ഴാങ് വാൽ​ഴാ​ങ്ങി​ന്റെ പണ​സ്സ​ഞ്ചി മൊ​സ്യു മബേ​യ്ക്ക് ഉപ​യോ​ഗ​പ്പെ​ട്ടി​ല്ല. മൊ​സ്യു മബേ, തന്റെ ബഹു​മാ​ന്യ​മായ ബാലിശ തപോ​നി​ഷ്ഠ​മൂ​ലം, ആ നക്ഷ​ത്ര​ങ്ങ​ളു​ടെ സമ്മാ​ന​ത്തെ കൈ​ക്കൊ​ണ്ടി​ല്ല; ഒരു നക്ഷ​ത്ര​ത്തെ സ്വയം ലൂ​യി​നാ​ണ്യ​മാ​യി​ത്തീ​രു​വാൻ അയാൾ സമ്മ​തി​ച്ചി​ല്ല; സ്വർ​ഗ്ഗ​ത്തിൽ​നി​ന്നു വീണ ആ സാധനം ഗവ് രോ​ഷി​ന്റെ സമ്മാ​ന​മാ​ണെ​ന്ന് അയാ​ള​റി​ഞ്ഞി​ല്ല. അയാൾ ആ പണ​സ്സ​ഞ്ചി, അവ​കാ​ശി​കൾ​ക്ക് തി​രി​ച്ചു​കൊ​ടു​ക്കാ​നാ​യി കണ്ടു​കി​ട്ടിയ ആൾ ഏല്പി​ച്ചു​കൊ​ടു​ക്കു​ന്ന ഒരു കള​ഞ്ഞു​പോയ സാധനം എന്ന നി​ല​യിൽ, ആ പ്ര​ദേ​ശ​ത്തു​ള്ള പൊ​ല്ലീ​സ് മേ​ല​ധി​കാ​രി​യു​ടെ വശം കൊ​ണ്ടു​ക്കൊ​ടു​ത്തു. അങ്ങ​നെ ആ പണ​സ്സ​ഞ്ചി വാ​സ്ത​വ​ത്തിൽ പോയി. അതാ​രും അവ​കാ​ശ​പ്പെ​ടു​ക​യു​ണ്ടാ​യി​ല്ലെ​ന്നു പറ​യേ​ണ്ട​തി​ല്ല​ല്ലോ; അതു മൊ​സ്യു മബേ​യ്ക്ക് ഉപ​കാ​ര​പ്പെ​ട്ടു​മി​ല്ല.

എന്ന​ല്ല, മൊ​സ്യു മബേ​യു​ടെ അധോ​ഗ​തി പി​ന്നെ​യും തു​ടർ​ന്നു.

അമ​രി​ച്ചെ​ടി​ക്കൃ​ഷി​യെ​സ്സം​ബ​ന്ധി​ച്ചു​ള്ള അയാ​ളു​ടെ പരീ​ക്ഷ​ണ​ങ്ങ​ളൊ​ന്നും ഓസ്തർ​ലി​ത്സ് തോ​ട്ട​ത്തിൽ​വെ​ച്ചു​ണ്ടാ​യ​തി​ല​ധി​കം ഴാർ​ദാ​ങ് ദ് പ്ലാ​ന്തി​ലും ഫല​പ്ര​ദ​മാ​യി​ല്ല. മുൻ​കൊ​ല്ല​ത്തിൽ അയാൾ​ക്കു വീ​ട്ടു​പ​ണി​ക്കാ​രി​യു​ടെ ശമ്പ​ള​ബാ​ക്കി മാ​ത്ര​മേ കട​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു​ള്ളു; ഇപ്പോൾ, നമ്മൾ കണ്ട​തു​പോ​ലെ, മൂ​ന്നു​മാ​സ​ത്തെ വീ​ട്ടു​വാ​ടക അയാൾ കൊ​ടു​ക്കാൻ ബാ​ക്കി​യാ​യി. പതി​മ്മൂ​ന്നു മാസം കഴി​ഞ്ഞ​പ്പോൾ അയാ​ളു​ടെ പു​ഷ്പ​സ​ഞ്ചയ ഗ്ര​ന്ഥ​ത്തി​ലെ ചെ​മ്പു​ചി​ത്ര​പ്പ​ല​ക​ക​ളെ​ല്ലാം പണയം വാ​ങ്ങി​യി​രു​ന്ന​വർ ലേലം ചെ​യ്തു. അവ​യെ​ക്കൊ​ണ്ട് ഏതോ ചെ​മ്പു​കൊ​ട്ടി കല​ങ്ങ​ളു​ണ്ടാ​ക്കി. ചെ​മ്പു​ചി​ത്ര​പ്പ​ല​ക​ക​ളെ​ല്ലാം പോയി, ബാ​ക്കി കൈ​വ​ശ​മു​ള്ള അപൂർ​ണ്ണ​ഗ്ര​ന്ഥ​പ്ര​തി​ക​ളൊ​ന്നും പൂർ​ണ്ണ​മാ​ക്കാൻ കഴി​വി​ല്ലെ​ന്നാ​യ​പ്പോൾ, ആ അച്ച​ടി​ക്ക​ട​ലാ​സ്സു​ക​ളെ​ല്ലാം അയാൾ ഒരു പഴയ പു​സ്ത​ക​വ്യാ​പാ​രി​ക്കു മോ​ശ​വി​ല​യ്ക്കു, കീ​റ​ക്ക​ട​ലാ​സ്സെ​ന്ന മട്ടിൽ, തൂ​ക്കി​വി​റ്റു. അയാ​ളു​ടെ ജീ​വി​ത​യ​ത്ന​ത്തിൽ യാ​തൊ​ന്നും ശേ​ഷി​ച്ചി​ല്ല. ആ പു​സ്ത​ക​ങ്ങൾ വി​റ്റു​കി​ട്ടിയ പണം കു​റേ​ശ്ശ​യെ​ടു​ത്ത് അയാൾ ഭക്ഷി​ച്ചു​തീർ​ത്തു. ആ നി​സ്സാ​ര​മു​തൽ കഴി​ഞ്ഞു​തു​ട​ങ്ങി​യ​പ്പോൾ, അയാൾ, തോ​ട്ടം നോ​ക്കാ​താ​യി, അതു കി​ട​ന്നു തരി​ശാ​വാൻ വി​ട്ടു. അതി​നു​മുൻ​പാ​യി, വളരെ മുൻ​പു​മു​ത​ല്ക്ക് ഇട​യ്ക്കി​ട​യ്ക്കു താൻ കഴി​ക്കാ​റു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന കോ​ഴി​മു​ട്ട​ക​ളും പശു​മാം​സ​ക്ക​ഷ്ണ​വും അയാൾ ഉപേ​ക്ഷി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു. അയാൾ അപ്പ​വും ഉരു​ള​ക്കി​ഴ​ങ്ങു​മാ​യി കഴി​ച്ചു​കൂ​ട്ടി. വീ​ട്ടു​സാ​മാ​ന​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം അയാൾ വി​റ്റു​തീർ​ത്തു; പി​ന്നെ ഇര​ട്ട​വി​രി​പ്പു​കൾ, ഉടു​പ്പു​കൾ, കമ്പി​ളി​കൾ, ഒടു​വിൽ ശു​ഷ്ക​സ​സ്യ​ശേ​ഖ​ര​ങ്ങ​ളും, അച്ച​ടി​ച്ച പു​സ്ത​ക​ങ്ങ​ളും; പക്ഷേ, അയാൾ തന്റെ ഏറ്റ​വും വി​ല​പി​ടി​ച്ച പു​സ്ത​ക​ങ്ങൾ പി​ന്നേ​യും സൂ​ക്ഷി​ച്ചു; അവയിൽ പലതും വളരെ അപൂർ​വ്വ​ങ്ങ​ളാ​യി​രു​ന്നു— ‘ചരി​ത്ര​ക്ര​മ​ത്തി​ലു​ള്ള ബൈ​ബി​ളി​ലെ നാലു ഭാ​ഗ​ങ്ങൾ’ 1560-ലെ പതി​പ്പ്; പിയേർ ദ് ബെ​സ്സി​ന്റെ ബൈ​ബി​ളി​ലെ കഥ​പ്പൊ​രു​ത്തം; നവർ മഹാ​രാ​ജ്ഞി​ക്ക് ഒരു സമർ​പ്പ​ണ​മു​ള്ള ഴാങ് ദ്ല​ഹ​യെ​യു​ടെ ‘മു​ത്തു​ക​ളു​ടെ മു​ത്ത്’; സിയെ യുദ് വി​ല്ലി​യേർ ഓത്ഴാ​ങ്ങി​ന്റെ ‘ഒരു രാ​ജ​പ്ര​തി​നി​ധി​ക​ളു​ടെ ഉദ്യോ​ഗ​ത്തി​ലും സ്ഥാ​ന​ത്തി​ലും’ എന്ന പു​സ്ത​കം 1644-ലെ റബ്ബി​ഭാ​ഷ​യി​ലെ പു​ഷ്പ​ങ്ങൾ; വെ​നി​സ്സിൽ മനു​ഷ്യാ​യു​സ്സി​ന്റെ ഗൃ​ഹ​ത്തിൽ എന്ന വി​ശി​ഷ്ട​ക്കു​റി​പ്പോ​ടു​കൂ​ടിയ 1567-ലെ ഒരു തി​ബു​ലി​യ​സ്സ് കൃതി; ഒടു​വിൽ, വത്തി​ക്കാ​നിൽ [1] പതി​മ്മൂ​ന്നാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന ആ സു​പ്ര​സി​ദ്ധ​മായ 411-ആം കയ്യെ​ഴു​ത്തു​കോ​പ്പി​യും ആങ്റി എസ്തി​യേ​ന്ന് അത്ര​മേൽ പ്ര​യോ​ജ​നം കണ്ട വെ​നി​സ്സി​ലെ 393-ഉം 394-ഉം കയ്യെ​ഴു​ത്തു​കോ​പ്പി​ക​ളും, നേ​പ്പിൾ​സി​ലെ ഗ്ര​ന്ഥ​ശാ​ല​യിൽ പന്ത്ര​ണ്ടാം നൂ​റ്റാ​ണ്ടി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന ആ പ്ര​സി​ദ്ധ​ക്ക​യ്യെ​ഴു​ത്തു​കോ​പ്പി​യിൽ മാ​ത്രം കാ​ണ​പ്പെ​ടു​ന്ന ഡോ​റി​ക് [2] ലി​പി​യി​ലെ എല്ലാ വരി​ക​ളും അട​ങ്ങി​യ​താ​യി 1644-ൽ ലയോൺ​സ് പട്ട​ണ​ത്തിൽ അച്ച​ടി​ച്ച ഒരു ഡയോ​ജി​നി​സ് ലയേർ​ഷി​യു​സ്കൃ​തി​യും. മൊ​സ്യു മബേ​യു​ടെ അറയിൽ ഒരു സമ​യ​ത്തും തി​യ്യു​ണ്ടാ​വ​ലി​ല്ല; മെ​ഴു​തി​രി ചെ​ല​വാ​ക്കാ​തി​രി​ക്കാൻ വേ​ണ്ടി അയാൾ സന്ധ്യ​യോ​ടു​കൂ​ടി ചെ​ന്നു​കി​ട​ക്കും. അയാൾ​ക്ക് അയൽ​പ​ക്ക​ക്കാ​രി​ല്ലാ​താ​യെ​ന്നു തോ​ന്നു​ന്നു; അയാൾ പു​റ​ത്തേ​ക്കി​റ​ങ്ങു​മ്പോൾ ആളുകൾ അങ്ങോ​ട്ടു​മി​ങ്ങോ​ട്ടും മാ​റു​ക​യാ​ണ് പതിവ്; അയാൾ​ക്ക​തു മന​സ്സി​ലാ​യി. ഒരു കു​ട്ടി​യു​ടെ കഷ്ട​സ്ഥി​തി ഒര​മ്മ​യു​ടെ ശ്ര​ദ്ധ​യെ ആകർ​ഷി​ക്കു​ന്നു; ഒരു ചെ​റു​പ്പ​ക്കാ​ര​ന്റെ കഷ്ട​സ്ഥി​തി ഒരു പെൺ​കി​ടാ​വി​ന്റെ ശ്ര​ദ്ധ​യെ ആകർ​ഷി​ക്കു​ന്നു; ഒരു കി​ഴ​വ​ന്റെ കഷ്ട​സ്ഥി​തി ആരുടെ ശ്ര​ദ്ധ​യേ​യും ആകർ​ഷി​ക്കു​ന്നി​ല്ല. അതാണ് എല്ലാ കഷ്ട​സ്ഥി​തി​ക​ളി​ലും വെ​ച്ചു കഠിനം. എങ്കി​ലും ഫാദർ മബേ തന്റെ ബാ​ലി​ശ​മായ ഗൗ​ര​വ​ത്തെ തീരെ വി​ട്ടി​ല്ല. അയാ​ളു​ടെ കണ്ണു​കൾ​ക്കു സ്വ​ന്തം പു​സ്ത​ക​ങ്ങ​ളെ നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​മ്പോൾ ഒരു ചൊടി വെ​യ്ക്കും; ഒര​ദ്ലി​തീ​യ​ഗ്ര​ന്ഥ​മായ ഡയോ​ജി​നി​സ് ലയേർ​ഷി​യു​സ്സി​ന്റെ കൃതി നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​മ്പോൾ അയാ​ളു​ടെ മു​ഖ​ത്ത് ഒരു പു​ഞ്ചി​രി ഉദി​ച്ചു​കാ​ണാം. ഒരി​ക്ക​ലും കൂ​ടാ​തെ കഴി​യി​ല്ലെ​ന്നു​ള്ള​വ​യ്ക്ക് പുറമേ ചി​ല്ലു​വാ​തി​ലു​ള്ള പു​സ്ത​കാ​ളു​മാ​രി മാ​ത്ര​മേ അയാൾ ബാ​ക്കി വെ​ച്ചി​രു​ന്നു​ള്ളു.

ഒരു ദിവസം മദർ പ്ളു​ത്താർ​ക്ക് അയാ​ളോ​ടു പറ​ഞ്ഞു: ‘ഭക്ഷ​ണ​ത്തി​നു വല്ല​തും വാ​ങ്ങി​ക്കാൻ എന്റെ കൈയിൽ യാ​തൊ​ന്നു​മി​ല്ല.’

അവൾ ഭക്ഷ​ണം എന്നു പറ​ഞ്ഞ​ത് ഒര​പ്പ​വും നാലോ അഞ്ചോ ഉരു​ളൻ​കി​ഴ​ങ്ങു​മാ​ണ്.

‘കട​മാ​യി​ട്ട്?’ മൊ​സ്യു മബേ പറ​ഞ്ഞു​കൊ​ടു​ത്തു.

‘ആരും എനി​ക്കു കടം തരു​ന്നി​ല്ലെ​ന്ന​റി​യാ​മ​ല്ലോ.

മൊ​സ്യു മബേ തന്റെ പു​സ്ത​കാ​ളു​മാ​രി തു​റ​ന്നു. ഒരു കു​ട്ടി​യെ തി​ര​ഞ്ഞെ​ടു​ക്കാൻ വേ​ണ്ടി തന്റെ മക്ക​ളെ വെ​വ്വേ​റെ നോ​ക്കി​ക്കാ​ണു​ന്ന ഒര​ച്ഛ​നെ​ന്ന​പോ​ലെ, അയാൾ ഓരോ​ന്നാ​യി, തന്റെ പു​സ്ത​ക​ങ്ങൾ മു​ഴു​വ​നും ഒന്നൂ​ന്നി​നോ​ക്കി; എന്നി​ട്ടു ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ ഒന്നി​നെ വലി​ച്ചെ​ടു​ത്തു, കക്ഷ​ത്തിൽ​ത്തീ​രു​കി, പു​റ​ത്തേ​ക്കി​റ​ങ്ങി. രണ്ടു മണി​ക്കൂ​റി​നു​ള്ളിൽ കക്ഷ​ത്തിൽ യാ​തൊ​ന്നു​മി​ല്ലാ​തെ, അയാൾ തി​രി​ച്ചെ​ത്തി, മു​പ്പ​തു സൂ മേ​ശ​പ്പു​റ​ത്തു​വെ​ച്ചു, പറ​ഞ്ഞു: ‘എന്തെ​ങ്കി​ലും ഭക്ഷ​ണ​ത്തി​നു വാ​ങ്ങി​ക്കാം.’

പി​ന്നീ​ട് ഒരി​ക്ക​ലും നീ​ങ്ങി​യി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത ഒരു വ്യ​സ​ന​മ​യ​മായ മൂ​ടു​പ​ടം അന്നു​മു​തൽ ആ വയ​സ്സ​ന്റെ കല​വ​റ​യി​ല്ലാ​ത്ത മു​ഖ​ത്തു തൂ​ങ്ങി​യ​താ​യി മദർ പ്ളു​ത്താർ​ക്ക് കണ്ടു.

പി​റ്റേ ദി​വ​സ​വും, അതി​ന്റെ പി​റ്റേ ദി​വ​സ​വും, അതി​ന്റെ പി​റ്റേ ദി​വ​സ​വും ഇതു തന്നെ തു​ടർ​ന്നു.

മൊ​സ്യു മബേ ഒരു പു​സ്ത​ക​വും​കൊ​ണ്ടു പു​റ​ത്തേ​യ്ക്കു പോവും, ഒരു നാ​ണ്യ​വും​കൊ​ണ്ടു തി​രി​ച്ചു​വ​രും. അയാൾ​ക്കു വി​ല്ക്കാ​തെ നി​വൃ​ത്തി​യി​ല്ലെ​ന്നു കണ്ട​തു​കൊ​ണ്ടു, ചി​ല​പ്പോൾ അതേ പീ​ടി​ക​ക​ളിൽ​വെ​ച്ചു​ത​ന്നെ ഇരു​പ​തു ഫ്രാ​ങ്ക് കൊ​ടു​ത്തു മേ​ടി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള പു​സ്ത​ക​ത്തി​നു​കൂ​ടി കച്ച​വ​ട​ക്കാർ അയാൾ​ക്ക് ഇരു​പ​തു സൂ വി​ല​കൊ​ടു​ത്തു. പു​സ്ത​കം പു​സ്ത​ക​മാ​യി ആ ഗ്ര​ന്ഥ​ശാല മു​ഴു​വ​നും ഒരേ വഴി​ക്കു നട​ന്നു. ചി​ല​പ്പോൾ അയാൾ പറയും: ‘ആട്ടെ, എനി​ക്കെൺ​പ​താ​യ​ല്ലോ.’ പു​സ്ത​ക​ങ്ങൾ അവ​സാ​നി​ക്കു​ന്ന​തി​നു​മുൻ​പാ​യി ആയു​സ്സ​വ​സാ​നി​ക്കു​മെ​ന്ന് അയാൾ നി​ഗൂ​ഢ​മാ​യി ആശി​ച്ചി​രു​ന്നു എന്നു തോ​ന്നും. അയാ​ളു​ടെ വ്യ​സ​ന​ശീ​ലം വർ​ദ്ധി​ച്ചു. എന്താ​യാ​ലും ഒരി​ക്കൽ അയാൾ​ക്കൊ​രു സുഖം തോ​ന്നി. റൊ​ബർ​ത് എസ്തി​യെ​ന്നി​ന്റെ കൃ​തി​യും​കൊ​ണ്ട് അയാൾ ഒരു ദിവസം പു​റ​ത്തേ​ക്കി​റ​ങ്ങി; അതു മല​ക്കെ​പാ​താ​റിൽ വെ​ച്ചു മു​പ്പ​ത്ത​ഞ്ചു സൂ​വി​നു വി​റ്റു. റ്യു ദെ ഗ്രേ​യിൽ​നി​ന്നു നാ​ല്പ​തു സൂ​വി​ന് ഒരു അൽ​ദു​സ്സി​ന്റെ കൃ​തി​യും വാ​ങ്ങി തി​രി​ച്ചു​പോ​ന്നു—‘എനി​ക്ക് അഞ്ചു സൂ കട​മു​ണ്ട്’, മദർ പ്ളു​ത്താർ​ക്കോ​ട് അയാൾ ഒരു മു​ഖ​പ്ര​സാ​ദ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി പറ​ഞ്ഞു. അന്ന് അയാൾ ഭക്ഷ​ണം കഴി​ക്കു​ക​യു​ണ്ടാ​യി​ല്ല.

അയാൾ തോ​ട്ട​ക്കൃ​ഷി​ക്കാ​രു​ടെ സം​ഘ​ത്തിൽ ഒരം​ഗ​മാ​ണ്. അയാ​ളു​ടെ ദരി​ദ്ര​സ്ഥി​തി അവിടെ അറി​ഞ്ഞു. സം​ഘാ​ധ്യ​ക്ഷൻ അയാളെ വീ​ട്ടിൽ​ച്ചെ​ന്നു കണ്ടു, കൃഷി—കച്ച​വ​ട​മ​ന്ത്രി​യോ​ട് അയാ​ളെ​പ്പ​റ്റി പറ​യാ​മെ​ന്നേ​റ്റു; അതു​പ്ര​കാ​രം പറ​ക​യും ചെ​യ്തു—‘എന്ത്, ആഹാ!’ മന്ത്രി അത്ഭു​ത​പ്പെ​ട്ടു പറ​ഞ്ഞു, ‘ആലോ​ചി​ക്കാം! ഒരു വൃ​ദ്ധ​ജ്ഞാ​നി! ഒരു സസ്യ​ശാ​സ്ത്ര​ജ്ഞൻ! ഒരാൾ​ക്കും ഉപ​ദ്ര​വ​മി​ല്ലാ​ത്ത സാധു! എന്തെ​ങ്കി​ലും അയാൾ​ക്കു ചെ​യ്തു​കൊ​ടു​ക്ക​ണം!’ പി​റ്റേ ദിവസം ഭക്ഷ​ണ​ത്തി​നു ചെ​ല്ലാൻ വേ​ണ്ടി മൊ​സ്യു മബേ​യ്ക്കു മന്ത്രി​യു​ടെ ഒരു ക്ഷണം കി​ട്ടി. ആഹ്ലാ​ദം കൊ​ണ്ടു വി​റ​യ്ക്കെ, അയാൾ ആ കത്തു മദർ പ്ളു​ത്താർ​ക്കി​നു കാ​ണി​ച്ചു കൊ​ടു​ത്തു. ‘നമ്മു​ടെ കു​ഴ​ക്കു തീർ​ന്നു!’ അയാൾ പറ​ഞ്ഞു. ആ നി​ശ്ചി​ത​ദി​വ​സം അയാൾ മന്ത്രി​യു​ടെ വീ​ട്ടി​ലെ​ത്തി. തന്റെ കീ​റി​പ്പൊ​ളി​ഞ്ഞ കണ്ഠ​വ​സ്ത്ര​വും നീ​ണ്ടു ചതു​ര​ത്തി​ലു​ള്ള പു​റം​കു​പ്പാ​യ​വും പഴകിയ പാ​പ്പാ​സ്സു​ക​ളും​കൂ​ടി വാ​തി​ല്ക്കാ​വ​ല്ക്കാ​രെ അമ്പ​ര​പ്പി​ച്ച​താ​യി അയാൾ ധരി​ച്ചു. ആരും അയാ​ളോ​ടു സം​സാ​രി​ച്ചി​ല്ല; മന്ത്രി​യു​മി​ല്ല. ഏക​ദേ​ശം രാ​ത്രി പത്തു​മ​ണി​ക്ക്, എന്തെ​ങ്കി​ലും ഒരു വാ​ക്കു പറ​ഞ്ഞു​കേൾ​പ്പാൻ​വേ​ണ്ടി അപ്പോ​ഴും കാ​ത്തു​നി​ല്ക്കേ, മന്ത്രി​യു​ടെ ഭാര്യ, കഴു​ത്തു കുറേ കീ​ഴ്പോ​ട്ടി​റ​ങ്ങി​യി​ട്ടു​ള്ള ഒരു നി​ല​യ​ങ്കി​യോ​ടു​കൂ​ടിയ ഒരു സൗ​ഭാ​ഗ്യ​മു​ള്ള സ്ത്രീ—അയാൾ​ക്ക് അവ​രു​ടെ അടു​ത്തു ചെ​ന്നു സം​സാ​രി​ക്കാൻ ധൈ​ര്യ​മു​ണ്ടാ​യി​ല്ല – ചോ​ദി​ക്കു​ന്ന​തു കേ​ട്ടു: ‘ആ മാ​ന്യ​വൃ​ദ്ധൻ ആരാണ്?’ ഇര​മ്പി​യ​ടി​ക്കു​ന്ന കാ​റ്റ​ത്തും മഴ​യ​ത്തും, അർ​ദ്ധ​രാ​ത്രി​യോ​ടു​കൂ​ടി, കാൽ​ന​ട​യാ​യി അയാൾ വീ​ട്ടി​ലേ​ക്കു മട​ങ്ങി. അങ്ങോ​ട്ടു പോ​വാ​നു​ള്ള വണ്ടി​ക്കൂ​ലി​ക്ക് അയാൾ ഒരു എൽ​സീ​വീർ [3] വി​റ്റി​രി​ക്കു​ന്നു.

രാ​ത്രി കി​ട​ക്കാൻ പോ​കു​ന്ന​തി​നു മുൻ​പാ​യി, ദി​വ​സം​തോ​റും അയാൾ​ക്കു തന്റെ ഡയോ​ജി​നി​സ് ലയേർ​ഷി​യു​സ്സി​ന്റെ കൃ​തി​യി​ലെ ചില ഏടുകൾ വാ​യി​ക്കുക പതി​വു​ണ്ട്. കൈ​വ​ശ​മു​ള്ള പു​സ്ത​ക​ത്തി​ലെ മൂ​ല​ത്തി​നു​ള്ള സവി​ശേ​ഷ​ത​കൾ നോ​ക്കി യാ​ന​ന്ദി​ക്കു​ന്ന​തി​നു​മാ​ത്ര​മു​ള്ള ഗ്രീ​ക്ക് ഭാ​ഷാ​ജ്ഞാ​നം അയാൾ​ക്കു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. മറ്റൊ​രു വി​നോ​ദ​വും അയാൾ​ക്കി​ല്ല. പല ആഴ്ച​കൾ കഴി​ഞ്ഞു. പെ​ട്ടെ​ന്നു മദർ പ്ളു​ത്താർ​ക്ക് രോ​ഗ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ടു. അപ്പ​ക്ക​ച്ച​വ​ട​ക്കാ​ര​ന്റെ പീ​ടി​ക​യിൽ​നി​ന്ന് അപ്പം വാ​ങ്ങാൻ കാ​ശി​ല്ലെ​ന്നാ​കു​ന്ന​തി​നെ​ക്കാൾ വ്യ​സ​ന​ക​ര​മാ​യി മറ്റൊ​ന്നു​ണ്ട്. അത് വൈ​ദ്യ​ന്റെ പക്കൽ​നി​ന്നു മരു​ന്നു വാ​ങ്ങാൻ കാ​ശി​ല്ലെ​ന്നാ​കു​ന്ന​താ​ണ്. ഒരു ദിവസം വൈ​കു​ന്നേ​രം ഡോ​ക്ടർ വളരെ വി​ല​പി​ടി​ച്ച ഒരു മരു​ന്നു വാ​ങ്ങി​ക്കാൻ കല്പി​ച്ചു. രോഗം വർ​ദ്ധി​ക്കു​ക​യാ​ണ്; ഒരു ശു​ശ്രൂ​ഷ​ക്കാ​രി വേണം. മൊ​സ്യു മബേ തന്റെ പു​സ്ത​കാ​ളു​മാ​റി തു​റ​ന്നു; അതി​ലൊ​ന്നു​മി​ല്ല. ഒടു​വി​ല​ത്തെ പു​സ്ത​ക​വും യാത്ര തി​രി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു. ആ ഡയോ​ജി​നി​സ് ലയേർ​ഷി​യു​സ് മാ​ത്ര​മേ ബാ​ക്കി​യു​ള്ളു. അയാൾ ആ അദ്വി​തീ​യ​ഗ്ര​ന്ഥ​വു​മെ​ടു​ത്തു കക്ഷ​ത്തിൽ​ത്തി​രു​കി, പു​റ​ത്തേ​ക്കി​റ​ങ്ങി. അന്ന് 1832 ജൂൺ 4-​ആംനു-യാണ്: അയാൾ പോർ​ത്സാ​ങ്ഴാ​ക്കി​ലു​ള്ള രൊ​യ​ലി​ന്റെ പി​ന്തു​ടർ​ച്ചാ​വ​കാ​ശി​യു​ടെ പീ​ടി​ക​യി​ലേ​ക്കു ചെ​ന്നു. ഒരു നൂറു ഫ്രാ​ങ്കും​കൊ​ണ്ടു തി​രി​ച്ചു​വ​ന്നു. ആ അയ്യ​ഞ്ചു ഫ്രാ​ങ്ക് നാ​ണ്യ​ങ്ങ​ളെ കി​ഴ​വി​യു​ടെ മേ​ശ​ത്ത​ട്ടി​നു മീതെ കു​ന്നു​കൂ​ട്ടി, ഒര​ക്ഷ​ര​വും മി​ണ്ടാ​തെ സ്വ​ന്തം മു​റി​യി​ലേ​ക്കു നട​ന്നു.

പി​റ്റേ ദിവസം രാ​വി​ലെ, അയാൾ തന്റെ തോ​ട്ട​ത്തിൽ മറി​ഞ്ഞു​കി​ട​ക്കു​ന്ന കല്ലി​ന്മേൽ ചെ​ന്നി​രി​ക്കു​ക​യാ​ണ്; തല കീ​ഴ്പോ​ട്ടു തൂ​ങ്ങി, വാടിയ പൂ​ച്ചെ​ടി​ക​ളു​ടെ ചട്ടി​ക​ളി​ലേ​ക്ക് അന്തം​വി​ട്ടു നോ​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ടു, രാ​വി​ലെ​നേ​രം മു​ഴു​വ​നും ആ ഇരി​പ്പിൽ, അന​ങ്ങാ​തെ ഇരു​ന്നി​രു​ന്ന​തു വേ​ലി​ക്കു​മീ​തെ നോ​ക്കി​യാൽ കാണാം. ഇട​യ്ക്കി​ട​യ്ക്കു മഴ പെ​യ്തി​രു​ന്നു; അക്കാ​ര്യം വയ​സ്സൻ അറി​ഞ്ഞി​രു​ന്നു എന്നു തോ​ന്നി​യി​ല്ല.

ഉച്ച​യോ​ടു​കൂ​ടി പാ​രി​സ്സിൽ ചില അപൂർ​വ്വ​ശ​ബ്ദ​ങ്ങൾ പു​റ​പ്പെ​ട്ടു; അവ​യ്ക്കു വെ​ടി​യു​ടേ​യും ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ ആർ​പ്പു​വി​ളി​ക​ളു​ടേ​യും ഛാ​യ​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു.

ഫാദർ മബേ തല പൊ​ന്തി​ച്ചു. ഒരു തോ​ട്ട​ക്കാ​രൻ അതിലെ പോ​കു​ന്ന​തു കണ്ടു; അയാൾ ചോ​ദി​ച്ചു: ‘എന്താ​ണ​ത്?’

‘എന്തു ലഹള?’

‘അതേ, അവർ യു​ദ്ധം ചെ​യ്യു​ന്നു?’

‘അവർ എന്തി​നു യു​ദ്ധം ചെ​യ്യു​ന്നു?’

‘ഹാ, എന്റെ ഈശ്വര!’ തോ​ട്ട​ക്കാ​രൻ ഉച്ച​ത്തിൽ പറ​ഞ്ഞു.

‘എവിടെ വെ​ച്ച്?’

‘ആയു​ധ​ശാ​ല​യു​ടെ അയൽ​പ​ക്ക​ത്തു വെ​ച്ച്.’

ഫാദർ മബേ തന്റെ മു​റി​യി​ലേ​ക്കു ചെ​ന്നു. തൊ​പ്പി​യെ​ടു​ത്തു; കക്ഷ​ത്തിൽ​ത്തി​രു​കാൻ വേ​ണ്ടി പതി​വ​നു​സ​രി​ച്ചു പു​സ്ത​കം തി​ര​ഞ്ഞു, ഒന്നും കണ്ടി​ല്ല; ഇങ്ങ​നെ പറ​ഞ്ഞു: ‘ഹാ! ശരി​ത​ന്നെ!’ ഒര​മ്പ​ര​പ്പോ​ടു​കൂ​ടി ഇറ​ങ്ങി​ന​ട​ന്നു.