​ഴു​വ​നും ഭൂ​മി​യിൽ പരത്തി-​ഒരിരുണ്ട പ്ര​കാ​ശം. ഞങ്ങൾ ഒന്നു​കൂ​ടി പറയും-​ ഒരു നി​ഗൂ​ഢ​മായ പ്ര​കാ​ശം. നല്ല പകൽ​വെ​ളി​ച്ച​ത്തോ​ടു താ​ര​ത​മ്യ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യാൽ അതു രാ​ത്രി​യാ​ണു്. ആ ഇരു​ട്ടി​ന്റെ മറയൽ ഒരു ഗ്ര​ഹ​ണ​ത്തി​ന്റെ ഫലം ചെ​യ്യു​ന്നു.

പതി​നെ​ട്ട​മൻ ലൂയി വീ​ണ്ടും പാ​രി​സ്സിൽ കട​ന്നു. ജൂ​ലാ​യി 8-ാം തി​യ്യ​തി​യ​ത്തെ വൃ​ത്താ​കാ​ര​നൃ​ത്ത​ങ്ങൾ [47] മാർ​ച്ച് 20-ാം തി​യ്യ​തി​യ​ത്തെ [48] ആഹ്ലാ​ദ​ങ്ങ​ളെ മാ​ച്ചു​ക​ള​ഞ്ഞു. കോർ​സി​ക്ക​ക്കാ​ര​നാ​ക​ട്ടെ ബേർ​ണർ​കാ​ര​ന്റെ [49] വി​രോ​ധാ​ഭാ​സ​മാ​യി. തൂ​ലെ​റി​രാ​ജാ​ധാ​നി​യി​ലെ കൊ​ടി​ക്കൂറ വെ​ളു​ത്തു. രാ​ജ്യ​ഭ്ര​ഷ്ടൻ രാ​ജാ​വാ​യി. പതി​ന്നാ​ലാ​മൻ ലൂ​യി​യു​ടെ രാ​ജ​കീ​യ​ചി​ഹ്നം നി​റ​ഞ്ഞ സിം​ഹാ​സ​ന​ത്തി​നു മുൻ​പിൽ ഹാർ​ട്ടു് വെ​ല്ലി​ലെ [50] ‘പയിൻ’ മരമേശ സ്ഥ​ലം​പി​ടി​ച്ചു. ബൂവി [51] ഫോൺ​തെ​നോ​യ് [52] എന്നീ യു​ദ്ധ​ങ്ങ​ളെ​പ്പ​റ്റി, തലേ​ദി​വ​സ​മു​ണ്ടാ​യ​തു​പോ​ലെ, ആളുകൾ സം​സാ​രി​ച്ചു; ഓസ്തർ​ലി​ത്സു് പഴ​കി​പ്പോ​യി. തി​രു​വ​ത്താ​ഴ​മേ​ശ​യും സിം​ഹാ​സ​ന​വും അന്ത​സ്സിൽ സഹോ​ദ​ര​ത്വം കൈ​കൊ​ണ്ടു. പത്തൊ​മ്പ​താം​നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലെ സാ​മു​ദാ​യി​കാ​രോ​ഗ്യ​ത്തി​ന്റെ ഏറ്റ​വും അവി​തർ​ക്കി​ത​ങ്ങ​ളായ രൂ​പ​വി​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളിൽ ഒന്നു ഫ്രാൻ​സിൽ, യൂ​റോ​പ്പിൽ മു​ഴു​വ​നും​ത​ന്നെ, പ്ര​തി​ഷ്ഠാ​പി​ത​മാ​യി; വെ​ളു​ത്ത പട്ടു​നാട [53] യൂ​റോ​പ്പു മു​ഴു​വ​നും സ്വീ​ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ചക്ര​വർ​ത്തു​ര​ക്ഷി​സം​ഘം നി​ന്നി​രു​ന്നേ​ട​ത്തു് ഇപ്പോൾ ഒരു ചു​ക​ന്ന എടു​പ്പാ​യി. വല്ല​വി​ധ​വും സമ്പാ​ദി​ച്ച ജയ​ങ്ങ​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു നി​റ​ഞ്ഞു ഞെ​രു​ങ്ങിയ ആർ​ക്ദ്യു​കാ​റൂ​സെൽ എന്ന സ്ഥലം ഈ പു​തു​മ​ക​ളു​ടെ ഇട​യിൽ​പെ​ട്ടു വല്ലാ​താ​യി; മാ​റൻ​ഗോ, ആർ​ക്കോള എന്നീ യു​ദ്ധ​ങ്ങ​ളെ​പ്പ​റ്റി വി​ചാ​രി​ച്ച് അല്പം ലജ്ജി​ച്ചി​ട്ടാ​വാം, ദ്യു​ക്ദാൻ​ഗു​ലീ​മി​ന്റെ [54] പ്ര​തി​മ​യെ സ്വീ​ക​രി​ച്ച് ആഗ്ര​ഹ​പ്പി​ഴ​യിൽ​നി​ന്നു് ഒഴി​ഞ്ഞു​നി​ന്നു. 1793-ൽ ‘ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​നായ ഇര​പ്പാ​ളി’ യുടെ മറ​വു​നി​ല​മാ​യി​രു​ന്ന മദ​ലി​യെ​നി​ലെ ശ്മ​ശാ​ന​സ്ഥ​ലം, പതി​നാ​റാ​മൻ ലൂ​യി​യു​ടേ​യും രാ​ജ്ഞി​യു​ടേ​യും അസ്ഥി​സ​ഞ്ച​യം അവിടെ മണ്ണ​ടി​ഞ്ഞി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു്, സൂ​ര്യ​കാ​ന്ത​ങ്ങ​ളാ​ലും വെ​ണ്ണ​ക്ക​ല്ലു​ക​ളാ​ലും മൂ​ട​പ്പെ​ട്ടു.

നെ​പ്പോ​ളി​യൻ കി​രീ​ടം ചൂടിയ ആ മാ​സ​ത്തിൽ​ത്ത​ന്നെ​യാ​ണു് വിൻ​സെ​ന്നി​ലെ കി​ട​ങ്ങു​കു​ഴി​യിൽ​വെ​ച്ച് ദ്യു​ക്ദാ​ങ്ങി​യാ​ങ്ങ് [55] കാ​ല​ധർ​മ​മ​ട​ഞ്ഞ​തു​ത​ന്നെ വാ​സ്ത​വ​ത്തെ ഓർ​മ്മി​പ്പി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു് ഒരു സ്മാ​ര​ക​സ്തം​ഭം ഭൂ​മി​യിൽ​നി​ന്നു പൊ​ന്തി​വ​ന്നു. ഈ മര​ണ​ത്തി​നു വളരെ അടു​ത്തു​വെ​ച്ചു​ത​ന്നെ പട്ടാ​ഭി​ഷേ​കം നട​ത്തു​ക​യു​ണ്ടായ ഏഴാമൻ പയസു് പോ​പ്പു് ആ ഉന്ന​ഗ​തി​യെ ഏതു നി​ല​യിൽ അനു​ഗ്ര​ഹി​ച്ചു​വോ, അതേ ശാ​ന്തി​യോ​ടു​കൂ​ടി ആ അധോ​ഗ​തി​യേ​യും അനു​ഗ്ര​ഹി​ച്ചു. ഷു​വാ​ങ്ങ്ബ്രൂ​ങ്ങിൽ നാലു വയ​സ്സു​ള്ള ഒരു കു​ട്ടി​യു​ടെ [56] നിഴൽ കി​ട​ന്നി​രു​ന്നു; അതിനെ റോം രാ​ജാ​വെ​ന്നു വി​ളി​ക്കു​ന്ന​തു രാ​ജ​ദ്രോ​ഹ​മാ​യി​ത്തീർ​ന്നു. ഇതൊ​ക്കെ സം​ഭ​വി​ച്ചു; രാ​ജാ​ക്ക​ന്മാർ അതാതു സിം​ഹാ​സ​ന​ങ്ങ​ളിൽ കയ​റി​ക്കൂ​ടി; യൂ​റോ​പ്പി​ന്റെ ഏക​നാ​യ​കൻ ഒരു കൂ​ട്ടി​നു​ള്ളി​ല​ട​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ടു; പഴയ ഭര​ണ​രീ​തി പുതിയ ഭര​ണ​രീ​തി​യാ​യി; ഭൂ​മി​യി​ലെ എല്ലാ നി​ഴ​ലു​ക​ളും എല്ലാ വെ​ളി​ച്ച​ങ്ങ​ളും സ്ഥലംമാറി-​ എന്തു​കൊ​ണ്ടു്? ഏതോ ഒരു വേ​ന​ല്ക്കാ​ല​ത്തു് പക​ലു​ച്ച​യ്ക്ക് ഒരാ​ട്ടി​ട​യൻ ഒരു പ്ര​ഷ്യ​ക്കാ​ര​നോ​ടു് കാ​ട്ടിൽ​വെ​ച്ചു പറ​ഞ്ഞു: ‘അതി​ലെ​യ​ല്ല, ഇതിലെ.’

ഈ 1815 ഒരു​ത​രം ദുഃ​ഖ​മ​യ​മായ വസ​ന്ത​കാ​ല​മാ​യി​രു​ന്നു. പഴ​യ​കാ​ല​ത്തെ ആരോ​ഗ്യ​നാ​ശ​ക​വും വി​ഷ​സ​മ്മി​ശ്ര​വു​മായ സകല മു​ള​യും പു​തു​രൂ​പ​ങ്ങ​ളാൽ മൂ​ട​പ്പെ​ട്ടു. 1789-നെ ഒര​സ​ത്യം പാ​ണി​ഗ്ര​ഹ​ണം ചെ​യ്തു; ദൈ​വി​ക​മായ രാ​ജാ​ധി​കാ​രം ഒരു സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​പ​ത്ര​ത്തി​നു​ള്ളിൽ ഒളി​ച്ചു​കൂ​ടി; കെ​ട്ടു​ക​ഥ​കൾ നി​യ​മാ​നു​സൃ​ത​ങ്ങ​ളാ​യി; പക്ഷ​ഭേ​ദ​ങ്ങ​ളും അന്ധ​വി​ശ്വാ​സ​ങ്ങ​ളും മനോ​രാ​ജ്യ​ങ്ങ​ളും എല്ലാം വി​ശാ​ല​മ​ന​സ്ക​ത​യാൽ പൂ​ച്ചി​ട​പ്പെ​ട്ടു. അതു പാ​മ്പി​ന്റെ വള​യൂ​ര​ലാ​യി​രു​ന്നു.

നെ​പ്പോ​ളി​യൻ കാരണം മനു​ഷ്യൻ വലു​താ​വു​ക​യും ചെ​റു​താ​വു​ക​യും ചെ​യ്തു. മഹ​ത്ത​ര​മായ ഭൗ​തി​ക​പ്ര​കൃ​തി​യു​ടെ ഈ ഏക​ശാ​സ​ന​വാ​ഴ്ച​യിൽ പര​മ​ത​ത്ത്വ​ത്തി​നു ഭാ​വ​നാ​ശാ​സ്ത്ര​മെ​ന്ന അപൂർ​വ​പ്പേ​രു കി​ട്ടി! ഭാ​വി​യെ പരി​ഹാ​സ​യോ​ഗ്യ​മാ​ക്കുക എന്ന​തു് ഒരു മഹാ​നിൽ സഗൗ​ര​വ​മായ ആലോ​ച​ന​ക്കു​റ​വാ​ണു്. ഏതാ​യാ​ലും പൊതുജനം-​പീരങ്കിക്കാരന്റെ മേൽ അത്ര​യും സ്നേ​ഹ​മു​ള്ള​തായ പീ​ര​ങ്കി​യു​ടെ ആ ഭക്ഷ​ണ​സാ​ധ​നം​അ​ദ്ദേ​ഹ​ത്തെ നോ​ട്ടം​കൊ​ണ്ട​ന്വേ​ഷി​ച്ചു. അദ്ദേ​ഹം എവിടെ? അദ്ദേ​ഹം എന്തു ചെ​യ്യു​ന്നു? ‘നെ​പ്പോ​ളി​യൻ മരി​ച്ചു, മാ​റൻ​ഗോ​വി​ലും വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലും യു​ദ്ധം ചെ​യ്തി​ട്ടു​ള്ള ഒരു വൃ​ദ്ധ​ഭ​ട​നോ​ടു വഴി​പോ​ക്കൻ പറ​ഞ്ഞു: ‘അദ്ദേ​ഹം മരി​ച്ചു! നി​ങ്ങൾ​ക്ക് അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ അറി​ഞ്ഞു​കൂ​ടാ.’ മറി​ച്ചി​ട​പ്പെ​ട്ടി​ട്ടും ഈ മനു​ഷ്യ​നെ സങ്ക​ല്പം അവി​ശ്വ​സി​ച്ചു. വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​നു ശേഷം യൂ​റോ​പ്പി​ലെ അഗാ​ധ​ത​കൾ മു​ഴു​വ​നും അന്ധ​കാ​രം​കൊ​ണ്ട് നി​റ​ഞ്ഞു. നെ​പ്പോ​ളി​യ​ന്റെ അഭാ​വ​ത്തോ​ടു കൂടെ വമ്പി​ച്ച എന്തോ ഒന്നു വള​രെ​ക്കാ​ലം ശൂ​ന്യ​മാ​യി​ക്കി​ട​ന്നു.

ആ ശൂ​ന്യ​ത​യിൽ രാ​ജാ​ക്ക​ന്മാർ ചെ​ന്നു​നി​ന്നു. ഭര​ണ​പ​രി​ഷ്കാ​ര​ങ്ങ​ളേർ​പ്പെ​ട്ട​തു​കൊ​ണ്ടു് അതു​മൂ​ലം പു​രാ​ത​ന​യൂ​റോ​പ്പി​നു ഗുണം കി​ട്ടി. ഒരു പരി​ശു​ദ്ധ​സ​ഖ്യ​മു​ണ്ടാ​യി: ‘കൗ​തു​ക​ക​ര​മായ സഖ്യം.’ ആ ഗ്ര​ഹ​പ്പിഴ പി​ടി​ച്ച വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധ​ക്ക​ളം മുൻ​കൂ​ട്ടി പറ​ഞ്ഞു.

ജീർ​ണ്ണോ​ദ്ധാ​ര​ണം ചെ​യ്യ​പ്പെ​ട്ട ആ പു​രാ​ത​ന​യൂ​റോ​പ്പി​ന്റെ മുൻ​പിൽ വെ​ച്ചും മു​ഖ​ത്തു​വെ​ച്ചും ഒരു പുതിയ ഫ്രാൻ​സി​ന്റെ മു​ഖ​രൂ​പം വര​യ്ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. ചക്ര​വർ​ത്തി അടു​പ്പി​ച്ചു​കൂ​ട്ടി​യി​രു​ന്ന ഭാ​വി​രം​ഗ​ത്തു പ്ര​വേ​ശി​ച്ചു. അതി​ന്റെ നെ​റ്റി​ത്ത​ട​ത്തിൽ മു​ദ്ര​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു, സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യം എല്ലാ നവീ​ന​പു​രു​ഷാ​ന്ത​ര​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും തി​ള​ങ്ങു​ന്ന നോ​ട്ട​ങ്ങൾ ആ മു​ദ്ര​യു​ടെ നേരെ തി​രി​ഞ്ഞു. അത്യാ​ശ്ച​ര്യ​ക​ര​മായ വസ്തുത! പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങൾ സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​മായ ഭാ​വി​ലോ​ക​ത്തോ​ടും നെ​പ്പോ​ളി​യ​നായ ഭൂ​ത​കാ​ല​ത്തോ​ടും ഒരു സമ​യ​ത്തു​ത​ന്നെ സ്നേ​ഹം കാ​ണി​ച്ചു. തോല്മ തോ​റ്റ​വ​നെ ഒന്നു കൂടി വലു​താ​ക്കി. നി​വർ​ന്നു നി​ല്ക്കു​ന്ന നെ​പ്പോ​ളി​യ​നേ​ക്കാൾ വീ​ണു​കി​ട​ന്ന ബോ​ണോ​പ്പാർ​ട്ടി​നു് ഉയരം തോ​ന്നി. ജയി​ച്ച​വ​രൊ​ക്കെ പക​ച്ചു. അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ കരുതി ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു് ഹഡ്സൺ​ലോ [57] വിനെ പാ​റാ​വു നിർ​ത്തി; ഫ്രാൻ​സാ​ക​ട്ടേ, അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു മോ​ങ്ങ്ഷെ​ന്യു​വി​നെ [58] കാ​വ​ലാ​ക്കി. മാ​റോ​ടു ചേർ​ക്ക​പ്പെ​ട്ട അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ന്റെ കൈകൾ രാ​ജ​സിം​ഹാ​സ​ന​ങ്ങൾ​ക്കു പൊ​റു​തി​കേ​ടു​ണ്ടാ​ക്കി. റഷ്യാ​ച​ക്ര​വർ​ത്തി അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​നു് ‘എന്റെ ഉറ​ക്ക​മി​ല്ലാ​യ്മ’ എന്നു പേ​രി​ട്ടു. ഈ ഭയം അദ്ദേ​ഹ​ത്തി​ല​ട​ങ്ങിയ ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​ന​ത്തു​ക​യു​ടെ ഫല​മാ​യി​രു​ന്നു. ബോ​ണോ​പ്പാർ​ട്ടി​ന്റെ ഭര​ണ​രീ​തി​യെ നി​രൂ​പ​ണം ചെ​യ്യു​ന്ന​തും നിർ​ദ്ദോ​ഷ​മാ​ക്കു​ന്ന​തും അതാ​ണു്. ഈ പ്രേ​ത​രൂ​പം പഴയ ലോ​ക​ത്തെ ഇട്ടു വി​റ​പ്പി​ച്ചു. രാ​ജാ​ക്ക​ന്മാർ സിം​ഹാ​സ​ന​സ്ഥ​ന്മാ​രാ​യി; പക്ഷേ, സൈ​ന്റു് ഹെ​ലി​ന​യി​ലെ പാ​റ​പ്പു​റം മുൻ​പി​ലു​ള്ള​തു​കൊ​ണ്ടു് അവ​രു​ടെ ഇരി​പ്പു​റ​ച്ചി​ല്ല.

ലോ​ങ്ങ്വു​ഡ്ഡ് എന്ന കാ​ട്ടു​പു​റ​ത്തു​വെ​ച്ചു നെ​പ്പോ​ളി​യൻ മര​ണ​വു​മാ​യി മല്ലി​ടു​മ്പോൾ വാ​ട്ടർ​ലൂ​യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​യിൽ മരി​ച്ചു​വീണ അറു​പ​തി​നാ​യി​രം പേർ പതു​ക്കെ മണ്ണ​ടി​യു​ക​യാ​യി​രു​ന്നു; അവ​രു​ടെ ശാ​ന്ത​ത​യിൽ എന്തോ ഒരു ഭാഗം ലോ​ക​ത്തി​ലെ​ങ്ങും വ്യാ​പി​ച്ചു. വി​യ​ന്ന​യി​ലെ ജന​പ്ര​തി​നി​ധി​യോ​ഗം 1815-ൽ ഉട​മ്പ​ടി​പ്പ​ത്ര​ങ്ങ​ളെ​ഴു​തി; യൂ​റോ​പ്പു് ഇതി​ന്നു രാ​ജ​ത്വ​യ​ഥാ​സ്ഥാ​പ​നം എന്നു പേർ വി​ളി​ച്ചു.

ഇതാ​ണു് വാ​ട്ടർ​ലൂ.

പക്ഷേ, ആ അപാ​ര​ത​യ്ക്ക് ഇതെ​ല്ലാം എന്തു സാരം- ആ കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റാ​വ​ട്ടേ, ആ മേ​ഘ​സ​മൂ​ഹ​മാ​വ​ട്ടേ, ആ യു​ദ്ധ​മാ​വ​ട്ടേ, പി​ന്നീ​ടു​ണ്ടായ ആ സമാ​ധാ​ന​മാ​വ​ട്ടേ എന്തും? ഒരു പു​ല്ലിൻ​കൊ​ടി​യിൽ​നി​ന്നു മറ്റൊ​രു പു​ല്ലിൻ​കൊ​ടി​യി​ലേ​ക്കു ചാ​ടി​ച്ചെ​ല്ലു​ന്ന ഒരു പച്ച​പ്പ​യ്യി​നേ​യും നോ​ത്തർ​ദാം​പ​ള്ളി​യി​ലെ ഒരു മണി​മാ​ളി​ക​യിൽ​നി​ന്നു മറ്റൊ​രു മണി​മാ​ളി​ക​യി​ലേ​ക്കു പറ​ന്നു​ക​യ​റു​ന്ന കഴു​ക​നേ​യും ഒരു​പോ​ലെ കാ​ണു​ന്ന ആ അപാ​ര​ദൃ​ഷ്ടി​യു​ടെ വെ​ളി​ച്ച​ത്തെ ആ അന്ധ​കാ​ര​മൊ​ന്നും ഒരു നി​മി​ഷ​മെ​ങ്കി​ലും അസ്വാ​സ്ഥ്യ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​ല്ല.

ആ അപാ​ര​മായ പോർ​ക്ക​ള​ത്തി​ലേ​ക്കു നമു​ക്കു മടങ്ങിച്ചെല്ലുക-​ ഈ പു​സ്ത​ക​ത്തിൽ അതു​കൊ​ണ്ടാ​വ​ശ്യ​മു​ണ്ടു്.

ജൂൺ 18-ാം തി​യ്യ​തി വെ​ളു​ത്ത വാ​വാ​യി​രു​ന്നു. ആ നി​ലാ​വു ബ്ലൂ​ഷേ​റു​ടെ നിർ​ദ്ദ​യ​മായ പാ​ഞ്ഞെ​ത്തി​പ്പി​ടി​ക്ക​ലി​നെ സഹാ​യി​ച്ചു; ഓടി​പ്പോ​യ​വ​രു​ടെ മാർ​ഗ​ത്തെ വെ​ളി​പ്പെ​ടു​ത്തി. അപ​ക​ട​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ജന​ക്കൂ​ട്ട​ത്തെ അതു് ആർ​ത്തി​പി​ടി​ച്ചെ​ത്തു​ന്ന പ്ര​ഷ്യൻ​കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റെ കൈയിൽ പി​ടി​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്തു; കൂ​ട്ട​ക്കൊ​ല​യെ അതു സഹാ​യി​ച്ചു. രാ​ത്രി​യു​ടെ ഇത്ത​രം പരി​താ​പ​ക​ങ്ങ​ളായ സഹാ​യ്യ്യ​ങ്ങൾ വലിയ ആപ​ത്തു​കൾ​ക്കി​ട​യിൽ ചി​ല​പ്പോൾ ഉണ്ടാ​കാ​റു​ണ്ടു്. ഒടു​വി​ല​ത്തെ പീ​ര​ങ്കി​യു​ണ്ട പൊ​ട്ടി​യ​തി​നു​ശേ​ഷം, മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങി​ലെ മൈ​താ​ന​സ്ഥ​ലം നിർ​ജ്ജ​ന​മാ​യി. ഫ്ര​ഞ്ചു​പാ​ള​യം ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ കൈ​യി​ലാ​യി, ജയ​ത്തി​ന്റെ ഒരു സാ​മാ​ന്യ​ല​ക്ഷ​ണ​മാ​ണു് തോ​ല്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​വ​രു​ടെ കി​ട​ക്ക​യിൽ കി​ട​ന്നു​റ​ങ്ങു​ന്ന​തു്. അവർ സോ​മ്മി​ന​പ്പു​റ​ത്തു തങ്ങ​ളു​ടെ രാ​ത്രി​കാ​ല​ത്തി​ലെ വെ​ളി​മ്പാ​ള​യ​ത്തെ ഉറ​പ്പി​ച്ചു. തി​രി​ഞ്ഞോ​ടു​ന്ന ഭട​സം​ഘ​ത്തി​ലേ​ക്കു ചങ്ങല വി​ട​പ്പെ​ട്ട പ്ര​ഷ്യൻ​സൈ​ന്യം മുൻ​പോ​ട്ടു തള്ളി​ക്ക​യ​റി. ലോർഡ് ബാ​ത്തർ​സ്റ്റി​ന്നു​ള്ള വി​വ​ര​ണ​ക്കു​റു​പ്പു തയ്യാ​റാ​ക്കു​വാൻ​വേ​ണ്ടി വെ​ല്ലി​ങ്ടൻ വാ​ട്ടർ​ലൂ​വി​ലെ ഗ്രാ​മ​ത്തി​ലേ​ക്കു പോയി.

എപ്പോ​ഴെ​ങ്കി​ലും ‘അങ്ങ​നെ നി​ങ്ങൾ ചെ​യ്യുക, പക്ഷേ, നി​ങ്ങൾ​ക്കാ​യി​ട്ട​ല്ല’ എന്ന​തു യോ​ജ്യ​മാ​യി​ട്ടു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, അതു നി​ശ്ച​യ​മാ​യും ആ വാ​ട്ടർ​ലൂ​ഗ്രാ​മ​ത്തോ​ടാ​ണു്. വാ​ട്ടർ​ലൂ​ഗ്രാ​മം യു​ദ്ധ​ത്തിൽ യാ​തൊ​രു പങ്കു​മെ​ടു​ത്തി​ല്ല; അതു യു​ദ്ധ​സ്ഥ​ല​ത്തു​നി​ന്നു് അര​ക്കാ​തം ദൂ​ര​ത്താ​ണു്. മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങ് പീ​ര​ങ്കി​ക്കി​ര​യാ​യി; ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങ് കത്തി​യ​മർ​ന്നു; ലാ​യി​സാ​ന്തു് ആക്ര​മി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു; പാ​പ്പി​ലോ​ത്തു് കത്തി​യ​മർ​ന്നു; പ്ലാൻ​സ്ന്വാ കത്തി​യ​മർ​ന്നു. രണ്ടു വി​ജ​യി​ക​ളു​ടേ​യും പി​ടി​ച്ചു​പൂ​ട്ടൽ ലാബെൽ അലി​യാൻ​സു് കണ്ടു. ഈ പേ​രു​ക​ളൊ​ന്നും ആരും കേ​ട്ടി​ട്ടി​ല്ല; യു​ദ്ധ​ത്തിൽ യാ​തൊ​ന്നും ചെ​യ്യാ​ത്ത വാ​ട്ടർ​ലൂ ബഹു​മ​തി മു​ഴു​വൻ കൈ​യി​ലാ​ക്കി.

ഞങ്ങൾ യു​ദ്ധ​ത്തെ മേ​നി​കേ​റ്റു​ന്ന​വ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തി​ല​ല്ല; സന്ദർ​ഭം വന്നാൽ അതി​നെ​ക്കു​റി​ച്ചു​ള്ള വാ​സ്ത​വം ഞങ്ങൾ പറയും. യു​ദ്ധ​ത്തി​നു ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളായ ചില സൗ​ഭാ​ഗ്യ​ങ്ങ​ളു​ണ്ടു്; ഞങ്ങൾ അവയെ മറ​ച്ചു​വെ​ച്ചി​ട്ടി​ല്ല. അതിനു പൈ​ശാ​ചി​ക​ങ്ങ​ളായ ചില മുഖാവയവങ്ങളുണ്ട്-​ അവയെ ഞങ്ങൾ സമ്മ​തി​ക്കു​ന്നു. യു​ദ്ധം ജയി​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞ​തി​ന്റെ പി​റ്റേ​ദി​വ​സം മരി​ച്ച​വ​രു​ടെ ശരീ​ര​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം നഗ്ന​ങ്ങ​ളാ​കു​ന്ന​താ​ണു് ഏറ്റ​വും അത്ഭു​ത​ക​ര​മായ ഒന്നു്. യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ പി​റ്റേ​ദി​വ​സം സൂ​ര്യൻ ഉടു​പ്പി​ല്ലാ​ത്ത ശവ​ങ്ങ​ളും കണ്ടു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് എന്നും ഉദി​ക്കാ​റു്.

ഇതാരു ചെ​യ്യു​ന്നു? വി​ജ​യ​ത്തെ ഈവിധം വഷ​ളാ​ക്കു​ന്ന​താ​രാ​ണു്? ജയ​ത്തി​ന്റെ കീ​ശ​യി​ലേ​ക്ക് ഉപാ​യ​ത്തിൽ കട​ന്നു​കൂ​ടു​ന്ന ആ വല്ലാ​ത്ത കള്ള​ക്കൈ ഏതാ​ണു്? ബഹു​മ​തി​യു​ടെ പി​ന്നിൽ​നി​ന്നു കച്ച​വ​ടം ചെ​യ്യു​ന്ന അവർ ഏതു ‘കോ​ന്ത​ല​മു​റി​യ​ന്മാ​രാ’ണു്? ചില തത്ത്വജ്ഞാനികൾ-​ ആ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ വോൾ​ട്ട​യ​റു​ണ്ട്ബ​ഹു​മ​തി​യു​ണ്ടാ​ക്കി​യ​വർ​ത്ത​ന്നെ​യാ​ണു് അവരും എന്നു തീർ​ത്തു​പ​റ​യു​ന്നു. അവർ പറ​യു​ക​യാ​ണു്. ആ കൂ​ട്ടർ​ത​ന്നെ​യാ​ണ​തു്; ശു​ശ്രൂ​ഷ​സം​ഘ​മ​ല്ല; നി​വർ​ന്നു നി​ല്ക്കു​ന്ന​വർ ഭൂ​മി​യിൽ വീ​ണു​പോ​യ​വ​രെ കൊ​ള്ള​യി​ടു​ന്നു. പക​ല​ത്തെ യു​ദ്ധ​വീ​രൻ രാ​ത്രി​യി​ലെ ശവം​തീ​നി​പ്പി​ശാ​ചാ​ണു്. ആക​പ്പാ​ടെ, ശവ​ത്തി​ന്റെ കർ​ത്താ​വാ​യി​രി​ക്കെ, അയാൾ​ക്ക് അതി​ന്റെ ഉടു​പ്പു കു​റ​ച്ച​ഴി​ക്കു​വാൻ നി​ശ്ച​യ​മാ​യും അധി​കാ​ര​മു​ണ്ടു്. ഞങ്ങ​ളെ സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ള​മാ​ണെ​ങ്കിൽ, ഞങ്ങൾ​ക്ക് ആ അഭി​പ്രാ​യ​മി​ല്ല; ബഹു​മ​തി സമ്മാ​ന​ങ്ങൾ വാ​ങ്ങി​ക്കു​ക​യും ചത്ത മനു​ഷ്യ​ന്റെ പപ്പാ​സ്സു​കൾ മോ​ഷ്ടി​ക്കു​ക​യും ഒരേ കൈ ചെ​യ്യു​ന്ന​തു് അസാ​ധ്യ​മാ​യി ഞങ്ങൾ​ക്കു തോ​ന്നു​ന്നു.

ഒന്നു തീർ​ച്ച: യു​ദ്ധ​വി​ജ​യി​കൾ പോയ ഉടനെ അവിടെ കള്ള​ന്മാ​രെ​ത്തു​ന്ന​തു സാ​ധാ​ര​ണ​മാ​ണു്. എന്നാൽ പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ, വി​ശേ​ഷി​ച്ച് ഇന്ന​ത്തെ പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ, വി​ശേ​ഷി​ച്ച് ഇന്ന​ത്തെ പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ നമു​ക്കൊ​ഴി​വാ​ക്കുക.

ഓരോ സൈ​ന്യ​വ​കു​പ്പി​ന്റെ പി​ന്നിൽ ഒരു രക്ഷി​സം​ഘ​മു​ണ്ടു്; അതി​നെ​യാ​ണു് കു​റ്റ​പ്പെ​ടു​ത്തേ​ണ്ട​തു്. പകുതി പി​ടി​ച്ചു​പ​റി​ക്കാ​രും ഭൃ​ത്യ​ന്മാ​രു​മാ​യി കട​വാ​തി​ലി​നെ​പ്പോ​ലു​ള്ള ജന്തു​ക്കൾ; യു​ദ്ധം എന്നു പറ​യു​ന്ന ആ സന്ധ്യാ​സ​മ​യ​ത്താൽ ഉൽ​പ്പാ​ദി​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന എല്ലാ​ത്ത​രം നരി​ച്ചീ​റു​ക​ളും; യു​ദ്ധ​ത്തിൽ യാ​തൊ​രു പങ്കു​മെ​ടു​ക്കാ​ത്ത യു​ദ്ധ​ഭ​ട​വേ​ഷ​ധാ​രി​കൾ; നാ​ട്യ​ത്തിൽ മു​റി​പ്പെ​ട്ട​വർ; ഭയ​ങ്ക​ര​ന്മാ​രായ നൊ​ണ്ടി​കൾ; ചി​ല​പ്പോൾ ഭാ​ര്യ​മാ​രോ​ടു​കൂ​ടി ചെറിയ കട്ട​വ​ണ്ടി​ക​ളിൽ പതു​ക്കെ സവാരി ചെ​യ്തു കൊ​ണ്ടു, കണ്ട​തു കൈ​യി​ലാ​ക്കി, പി​ന്നീ​ടു കൊ​ണ്ടു​വി​ല്ക്കു​ന്ന കള്ള​പ്പ​ട്ടാ​ള​വ്യാ​പാ​രി​കൾ; പട്ടാ​ള​മേ​ലു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ​ക്ക് വഴി​കാ​ട്ടി​ക​ളാ​യി​ക്കൊ​ള്ളാം എന്നു പറ​ഞ്ഞു​ചെ​ല്ലു​ന്ന യാ​ച​ക​ന്മാർ; പട്ടാ​ള​ക്കാ​രു​ടെ ഭൃ​ത്യ​ന്മാർ; കൊ​ള്ള​ക്കാർ; മുൻകാലങ്ങളിൽ-​ ഞങ്ങൾ പറ​യു​ന്ന​തു് ഇന്ന​ത്തെ കഥയല്ല-​ യു​ദ്ധ​സ്ഥ​ല​ത്തേ​ക്കു യാത്ര തു​ട​രു​ന്ന സൈ​ന്യ​ങ്ങൾ ഇതൊ​ക്കെ​യും പി​ന്നാ​ലെ വലി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു പോ​കാ​റു​ണ്ടു്; അതി​നാൽ സവി​ശേ​ഷ​ഭാ​ഷ​യിൽ അവരെ ‘തെ​ണ്ടി​കൾ’ എന്നു പറയും. ഈ സത്ത്വ​ങ്ങ​ളെ സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചേ​ട​ത്തോ​ളം, ഒരു സൈ​ന്യ​വും ഒരു ജന​സ​മു​ദാ​യ​വും ഉത്ത​ര​വാ​ദി​യ​ല്ല; അവർ ഇറ്റാ​ലി​യൻ​ഭാഷ സം​സാ​രി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു് ജർ​മ​നി​ക്കാ​രു​ടെ​കൂ​ടെ കൂടും; പി​ന്നീ​ടു ഫ്ര​ഞ്ചു​ഭാഷ പറ​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ടു് ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ തൂ​ങ്ങും; ഈ നി​കൃ​ഷ്ട വർ​ഗ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ഒരുവനാണ്-​ അതേ, ഫ്ര​ഞ്ചു​ഭാഷ സം​സാ​രി​ച്ചി​രു​ന്ന ഒരു സ്പെ​യിൻ​കാ​രൻ തെണ്ടിയാണ്-​അവന്റെ പേ​ച്ചു കേ​ട്ടു നമ്മു​ടെ ഫ്രാൻ​സു​കാ​ര​നാ​ണെ​ന്നു് ഫേവർ ക്യൂ​വി​ലെ മാർ​ക്കി​സ്സു് തെറ്റിദ്ധരിച്ചു-​ ഒടു​വിൽ ചതി​യാ​യി അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ കൊ​ല​പ്പെ​ടു​ത്തി. സെ​രി​സോൾ യു​ദ്ധ​വി​ജ​യ​ത്തി​ന്റെ പി​റ്റേ​ദി​വ​സം രാ​ത്രി യു​ദ്ധ​സ്ഥ​ല​ത്തു​വെ​ച്ചു​ത​ന്നെ കൊ​ള്ള​യി​ട്ട​തു്. ആ തെ​മ്മാ​ടി ഇത്ത​രം കൊ​ള്ള​ക്കാ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ​നി​ന്നു പു​റ​പ്പെ​ട്ട​വ​നാ​ണു്. ആ നി​കൃ​ഷ്ട​പ്പ​ഴ​ഞ്ചൊ​ല്ലു്, ശത്രു​വി​നെ​ക്കൊ​ണ്ടു് ഉപ​ജീ​വി​ക്കുക, എന്ന​താ​ണു് ഈ കു​ഷ്ഠ​രോ​ഗ​ത്തെ ഉണ്ടാ​ക്കി​ത്തീർ​ത്ത​തു്; സനി​ഷ്കർ​ഷ​മായ ഒരു സന്മാർ​ഗ​പ​രി​ശീ​ല​നം​കൊ​ണ്ടു മാ​ത്ര​മേ അതു ശമി​ക്കു​ക​യു​ള്ളൂ. പ്ര​സി​ദ്ധി​ക​ളിൽ ചിലതു ചതി​യ​നാ​യി​ട്ടു​ണ്ടു്; മറ്റു ചില കാ​ര്യ​ങ്ങ​ളിൽ വലിയ മഹാ​ന്മാ​രായ ചില സൈ​ന്യാ​ധി​പ​തി​കൾ, ഇത്ര​മേൽ പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങൾ​ക്കി​ഷ്ട​പ്പെ​ട്ട​വ​രാ​യി​ത്തീ​രാൻ കാ​ര​ണ​മെ​ന്താ​ണെ​ന്നു് എപ്പോ​ഴും നി​ശ്ച​യ​മു​ണ്ടാ​യി എന്നു​വ​രി​ല്ല, കൊ​ള്ള​യി​ടാൻ സമ്മ​തി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് ത്യു​റാ [59] ഭട​ന്മാ​രാൽ പൂ​ജി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​തു്. സമ്മ​തി​ക്ക​പെ​ട്ട ദു​ഷ്ട​പ്ര​വൃ​ത്തി സൗ​ശീ​ല്യ​ത്തി​ന്റെ ഒരു ഭാ​ഗ​മാ​യി​ക്കൂ​ടു​ന്നു. രാ​ജ്യ​മാ​കെ കൊ​ത്തി​നു​റു​ക്കു​ക​യോ തി​യ്യി​ട്ടു ചു​ടു​ക​യോ ചെ​യ്വാൻ സമ്മ​തി​ക്ക​ത്ത​ക്ക​വി​ധം ത്യു​റാൻ അത്ര​യും ഗു​ണ​വാ​നാ​യി​രു​ന്നു. സൈ​ന്യാ​ധി​പ​ന്റെ ഗൗ​ര​വ​മ​നു​സ​രി​ച്ചാ​യി​രി​ക്കും അതതു സൈ​ന്യ​ത്തി​ന്റെ പി​ന്നിൽ തൂ​ങ്ങി​ക്കൂ​ടു​ന്ന കൊ​ള്ള​ക്കാ​രു​ടെ ഏറ്റ​ക്കു​റ​വു്. ഹോ​ഷി​ന്റേ​യും [60] മാർ​സോ​വി​ന്റേ​യും കൂടെ തെ​ണ്ടി​ക​ളേ ഇല്ല; വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ട​ന്റെ കൂടെ അല്പമുണ്ടായിരുന്നു-​ അദ്ദേ​ഹ​ത്തെ വി​ചാ​രി​ച്ചു മര്യാ​ദ​യ്ക്ക് അതു ഞങ്ങൾ പറ​യേ​ണ്ട​താ​ണു്.

എന്താ​യാ​ലും ജൂൺ 18-ആം തി​യ്യ​തി രാ​ത്രി ശവ​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം കൊ​ള്ള​യ​ടി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു. വെ​ല്ലി​ങ്ങ്ടൻ നി​ഷ്കർ​ഷ​ക്കാ​ര​നാ​ണു്; അങ്ങ​നെ വല്ല​വ​നും ചെ​യ്യു​ന്ന​താ​യി കണ്ടാൽ അവനെ വെ​ടി​വ​ച്ചു​ക​ള​യാൻ അദ്ദേ​ഹം കല്പന കൊ​ടു​ത്തു; പക്ഷേ, കൊ​ള്ള​യി​ടുക എന്ന​തു് ഒരു മർ​ക്ക​ട​മു​ഷ്ടി​ക്കാ​ര​നാ​ണു്. യു​ദ്ധ​ഭൂ​മി​യു​ടെ ഒരു ഭാ​ഗ​ത്തു​വെ​ച്ചു ചില കൊ​ള്ള​ക്കാർ വെ​ടി​വ​യ്ക്ക​പ്പെ​ടു​മ്പോൾ, മറ്റു ചിലർ അങ്ങേ ഭാ​ഗ​ത്തു​നി​ന്നു കി​ട്ടു​ന്ന​തു കൈ​യി​ലാ​ക്കി​യി​രു​ന്നു.

ചന്ദ്രൻ ഈ മൈ​താ​ന​ത്തിൽ അമം​ഗ​ള​ക്കാ​ര​നാ​യി.

അർ​ദ്ധ​രാ​ത്രി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഒരു മനു​ഷ്യൻ പതു​ങ്ങി നട​ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്; അല്ലെ​ങ്കിൽ, ഒഹാ​ങ്ങി​ലെ കു​ണ്ടു​വ​ഴി​ക്കു നേരെ കയ​റി​പ്പോ​കു​ന്നു​ണ്ടു്. ആക​പ്പാ​ടെ കണ്ടാൽ ആ മനു​ഷ്യൻ ഞങ്ങൾ ഇപ്പോൾ​ത്ത​ന്നെ വി​വ​രി​ച്ച തര​ത്തിൽ പെട്ടവനാണ്-​ ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു​കാ​ര​നോ ഫ്രാൻ​സു​കാ​ര​നോ അല്ല; കൃ​ഷീ​വ​ല​നോ യു​ദ്ധ​ഭ​ട​നോ അല്ല; ഒരു മനു​ഷ്യ​നേ​ക്കാ​ള​ധി​കം ശവ​ങ്ങ​ളു​ടെ നാ​റ്റം കേ​ട്ട​ടു​ത്തെ​ത്തിയ ഒരു പി​ശാ​ചാ​ണെ​ന്നു പറയണം; സ്വ​ന്തം ജയ​മാ​യി​ക്കി​ട്ടിയ മോ​ഷ​ണ​പ്പ​ണി​യും​കൊ​ണ്ടു് അവർ വാ​ട്ടർ​ലൂ കൊ​ള്ള​യി​ടു​വാൻ ഇറ​ങ്ങി​യി​രി​ക്ക​യാ​ണു്. ഒരു വലിയ പു​റം​കു​പ്പാ​യ​ത്തി​ന്റെ രീ​തി​യി​ലു​ള്ള ഒന്നാ​ണു് അവൻ മേ​ലി​ട്ടി​ട്ടു​ള്ള​തു്; അവൻ അസ്വ​സ്ഥ​നും അധി​ക​പ്ര​സം​ഗി​യു​മാ​യി​രു​ന്നു; അവൻ മുൻ​പോ​ട്ടു നട​ക്കും, പി​ന്നോ​ക്കം സൂ​ക്ഷി​ച്ചു നോ​ക്കും, ഈ മനു​ഷ്യൻ ആരാ​യി​രു​ന്നു? ഒരു സമയം പക​ലി​നെ​ക്കാ​ള​ധി​കം രാ​ത്രി​ക്കാ​യി​രി​ക്കും അവ​നെ​പ്പ​റ്റി അറി​വു്? അവ​ന്റെ കൈയിൽ ചാ​ക്കി​ല്ല; പക്ഷേ, പു​റം​കു​പ്പാ​യ​ത്തി​നു​ള്ളിൽ വ്യ​ക്ത​മാ​യി​ത്ത​ന്നെ നല്ല ഉള്ളു​ള്ള കീ​ശ​ക​ളു​ണ്ടു്. ഇട​യ്ക്കി​ട​യ്ക്ക് അവൻ നി​ല്ക്കും; തന്നെ ആരെ​ങ്കി​ലും കാ​ണു​ന്നു​ണ്ടോ എന്നു നോ​ക്കു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, അവൻ ചു​റ്റു​മു​ള്ള മൈ​താ​ന​ത്തെ നോ​ക്കി​പ്പ​ഠി​ക്കും; പെ​ട്ടെ​ന്നു കു​നി​ഞ്ഞു​നി​ന്നു ശബ്ദ​മി​ല്ലാ​തെ​യും അന​ക്കം കൂ​ടാ​തെ​യും നി​ല​ത്തു​കി​ട​ക്കു​ന്ന എന്തോ ഒന്നി​നെ ഇട്ടു​രു​ട്ടും; എഴു​ന്നേ​റ്റു പി​ന്നേ​യും പായും. അവ​ന്റെ നി​ര​ങ്ങി​ക്കൊ​ണ്ടു​ള്ള പോ​ക്കും, അവ​ന്റെ നി​ല​ക​ളും, അസാ​ധാ​ര​ണ​ങ്ങ​ളും അതി​വേ​ഗ​ത്തി​ലു​ള്ള​വ​യു​മായ അവ​ന്റെ ആം​ഗ്യ​വി​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളും​കൂ​ടി കണ്ടാൽ, ഇടി​ഞ്ഞു​പൊ​ളി​ഞ്ഞു പോയ കെ​ട്ടി​ട​ങ്ങൾ​ക്കു​ള്ളിൽ ഇരു​ട്ട​ത്തു സഞ്ച​രി​ക്കാ​റു​ള്ള പു​ഴു​ക്ക​ളു​ടെ ഛായ തോ​ന്നും.

രാ​ത്രി​സ​ഞ്ചാ​ര​മു​ള്ള ചില ഇഴ​വു​പ​ക്ഷി​കൾ ചതു​പ്പു​നി​ല​ങ്ങ​ളി​ലൂ​ടെ ചി​ല​പ്പോൾ ഇങ്ങ​നെ​യു​ള്ള നി​ഴൽ​മാ​റ്റ​ങ്ങൾ ഉണ്ടാ​ക്കാ​റു​ണ്ടു്.

ആ മങ്ങി​ച്ച മു​ഴു​വ​നും തു​ള​ച്ചു​ക​ട​ക്കാൻ കഴി​യു​ന്ന ഒരു നോ​ട്ടം നോ​ക്കി​യാൽ, കു​റ​ച്ച​ക​ലെ​യാ​യി നേരിയ ഒരു വള്ളി​ക്കൊ​ട്ട​യോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു​ത​രം ചെറിയ പട്ടാ​ള​ക്ക​ച്ച​വ​ട​ക്കാ​ര​ന്റെ കട്ട​വ​ണ്ടി നി​ന്നേ​ട​ത്തു​നി​ന്നു കടി​വാ​ള​ത്തി​നി​ട​യി​ലൂ​ടെ പു​ല്ലു നു​റു​ക്കു​ന്ന ഒരു ചാ​വാ​ളി​ക്കു​തി​ര​യെ പൂ​ട്ടി​ക്കെ​ട്ടി, മോൺ​സാ​ങ്ഴാ​ങിൽ​നി​ന്നു് ബ്രെ​യിൻ​ലാ​ല്യൂ​ദി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​ത്തി​രി​വിൽ നീ​വെ​ല്ലി​ലേ​ക്കു​ള്ള പ്ര​ധാന നി​ര​ത്തി​നു തൊ​ട്ടു​നിൽ​ക്കു​ന്ന ചെ​റ്റ​ക്കു​ടി​ലി​നു പി​ന്നിൽ ഒളി​ച്ചു നി​ല്ക്കു​ന്ന​തു കാണാം; എന്ന​ല്ല, ആ വണ്ടി​യിൽ പെ​ട്ടി​ക​ളു​ടേ​യും ഭാ​ണ്ഡ​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും മു​ക​ളി​ലാ​യി എന്തോ ഒരു​ത​രം സ്ത്രീ​യും ഇരി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടു്. ഒരു സമയം ആ വണ്ടി​യും ഈ പതു​ങ്ങി നട​ക്കു​ന്ന​വ​നും തമ്മിൽ ഒരു സം​ബ​ന്ധ​മു​ണ്ടെ​ന്നു വരാം.

ആ രാ​ത്രി വി​ശി​ഷ്ട​മാ​യി​രു​ന്നു. ഒരൊ​റ്റ മേ​ഘ​മെ​ങ്കി​ലും തല​യ്ക്കു മു​ക​ളി​ലി​ല്ല. ഭൂമി ചു​ക​ന്നു​പോ​യാൽ എന്താ​ണ്! ചന്ദ്രൻ വെ​ളു​ത്തു​ത​ന്നെ​യി​രി​ക്കു​ന്നു. ഇതൊ​ക്കെ​യാ​നു് ആകാ​ശ​ത്തി​ന്റെ ഉദാ​സീ​ന​ത​കൾ. പറ​മ്പു​ക​ളിൽ, വെ​ടി​യു​ണ്ട​കൊ​ണ്ടു പൊ​ട്ടി​യാ​ലും, വീ​ഴാ​തെ തോ​ലു​കൊ​ണ്ടു പി​ടി​ച്ചു​നി​ല്ക്കു​ന്ന മര​ക്കൊ​മ്പു​കൾ രാ​ത്രി​യി​ലെ മന്ദ​മാ​രു​ത​നിൽ പതു​ക്കെ ചാ​ഞ്ചാ​ടി. ഒരു ശ്വാ​സം, ഏതാ​ണ്ടൊ​രൂ​ത്തു്, ചു​ള്ളി​ക്കാ​ടി​നെ ഒന്ന​ന​ക്കി. ജീ​വാ​ത്മാ​ക്ക​ളു​ടെ യാ​ത്ര​പോ​ലെ​യു​ള്ള ഇള​ക്ക​ങ്ങൾ പു​ല്ലു​ക​ളി​ലൂ​ടെ വ്യാ​പി​ച്ചു.

അക​ല​ത്താ​യി പാ​റാ​വു​കാ​രു​ടെ അങ്ങോ​ട്ടു​മി​ങ്ങോ​ട്ടു​മു​ള്ള കാൽ​വെ​പ്പു​ക​ളും പാ​ള​യ​ത്തിൽ​നി​ന്നു് ഇം​ഗ്ലീ​ഷ് ഭട​ന്മാ​രു​ടെ കാ​വൽ​ന​ട​ത്ത​ങ്ങ​ളും കേൾ​ക്കാ​മാ​യി​രു​ന്നു.

ഒന്നു പടി​ഞ്ഞാ​റും ഒന്നു കി​ഴ​ക്കും രണ്ടു വലിയ തീ​ജ്വാ​ല​ക​ളാ​യി, ചക്ര​വാ​ള​ത്തിൽ കു​ന്നു​കൾ​ക്കു ചു​റ്റും ഇം​ഗ്ലീ​ഷു വെ​ളി​മ്പാ​ള​യ​ത്തിൽ വരി​വ​രി​യാ​യി വലിയ അർ​ദ്ധ​ച​ന്ദ്രാ​കൃ​തി​യി​ലു​ള്ള അടു​പ്പു​തി​യ്യു​ക​ളോ​ടു കൂ​ടി​ച്ചേർ​ന്നു, പു​ഷ്യ​രാ​ഗ​ക്ക​ണ്ഠ​ശ്ശ​ര​ത്തി​ന്റെ അറ്റ​ത്തു രണ്ടു മാ​ണി​ക്യ​ക്ക​ല്ലു​കൾ​പോ​ലെ, ഹൂ​ഗോ​മോ​ങ്ങും ലാ​യി​സാ​ന്തും അപ്പോ​ഴും നി​ന്നു കത്തു​ക​യാ​ണു്.

ഒഹാ​ങ്ങി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി​യിൽ​വെ​ച്ചു​ണ്ടായ അത്യാ​പ​ത്തു ഞങ്ങൾ വി​വ​രി​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ടു്. ധീ​രോ​ദാ​ത്ത​ന്മാ​രായ അത്ര​യ​ധി​കം യു​ദ്ധ​ഭ​ട​ന്മാർ​ക്ക് ആ മരണം എന്താ​യി​രു​ന്നു എന്നാ​ലോ​ചി​ക്കു​മ്പോൾ ഹൃദയം തക​രു​ന്നു.

ഭയ​ങ്ക​ര​മാ​യി എന്തെ​ങ്കി​ലു​മൊ​ന്നു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, സ്വ​പ്ന​ങ്ങ​ളെ കവ​ച്ചു​വെ​ക്കു​ന്ന ഒരു വാ​സ്ത​വ​മു​ണ്ടെ​ങ്കിൽ, അതി​താ​ണു്; ജീ​വ​നോ​ടു​കൂ​ടി​യി​രി​ക്കുക; ആദി​ത്യ​നെ കാണുക; യൗ​വ​ന​ത്തി​ന്റെ തി​ക​ഞ്ഞ ചോ​ര​ത്തി​ള​പ്പു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക; ആരോ​ഗ്യ​വും ആഹ്ലാ​ദ​വും ഉണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക; ശൗ​ര്യ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി പൊ​ട്ടി​ച്ചി​രി​ക്കുക; മുൻ​ഭാ​ഗ​ത്തു കണ്ണ​ഞ്ചി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​ള്ള ഒരു ബഹു​മ​തി​യി​ലേ​ക്കു പാ​ഞ്ഞു​ചെ​ല്ലുക; ശ്വാ​സോ​ച്ഛ ്വാസം ചെ​യ്യു​ന്ന ശ്വാ​സ​കോ​ശ​ങ്ങ​ളും, മി​ടി​ക്കു​ന്ന ഹൃ​ദ​യ​വും, ഗു​ണ​ദോ​ഷ​വി​വേ​ച​നം ചെ​യ്യു​ന്ന അന്ത:കര​ണ​വും നെ​ഞ്ചി​ലു​ണ്ടെ​ന്ന ബോ​ധ​മി​രി​ക്കുക; സം​സാ​രി​ക്കുക, ആലോ​ചി​ക്കുക, സ്നേ​ഹി​ക്കുക, അമ്മ​യു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക, ഭാ​ര്യ​യു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക, മക്ക​ളു​ണ്ടാ​യി​രി​ക്കുക, അറിവുണ്ടായിരിക്കുക-​ പെ​ട്ടെ​ന്നു്, ഒരു നി​ല​വി​ളി​ക്കു​ള്ള ഇട​യ്ക്ക് ഒരർ​ദ്ധ​നി​മി​ഷ​ത്തി​ന​കം ഒര​ന്ധ​കാ​ര​കു​ണ്ഡ​ത്തിൽ തല​കു​ത്തി​പ്പോ​വുക, ഹാ, വീഴുക, ഉരു​ളുക, ചതയുക, ചത​യ്ക്ക​പ്പെ​ടുക; കോ​ത​മ്പ​ക്ക​തി​രു​കൾ, പു​ഷ്പ​ങ്ങൾ, ഇലകൾ, ചി​ല്ല​കൾ, ഓരോ​ന്നും മുൻ​പിൽ കാണുക; യാ​തൊ​ന്നും പി​ടി​ക്കു​വാൻ കഴി​വി​ല്ലാ​തി​രി​ക്കുക; ചു​വ​ട്ടിൽ മനു​ഷ്യ​രും മു​ക​ളിൽ കു​തി​ര​ക​ളു​മാ​യി വാ​ളൊ​ന്ന​ന​ക്കാൻ നി​വൃ​ത്തി​യി​ല്ലാ​തി​രി​ക്കുക; ഇരു​ട്ട​ത്തു​ള്ള ചവി​ട്ടു പറ്റി എല്ലു മു​ഴു​വ​നും നു​റു​ങ്ങി​യ​തു​കൊ​ണ്ടു കി​ട​ന്നു​പി​ട​ഞ്ഞി​ട്ടു യാ​തൊ​രു ഫല​വു​മി​ല്ലാ​തി​രി​ക്കുക. കണ്ണു രണ്ടും കൺ​കു​ഴി​ക​ളിൽ​നി​ന്നു തെ​റി​ച്ചു ചാ​ടു​ന്ന​വി​ധം ചവി​ട്ടു കൊ​ള്ളുക; ദ്വേ​ഷ്യം സഹി​ച്ചു​കൂ​ടാ​തെ കു​തി​ര​ലാ​ടൻ കടി​ക്കുക; ശ്വാ​സം മു​ട്ടുക, ചക്ര​ശ്വാ​സം വലി​ക്കുക; താഴെ വീ​ണു​കി​ട​ക്കുക; കി​ട​ന്നേ​ട​ത്തു​നി​ന്നു തന്നെ​ത്താൻ പറയുക, ‘ഒരു നി​മി​ഷം മു​മ്പു ഞാനും ജീ​വ​നു​ള്ള​വ​യാ​യി​രു​ന്നു!’

അവിടെ ആ കണ്ണു​നീർ വരു​ത്തു​ന്ന കഷ്ട​സം​ഭ​വം അവസാന ഞെ​ര​ക്കം ഞെ​ര​ങ്ങി​യേ​ട​ത്തു്, ഇന്നെ​ല്ലാം നി​ശ്ശ​ബ്ദ​മാ​യി. വേർ​പെ​ടു​ത്താൻ വയ്യാ​ത്ത​വി​ധം കൂ​ടി​പ്പി​ണ​ഞ്ഞു കു​ന്നു​കൂ​ടിയ അശ്വ​ങ്ങ​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടും അശ്വാ​രൂ​ഢ​ന്മാ​രെ​ക്കൊ​ണ്ടും ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യു​ടെ വക്കു​കൾ തക​രാ​റാ​യി. ഭയ​ങ്ക​ര​മായ കു​ടു​ക്ക്! അവിടെ ഇടു​ക്കു​ക​ളൊ​ന്നു​മി​ല്ല; വഴി​യും മു​കൾ​പ്പ​ര​പ്പും ശവ​ക്കൂ​ട്ട​ത്താൽ ഒരു നി​ര​പ്പാ​യി; കോ​ത​മ്പു നി​റ​ഞ്ഞ കൊ​ട്ട​പോ​ലെ​യി​രു​ന്നു ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി. മു​ക​ളിൽ ഒരു ശവ​ക്കു​ന്നു്, അടി​യിൽ ഒരു ചോരപ്പുഴ-​ 1815 ജൂൺ 19-ാം തി​യ്യ​തി വൈ​കു​ന്നേ​രം ആ വഴി​യു​ടെ നില ഇതാ​യി​രു​ന്നു. ചോര നീ​വെ​ല്ലു് നി​ര​ത്തി​ലേ​ക്കു​കൂ​ടി ഒലി​ച്ചു തള്ളി. ഇന്നും ചൂ​ണ്ടി​ക്കാ​ണി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്ന ഒരു സ്ഥ​ല​ത്തു വഴി മു​ട​ക്കു​ന്ന മര​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​നു മുൻ​പി​ലെ കു​ള​ത്തിൽ ചെ​ന്നു ചാടി.

അതി​ന്റെ അങ്ങേ വശ​ത്തു്, ഗെ​നാ​പ്പി​ലേ​ക്കു​ള്ള വഴി പോ​കു​ന്നേ​ട​ത്തു വെ​ച്ചാ​ണു് കവ​ച​ധാ​രി​ഭ​ട​ന്മാർ​ക്ക് ആപ​ത്തു പി​ണ​ഞ്ഞ​തെ​ന്നു് ഓർ​മി​ക്കു​മ​ല്ലോ. കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യു​ടെ ആഴ​ത്തി​നൊ​ത്തു ശവ​ങ്ങ​ളു​ടെ അടു​ക്കി​നു് എണ്ണം കു​റ​ഞ്ഞി​രു​ന്നു; നടു​ക്കു, ദി​ലോ​റി​ന്റെ സൈ​ന്യം കട​ന്നു​പോ​യേ​ട​ത്തു്, വഴി അധികം കു​ണ്ടി​ല്ലാ​ത്ത​തു​കൊ​ണ്ടു്. അധികം അടു​ക്കു ശവ​ങ്ങ​ളി​ല്ല.

ഞങ്ങൾ വാ​യ​ന​ക്കാർ​ക്ക് ഇപ്പോൾ​ത്ത​ന്നെ കാ​ട്ടി​ത്ത​ന്ന ആ രാ​ത്രി​ക്കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ അതി​ലെ​യാ​ണു് പോ​യി​രു​ന്ന​തു്. ആവ​മ്പി​ച്ച ശ്മ​ശാ​ന​ഭൂ​മി പരി​ശോ​ധി​ക്കു​ക​യാ​ണു് അയാൾ. അയാൾ ചു​റ്റും സൂ​ക്ഷി​ച്ചു നോ​ക്കി. ആ മരി​ച്ചു കി​ട​ക്കു​ന്ന​വ​രി​ലെ​ല്ലാം ഒരു പൈ​ശാ​ചി​ക​മായ പരി​ശോ​ധന നട​ത്തി​ക്കൊ​ണ്ടു പോയി. കാൽ ചോ​ര​യിൽ മു​ങ്ങി​ക്കൊ​ണ്ടാ​ണു് ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ നട​ത്തം.

പെ​ട്ടെ​ന്നു് അയാൾ നി​ന്നു.

അയാ​ളു​ടെ മുൻ​പിൽ കു​റ​ച്ച​ടി അകലെ, ആ കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യിൽ, ശവ​പു​ഞ്ജ​ത്തി​ന്റെ അവ​സാ​ന​ത്തിൽ ചന്ദ്രി​ക​യാൽ പ്ര​കാ​ശ​മാ​ന​മായ ഒരു തു​റ​ന്ന കൈ ആ മനു​ഷ്യ​ക്കു​ന്നി​ന്റെ ഉള്ളിൽ​നി​ന്നു പു​റ​ത്തേ​ക്കു പൊ​ന്തി​വ​ന്നു. ആ കൈയിൽ മി​ന്നു​ന്ന എന്തോ ഒന്നു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; അതൊരു പൊ​ന്മോ​തി​ര​മാ​ണു്.

ആ മനു​ഷ്യൻ അവിടെ കു​നി​ഞ്ഞു: ഒരു നി​മി​ഷം ആ നി​ല​യിൽ താണു കി​ട​ന്നു; അയാൾ എണീ​റ്റ​പ്പോൾ ആ കൈ​യിൽ​നി​ന്നു മോ​തി​രം കാ​ണാ​താ​യി​രി​ക്കു​ന്നു.

അയാൾ തി​ക​ച്ചും എണീ​റ്റി​ല്ല; ശവ​ക്കു​ന്നി​ലേ​ക്കു പുറം ചാരി, മു​ട്ടു​കു​ത്തി ചക്ര​വാ​ള​ത്തെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​നോ​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ടു്, നി​ല​ത്തൂ​ന്നിയ രണ്ടു കൈ​പ്പെ​രു​വി​ര​ലി​ന്റേ​യും സഹാ​യ്യ്യ​ത്താൽ ഉടൽ മു​ഴു​വ​നും പൊ​ക്കി​പ്പി​ടി​ച്ച്, കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യു​ടെ വക്കി​നു മു​ക​ളി​ലൂ​ടെ തല​യു​യർ​ത്തി, പതു​ങ്ങി​യും ഭയം കാ​ണി​ക്കു​ന്ന​തു​മായ നി​ല​യിൽ ഇരു​ന്ന​തേ ഉള്ളൂ. കു​റു​ക്ക​ന്റെ നാലു കാ​ല​ടി​ക​ളെ​ക്കൊ​ണ്ടു ചില പറ്റിയ പണി​യു​ണ്ടു്.

ഉടനെ എന്തോ ഒന്നു​റ​ച്ച് അയാൾ എഴു​ന്നേ​റ്റു​നി​ന്നു.

ആ സമ​യ​ത്തു് അയാൾ ഒരു വല്ലാ​ത്ത ഞെ​ട്ടൽ ഞെ​ട്ടി. ആരോ പി​ന്നിൽ​നി​ന്നു പി​ടി​കൂ​ടി​യ​തു​പോ​ലെ അയാൾ​ക്കു തോ​ന്നി.

അയാൾ ഒരു തി​രി​കു​റ്റി​യി​ന്മേ​ലെ​ന്ന​വി​ധം തി​രി​ഞ്ഞു; ആ തു​റ​ന്ന നി​ല​യിൽ കണ്ട കൈ​യാ​ണു്, കൂ​ടി​ച്ചേർ​ന്ന വി​ര​ലു​കൾ​കൊ​ണ്ടു് ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ പു​റം​കു​പ്പാ​യ​മ​ട​ക്കിൽ പി​ടി​ച്ച​തു്.

ഒരു മര്യാ​ദ​ക്കാ​രൻ ഭയ​പ്പെ​ട്ടു​പോ​വും, ഈ മനു​ഷ്യൻ പൊ​ട്ടി​ച്ചി​രി​ച്ചു.

‘ആട്ടെ,’ അയാൾ പറ​ഞ്ഞു, ‘അതൊരു ശവം മാ​ത്ര​മാ​ണു്. എനി​ക്കു പ്രേ​ത​ത്തെ​യാ​ണു് പട്ടാ​ള​ക്കാ​ര​നെ​ക്കാൾ ഇഷ്ടം.’

പക്ഷേ, ആ കൈ തളർ​ന്നു. അയാളെ പി​ടി​വി​ട്ടു. ശ്മ​ശാ​ന​ഭൂ​മി​യി​ലെ ശ്രമം ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ ക്ഷീ​ണി​ച്ചു​പോ​വു​ന്നു.

‘എന്നാൽ ആവ​ട്ടെ,’ ആ പതു​ങ്ങി​ക്ക​ള്ളൻ പറ​ഞ്ഞു: ‘ആ ചത്ത​വ​ന്നു ജീ​വ​നു​ണ്ടോ? നോ​ക്ക​ട്ടെ.’

അയാൾ വീ​ണ്ടും കു​നി​ഞ്ഞി​രു​ന്നു; ശവ​ക്കു​ന്നി​നി​ട​യിൽ തപ്പി​നോ​ക്കി. തട​ഞ്ഞ​തൊ​ക്കെ തട്ടി​നീ​ക്കി; ആ കൈ കവർ​ന്നെ​ടു​ത്തു, തന്റേ​തി​നോ​ടു കോർ​ത്തു പി​ടി​ച്ചു; തല കൂ​ട്ട​ത്തിൽ​നി​ന്നു വി​ടു​വി​ച്ചു. ദേഹം പു​റ​ത്തേ​ക്കു വലി​ച്ചു; കു​റ​ച്ചു നേ​രം​കൊ​ണ്ടു് കു​ണ്ടു​വ​ഴി​യി​ലെ നി​ഴ​ലു​കൾ​ക്കു​ള്ളി​ലൂ​ടെ ആ ജീ​വ​ന​റ്റ, അല്ലെ​ങ്കിൽ മോ​ഹാ​ല​സ്യ​ത്തിൽ കി​ട​ക്കു​ന്ന, മനു​ഷ്യ​നെ വലി​ച്ചു​കേ​റ്റി. അതു് ഒരു കവ​ച​ധാ​രി​ഭ​ട​നാ​യി​രു​ന്നു, ഒരു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ. വളരെ ഉയർ​ന്ന നി​ല​യി​ലു​ള്ള ഒരു ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ; കവ​ച​ത്തി​നു​ള്ളിൽ​നി​ന്നു കന​ക​മ​യ​മായ ഒരു വലിയ സ്ഥാ​ന​മു​ദ്ര പതു​ങ്ങി നോ​ക്കു​ന്നു. ആ ഭയ​ങ്ക​ര​മായ വാൾ​വെ​ട്ടു് അയാ​ളു​ടെ മുഖം തക​രാ​റി​ലാ​ക്കി​യി​രി​ക്കു​ന്നു: ചോ​ര​യ​ല്ലാ​തെ മറ്റൊ​ന്നും അവിടെ കാ​ണാ​നി​ല്ല.

ഏതാ​യാ​ലും ആ മനു​ഷ്യ​ന്റെ കൈയും കാലും മു​റി​ഞ്ഞി​ട്ടി​ല്ല, എന്തോ ഭാ​ഗ്യം കൊണ്ട്-​ ആ വാ​ക്കി​വി​ടെ ഉപ​യോ​ഗി​ക്കു​ന്ന​തി​നു വിരോധമില്ലെങ്കിൽ-​അയാളെ ചത​ഞ്ഞു​പോ​കാ​തെ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടാ​ണു് ശവ​ങ്ങൾ മീതെ വന്നു മറി​ഞ്ഞ​തു്. അയാ​ളു​ടെ കണ്ണു് അപ്പോ​ഴും അട​ഞ്ഞി​രു​ന്നു.

ബഹു​മ​തി​മു​ദ്ര​യായ വെ​ള്ള​ക്കു​രി​ശ് അയാ​ളു​ടെ കവ​ച​ത്തി​നു മു​ക​ളിൽ കാ​ണ​പ്പെ​ട്ടു.

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ ഈ കു​രി​ശു​മു​ദ്ര പറി​ച്ചെ​ടു​ത്തു; അത​വ​ന്റെ വലിയ പുറം കു​പ്പാ​യ​ത്തി​ലെ അഗാ​ധ​ങ്ങ​ളായ ഉൾ​പ്പൊ​ത്തു​ക​ളി​ളൊ​ന്നിൽ മറ​ഞ്ഞു.

ഉടനെ അയാൾ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്റെ ഗഡി​യാൾ​ക്കീശ തൊ​ട്ടു​നോ​ക്കി; അതിൽ ഘടി​കാ​ര​മു​ണ്ടെ​ന്നു കണ്ടു; അതു കൈ​യി​ലാ​ക്കി. പി​ന്നീ​ടു് ഉൾ​ക്കു​പ്പാ​യ​ത്തെ പരീ​ക്ഷ​ണം ചെ​യ്തു; ഒരു പണ​സ്സ​ഞ്ചി​യിൽ കണ്ണെ​ത്തി, അതും തന്റെ കീ​ശ​യി​ലാ​ക്കി.

മരി​ക്കു​വാൻ പോ​കു​ന്ന മനു​ഷ്യ​ന്നു ചെ​യ്തു​പോ​വു​ന്ന ശു​ശ്രൂ​ഷ​കൾ ഇത്ര​ത്തോ​ള​മാ​യ​പ്പോൾ ആ സേ​നാ​ധ്യ​ക്ഷൻ കണ്ണു​മി​ഴി​ച്ചു.

‘നന്ദി,’ അയാൾ ക്ഷീ​ണി​ച്ചു പറ​ഞ്ഞു.

അയാ​ളു​ടെ മേൽ കള്ള​പ്പ​ണി ചെ​യ്യു​ന്ന മനു​ഷ്യ​ന്റെ പ്ര​വൃ​ത്തി​വേ​ഗ​വും, രാ​ത്രി​യു​ടെ കു​ളിർ​മ​യും, ധാ​രാ​ള​മാ​യി ശ്വ​സി​ക്കാൻ കി​ട്ടിയ ശു​ദ്ധ​വാ​യു​വും​കൂ​ടി ആ മനു​ഷ്യ​നെ മോ​ഹാ​ല​സ്യ​ത്തിൽ​നി​ന്നു​ണർ​ത്തി.

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ മറു​പ​ടി​യൊ​ന്നും പറ​ഞ്ഞി​ല്ല. അവൻ തല​യൊ​ന്നു​യർ​ത്തി, മൈ​താ​ന​ത്തിൽ​നി​ന്നു കാ​ല്പെ​രു​മാ​റ്റ​ത്തി​ന്റെ ശബ്ദം കേൾ​ക്കാ​മാ​യി​രു​ന്നു; പാ​റാ​വു​കാ​രൻ ആരോ അടു​ത്തു​വ​രു​ന്നു​ണ്ടാ​വാം.

ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ പതു​ക്കെ ചോദിച്ചു-​ മര​ണ​വേ​ദന അപ്പോ​ഴും ആ ഒച്ച​യി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു:

‘യു​ദ്ധ​ത്തിൽ ആർ ജയി​ച്ചു?’ ‘ഇം​ഗ്ല​ണ്ടു്.’ ‘എന്റെ കീ​ശ​യിൽ നോ​ക്കൂ; ഒരു ഘടി​കാ​ര​വും ഒരു പണ​സ്സ​ഞ്ചി​യും കാണും. അവ നി​ങ്ങൾ​ക്കെ​ടു​ക്കാം.’

അതു കഴി​ഞ്ഞി​രി​ക്കു​ന്നു.

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ ആവ​ശ്യ​മു​ള്ള നാ​ട്യം നടി​ച്ചു; എന്നി​ട്ടു പറ​ഞ്ഞു: ‘അതിൽ യാ​തൊ​ന്നു​മി​ല്ല.’

‘ആരോ കൊ​ള്ള​യി​ട്ടു,’ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ പറ​ഞ്ഞു: ‘കഷ്ട​മാ​യി, അതുകൾ നി​ങ്ങൾ​ക്കു കി​ട്ടേ​ണ്ട​താ​യി​രു​ന്നു.’

പാ​റാ​വു​ഭ​ട​ന്റെ കാ​ല്പെ​രു​മാ​റ്റ​ശ്ശ​ബ്ദം അധി​ക​മ​ധി​കം വ്യ​ക്ത​മാ​യി​ത്തു​ട​ങ്ങി.

‘ആരോ വരു​ന്നു,’ പോവാൻ തു​ട​ങ്ങു​ന്ന ഒരാ​ളു​ടെ മട്ടോ​ടു​കൂ​ടി ആ കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ പറ​ഞ്ഞു.

ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ കൈ​യു​യർ​ത്തി, ആ മനു​ഷ്യ​നെ​ത​ട​ഞ്ഞു.

‘നി​ങ്ങൾ എന്റെ ജീവനെ രക്ഷി​ച്ചു, നി​ങ്ങൾ ആരാ​ണു്?’

കൊ​ള്ള​ക്കാ​രൻ വേ​ഗ​ത്തി​ലും താ​ഴ്‌​ന്ന സ്വ​ര​ത്തി​ലും മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞു: ‘നി​ങ്ങ​ളെ​പ്പോ​ലെ​ത്ത​ന്നെ, ഞാനും ഫ്ര​ഞ്ചു​സൈ​ന്യ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട​വ​നാ​ണു്. എനി​ക്കു പോ​കേ​ണ്ടി​യി​രി​ക്കു​ന്നു. അവർ എന്നെ പി​ടി​കി​ട്ടി​യാൽ വെ​ടി​വെ​ച്ചു​ക​ള​യും. ഞാൻ നി​ങ്ങ​ളു​ടെ ജീവനെ രക്ഷി​ച്ചു. ഇനി നി​ങ്ങൾ തന്നെ നി​ങ്ങ​ളു​ടെ പാടു നോ​ക്കുക.’

‘നി​ങ്ങ​ളു​ടെ സ്ഥാ​ന​മെ​ന്താ​ണു്? ‘സർ​ജ​ന്റു്’. ‘നി​ങ്ങ​ളു​ടെ പേരു്?’ ‘തെ​നാർ​ദി​യെൻ.’ ‘ആ പേർ ഞാൻ മറ​ക്കി​ല്ല.’ ആ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ പറ​ഞ്ഞു; ‘നി​ങ്ങൾ​ക്ക് എന്റെ പേർ ഓർ​മ​യു​ണ്ടോ? എന്റെ പേർ പോ​ങ്ങ്മേർ​സി എന്നാ​ണു്.’