1832-ലെ മെ​യ്മാ​സ​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി, ഒരു മൂ​ന്നു മാ​സ​മാ​യി വി​ഷൂ​ചിക ആളു​ക​ളു​ടെ ഉത്സാ​ഹ​ത്തെ തീരെ കെ​ടു​ത്തു​ക​യും അവ​രു​ടെ ക്ഷോ​ഭ​ത്തി​ന്റെ അനിർ​വ​ച​നീ​യ​വും വ്യ​സ​ന​മ​യ​വു​മായ ഒരു ശമ​ന​മു​ണ്ടാ​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്തി​രു​ന്നു​വെ​ങ്കി​ലും, പാ​രി​സ് തീ​പ്പി​ടി​ക്കാൻ തെ​യ്യാ​റാ​യി​ട്ടു കു​റ​ച്ചു കാ​ല​മാ​യി. ഞങ്ങൾ പറ​ഞ്ഞി​ട്ടു​ള്ള​തു​പോ​ലെ, ആ മഹാ​ന​ഗ​രം ഒരു തോ​ക്കു​പോ​ലെ​യാ​ണ്; അതു നി​റ​ച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞാൽ​പ്പി​ന്നെ, ഒരു തീ​പ്പൊ​രി വീ​ണു​കി​ട്ടു​ക​യേ വേ​ണ്ടു വെടി പൊ​ട്ടി. 1832 ജൂണിൽ ആ തീ​പ്പൊ​രി ജെനറൽ ലമാർ​ക്കി​ന്റെ മര​ണ​മാ​യി​ത്തീർ​ന്നു.

ലമാർ​ക്ക് പ്ര​സി​ദ്ധ​നും ഉത്സാ​ഹി​യു​മാ​യി​രു​ന്നു. ചക്ര​വർ​ത്തി ഭര​ണ​കാ​ല​ത്തെ​ക്കും രാ​ജ​ത്വ​പു​നഃ​സ്ഥാ​പ​ന​ത്തി​ലേ​ക്കും ആവ​ശ്യ​മു​ള്ള​ത​രം ധൈ​ര്യം, യു​ദ്ധ​ക്ക​ള​ത്തി​ലെ ധൈ​ര്യ​വും കച്ചേ​രി​സ്ഥ​ല​ത്തി​ലെ ധൈ​ര്യ​വും, അയാൾ​ക്കു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. അയാൾ എത്ര​ക​ണ്ടു പരാ​ക്ര​മി​യോ അത്ര​ത​ന്നെ വാ​ഗ്മി​യു​മാ​ണ്; അയാ​ളു​ടെ പ്ര​സം​ഗ​ത്തി​ന്നു​ള്ളിൽ ഒരു വാൾ കാണാം. അയാൾ തന്റെ മുൻ​ഗാ​മി​യായ ഫ്വാ​യെ​പ്പോ​ലെ, ആജ്ഞാ​ശ​ക്തി​യെ നി​ല​നിർ​ത്തി​യ​തി​നു​ശേ​ഷം, സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​ത്തെ നി​ല​നിർ​ത്തി; അയാൾ ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തി​ന്റേ​യും അറ്റ​ത്തെ ഇട​തു​ഭാ​ഗ​ത്തി​ന്റേ​യും നടു​ക്ക് ഇരു​ന്നു—എന്നു​വെ​ച്ചാൽ, വരാ​നി​രി​ക്കു​ന്ന ഗു​ണ​ങ്ങ​ളെ സ്വീ​ക​രി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ട് അയാൾ ജന​ങ്ങ​ളു​ടെ കണ്ണി​ലു​ണ്ണി​യാ​യി; ചക്ര​വർ​ത്തി​യു​ടെ കീഴിൽ പണി​യെ​ടു​ത്തി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ട് പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങ​ളു​ടേ​യും; നെ​പ്പോ​ളി​യൻ ഉള്ളു​കൊ​ണ്ടു സേ​നാ​പ​തി​യാ​ക്കി​ക്ക​ഴി​ഞ്ഞി​രു​ന്ന​തി​നാൽ അയാൾ കൊം​തെ​ഴെ​രാ​റി​ന്റെ​യും ദ്രു​വേ​യു​ടേ​യും കൂ​റ്റു​കാ​ര​നാ​യി​രു​ന്നു. 1815-ലെ സന്ധി തന്നോ​ടു​ചെ​യ്ത ഒര​പ​രാ​ധ​മാ​ണെ​ന്ന​നി​ല​യിൽ ഉദ്യോ​ഗ​ത്തിൽ​നി​ന്നു പി​രി​ഞ്ഞു. ഒരു സഹി​ച്ചു​കൂ​ടാ​ത്ത ഈർ​ഷ്യ​യോ​ടു​കൂ​ടി അയാൾ വെ​ല്ലി​ങ്ട​നെ വെ​റു​ത്തു—ഇതു പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങ​ളെ രസി​പ്പി​ച്ചു; പി​ന്നെ പതി​നേ​ഴു കൊ​ല്ല​ത്തേ​ക്കു വാ​ട്ടർ​ലു​യു​ദ്ധ​ത്തി​ന്റെ വ്യ​സ​നം അന്ത​സ്സിൽ സൂ​ക്ഷി​ച്ചു​പോ​ന്നു; ഇട​യ്ക്കു​ണ്ടായ സം​ഭ​വ​ങ്ങ​ളെ​യൊ​ന്നും അയാൾ കണ്ടു എന്നു ഭാ​വി​ച്ചി​ല്ല. മര​ണ​വേ​ദ​ന​യിൽ​ക്കി​ട​ക്കു​മ്പോൾ, ഊർ​ദ്ധ്വൻ വലി​ക്കെ, അയാൾ തനി​ക്കു നൂറു ദി​വ​സ്സ​ത്തെ ഭര​ണ​ത്തിൽ​പ്പെ​ട്ട ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ സമ്മാ​നി​ച്ചി​രു​ന്ന വി​രു​തു​വാ​ളി​നെ മാ​റോ​ട​ണ​ച്ചു. നെ​പ്പോ​ളി​യൻ സൈ​ന്യം എന്നു​പ​റ​ഞ്ഞും കൊ​ണ്ടു​മ​രി​ച്ചു. ലമാർ​ക്കാ​ക​ട്ടെ, രാ​ജ്യം എന്നു​പ​റ​ഞ്ഞു​കൊ​ണ്ടു മരി​ച്ചു.

കരു​തി​യി​രു​ന്ന​പോ​ലെ​ത്ത​ന്നെ, അയാ​ളു​ടെ മര​ണ​ത്തെ ജന​ങ്ങൾ ഒരു നഷ്ട​മാ​യി കരുതി; ഭര​ണാ​ധി​കാ​രി​കൾ ഒരു തഞ്ച​മാ​യും. ഈ മരണം ഒരു കഷ്ട​സം​ഭ​വ​മാ​യി​രു​ന്നു. കഠി​ന​മായ സക​ല​വു​മെ​ന്ന​പോ​ലെ, ഈ കഷ്ട​സം​ഭ​വം ലഹ​ള​യാ​യി പരി​ണ​മി​ച്ചേ​ക്കാം. അങ്ങ​നെ​യാ​ണു​ണ്ടാ​യ​ത്.

തലേ ദിവസം വൈ​കു​ന്നേ​ര​വും, ലമാർ​ക്കി​ന്റെ ശവ​സം​സ്കാ​രം നട​ത്താൻ നി​ശ്ച​യി​ച്ചി​രു​ന്ന പി​റ്റേ ദിവസം രാ​വി​ലെ​യും, ഘോ​ഷ​യാ​ത്ര​യ്ക്കു​ള്ള തെ​രു​വു​ക​ളി​ലൊ​ന്നായ ഫോബൂർ സാങ് ആന്ത്വാ​ണ് ഒരു ഭയ​ങ്ക​ര​മ​ട്ട​വ​ലം​ബി​ച്ചു. ആ ലഹ​ള​പി​ടി​ച്ച തെ​രു​വു​വ​ല​പ്പ​ണി മു​ഴു​വ​നും ജന​സം​സാ​രം​കൊ​ണ്ടു നി​റ​ഞ്ഞു. ആളുകൾ കഴി​വു​ള്ളേ​ട​ത്തോ​ളം ആയു​ധ​ധാ​രി​ക​ളാ​യി ആശാ​രി​മാർ തങ്ങ​ളു​ടെ പണി​പ്പു​ര​യു​ടെ വാ​തിൽ​മേ​ല്പ​ടി​ക​ളെ ‘വാതിൽ അടി​ച്ചു​പൊ​ളി​ക്കാൻ’ കൈ​യി​ലെ​ടു​ത്തു. ഒരാൾ ഒരു കീ​ഴ്ക്കാ​ലു​റ​നെ​യ്ത്തു​കാ​ര​ന്റെ കൊ​ക്ക​സ്സൂ​ചി​യെ​ടു​ത്തു കൊക്ക വലി​ച്ചു കള​ഞ്ഞു കു​റ്റി​മുന കൂർ​പ്പി​ച്ച് ഒരു കട്ടാ​ര​മു​ണ്ടാ​ക്കി. ‘ആക്ര​മി​ക്കു’വാൻ ആർ​ത്തി​പ്പെ​ടു​ന്ന മറ്റൊ​രാൾ മൂ​ന്നു​ദി​വ​സ​മാ​യി ഉടു​പ്പി​ട്ടു കി​ട​ന്നു​റ​ങ്ങു​ന്നു. ലൊം​ബി​യെ എന്നു പേരായ ഒരാ​ശാ​രി ഒരു ചങ്ങാ​തി​യെ കണ്ടു​മു​ട്ടി, ആ ചങ്ങാ​തി ചോ​ദി​ച്ചു ‘എവി​ടെ​യ്ക്ക്?’ ഏ, അപ്പോൾ എനി​ക്കാ​യു​ധ​മി​ല്ല.’ ‘എന്നി​ട്ട്?’ ‘ഞാൻ എന്റെ പണി​മു​റ്റ​ത്തെ​യ്ക്കു വട​ക്കു​നോ​ക്കി എടു​ക്കാൻ പോ​ക​യാ​ണ്.’ ‘എന്തി​ന്?’ ലൊം​ബി​യെ ചോ​ദി​ച്ചു ‘എനി​ക്ക​റി​ഞ്ഞു​കൂ​ടാ’ ചു​റു​ചു​റു​ക്കു​ള്ള ഏതോ ഒരു ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്ത​കൻ വഴി​യി​ലൂ​ടെ പോ​കു​ന്ന ചില പണി​ക്കാ​രോ​ടു പറ​ഞ്ഞു ‘നി​ങ്ങൾ ഇവിടെ വന്നാ​ട്ടെ!’ അയാൾ അവർ​ക്കു പത്തു സൂ​വി​ന്റെ വീ​ഞ്ഞു വാ​ങ്ങി​ക്കൊ​ടു​ത്തി​ട്ടു ചോ​ദി​ച്ചു: ‘നി​ങ്ങൾ​ക്കു പ്ര​വൃ​ത്തി​യു​ണ്ടോ?’ ‘ഇല്ല’ ‘നി​ങ്ങൾ ബരി​യേർ​ഷ​ര​മോ​ന്നി​നും ബരി​യേർ​മോ​ങ്ത്രു​ലി​നും നടു​ക്കു​ള്ള ഫിൽ​പി​യേ​റി​ലെ​യ്ക്കു ചെ​ല്ലിൻ; അവിടെ പണി​യു​ണ്ട്.’ ഫിൽ​പി​യേ​റിൽ ചെ​ന്ന​പ്പോൾ അവിടെ തോ​ക്കു​ക​ളും വെ​ടി​മ​രു​ന്നു​മാ​ണ് കണ്ട​ത്. ചില പ്ര​സി​ദ്ധ​നേ​താ​ക്ക​ന്മാർ വീ​ടു​വീ​ടാ​യി നട​ന്ന് ആളെ​ശ്ശേ​ഖ​രി​ച്ചി​രു​ന്നു ബരി​യേർ ദ്യു ത്രോ​ങ്ങി​ന​ടു​ത്തു ബർ​ത്തെ​ലി​മി​യു​ടെ കട​യി​ലും, പെ​ത്തി​ഷ​പ്പോ​വി​നോ​ട​ടു​ത്തു​ള്ള കപ്പ​ലി​ന്റെ കട​യി​ലും​വെ​ച്ചു കു​ടി​ക്കു​ന്ന​വർ ഒരു സഗൗ​ര​വ​മ​ട്ടിൽ അന്യോ​ന്യം സം​ഭാ​ഷ​ണം തു​ട​ങ്ങി. അവർ പറ​യു​ന്ന​തു കേ​ട്ടു. ‘നി​ങ്ങൾ നി​ങ്ങ​ളു​ടെ കൈ​ത്തോ​ക്കെ​ടു​ത്തി​ട്ടു​ണ്ടോ?’ ‘എന്റെ മാർ​ക്കു​പ്പാ​യ​ത്തി​ന്ന​ടി​യിൽ’ ‘നി​ങ്ങ​ളോ?’ ‘എന്റെ ഉൾ​ക്കു​പ്പാ​യ​ത്തി​നു​ള്ളിൽ.’ റ്യൂ ത്രു​വേർ​സി​യേ​റിൽ ബ്ലാ​ങ്ങി​ന്റെ പണി​പ്പു​ര​യ്ക്കു മുൻ​പി​ലും, മെ​സൊ​ണ​ങ്ബ്രു​ലെ​യു​ടെ പണി​മു​റ്റ​ത്ത് ആയു​ധ​പ്പ​ണി​ക്കാ​രൻ ബർ​നി​യേ​റു​ടെ മു​റി​ക്കു​മുൻ​പി​ലും വെ​ച്ച് ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ങ്ങൾ അന്യോ​ന്യം മന്ത്രി​ച്ചു. അക്കൂ​ട്ട​ത്തിൽ, ‘ദി​വ​സം​പ്ര​തി തർ​ക്കി​ക്കേ​ണ്ടി​വ​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ട്’ എജ​മാ​ന​ന്മാർ എപ്പോ​ഴും പണി​യിൽ​നി​ന്നു പി​രി​ച്ച​യ​ച്ചി​രു​ന്ന​തി​നാൽ ഒരാ​ഴ്ച​യോ​ളം​കാ​ലം ഒരി​ട​ത്തും നി​ല്ക്ക​യു​ണ്ടാ​യി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത മവോ എന്നു പേരായ ഒരാ​ളു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു അയാൾ പി​റ്റേ ദിവസം റ്യു മെ​നിൽ​മോ​ങ് താ​ങ്ങി​ലെ നട​ക്കാ​വിൽ​വെ​ച്ചു കൊ​ല്ല​പ്പെ​ട്ടു. ആ ലഹ​ള​യിൽ​ത്ത​ന്നെ കി​ട​ന്നു​ചാ​വാ​നു​ള്ള പ്രെ​ത്തൊ​വാ​ക​ട്ടെ മവോ​വി​നെ സഹാ​യി​ച്ചു; ‘നി​ങ്ങ​ളു​ടെ ഉദ്ദേ​ശ്യ​മെ​ന്താ​യി​രു​ന്നു?’എന്ന ചോ​ദ്യ​ത്തി​നു മറു​പ​ടി പറ​ഞ്ഞും: ‘രാ​ജ്യ​ക​ല​ഹം.’ ഫോബൂർ സാ​ങ്മാർ​സോ​വി​ലേ​ക്കു​ള്ള ഭര​ണ​പ​രി​വർ​ത്തന പ്ര​തി​നി​ധി​യായ ലെ​മ​രാ​ങ്ങി​നെ അവർ കാ​ത്തു. വ്യു ദ് ബേർ​സി​ലെ മൂ​ല​യ്ക്കൽ പണി​ക്കാർ യോഗം കൂടി. കു​റി​വാ​ക്കു​ക​ളെ അവർ പര​സ്യ​മാ​യി​ത്ത​ന്നെ കൈ​മാ​റി.

അതു​പ്ര​കാ​രം, വെ​യി​ലും മഴ​യു​മു​ള്ള ഒരു ദി​വ​സ​മായ ജൂൺ 5-ാംനു മുൻ​ക​രു​തൽ​മൂ​ലം വലു​പ്പം കൂ​ടി​യി​രു​ന്ന ഭട​സം​ഘ​ത്താൽ പരി​വൃ​ത​മായ ലമാർ​ക്കി​ന്റെ ശവ സം​സ്കാ​ര​ഘോ​ഷം പാ​രി​സ് കട​ന്നു. മൂ​ടു​പ​ട​മി​ട്ട ചെ​ണ്ട​ക​ളോ​ടും താ​ഴ്ത്തി​പ്പി​ടി​ച്ച തോ​ക്കു​ക​ളോ​ടും കൂടിയ രണ്ടു പട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പു​കൾ, അരയിൽ വാ​ളു​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടിയ രണ്ടാ​യി​രം രാ​ഷ്ട്രീയ രക്ഷി​ഭ​ട​ന്മാർ ശവ​മ​ഞ്ച​ത്തി​ന് അക​മ്പ​ടി​കൂ​ടി. ശവ​വ​ണ്ടി വലി​ച്ചി​രു​ന്ന​തു ചെ​റു​പ്പ​ക്കാ​രാ​ണ്. ബഹു​മാ​ന​ചി​ഹ്ന​മായ തൂ​പ്പു​ചെ​ണ്ടും വഹി​ച്ച അനാ​ഥ​മ​ന്ദി​ര​ത്തി​ലെ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്മാർ അതിനെ തൊ​ട്ട​ടു​ത്തു നട​ന്നി​രു​ന്നു. ഉട​നെ​ക്ഷു​ഭി​ത​വും അപ്ര​തീ​ക്ഷി​ത​വും സം​ഖ്യാ​തീ​ത​വു​മായ ഒരു ജന​ക്കൂ​ട്ടം—പൊ​തു​ജന സു​ഹൃ​ത്സം​ഘ​ത്തി​ലെ അം​ഗ​ങ്ങൾ, നി​യ​മ​വി​ദ്യാർ​ത്ഥി​കൾ, വൈ​ദ്യ​വി​ദ്യാർ​ത്ഥി​കൾ, എല്ലാ രാ​ജ്യ​ത്തു​നി​ന്നു​മു​ള്ള അഭ​യാർ​ത്ഥി​കൾ, സ്പെ​യി​നി​ലേ​യും ഇറ്റ​ലി​യി​ലേ​യും ജർ​മ്മ​നി​യി​ലേ​യും പോ​ള​ണ്ടി​ലേ​യും കൊ​ടി​ക്കൂ​റ​കൾ, മൂ​ന്നു നി​റ​മു​ള്ള നേർ​ക്കൊ​ടി​കൂ​റ​കൾ, എല്ലാ​ത്ത​ര​വും കൊ​ടി​യ​ട​യാ​ള​ങ്ങൾ, പച്ച​ത്തു​പ്പു​ക​ളും ഇള​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ടു​ള്ള കു​ട്ടി​കൾ, അന്നു പണി​ക്കു പോ​വാ​തെ ശഠി​ച്ചു നി​ന്നി​രു​ന്ന ആശാ​രി​മാ​രും കല്ലു​വെ​ട്ടി​ക​ളും കട​ലാ​സ്സു​തൊ​പ്പി​കൊ​ണ്ടു വേർ​തി​രി​ച്ച​റി​യാ​വു​ന്ന അച്ച​ടി​വേ​ല​ക്കാർ ഇങ്ങ​നെ—ഈര​ണ്ടു പേ​രാ​യും മു​മ്മൂ​ന്നു പേ​രാ​യും വരി ചേർ​ന്നു, കൂ​ക്കി​വി​ളി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു, മി​ക്ക​പേ​രും വടി വീ​ശി​യും, ചിലർ വാൾ വീ​ശി​യും, ഒരു ക്ര​മ​വു​മി​ല്ലാ​തെ​യും എന്നാൽ ഒരാ​ത്മാ​വോ​ടു​കൂ​ടി​യും, ചി​ല​പ്പോൾ ഒരു ലഹ​ള​പി​ടി​ച്ച കൂ​ട്ട​പ്പാ​ച്ചി​ലാ​യും വീ​ണ്ടും വരി​ചേർ​ന്നും വന്ന​ടി​ഞ്ഞു. സൈ​ന്യാം​ഗ​ങ്ങൾ സ്വയം നേ​താ​ക്ക​ന്മാ​രാ​യി; ഒരു കൂ​ട്ടു​കൈ​ത്തോ​ക്ക് ആളുകൾ കാണെ പി​ടി​ച്ചി​ട്ടു​ള്ള ഒരാൾ ആ ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തെ പരീ​ക്ഷ​ണം ചെ​യ്യു​ന്ന​താ​യി തോ​ന്നി; അയാ​ളു​ടെ മുൻ​പിൽ ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ങ്ങൾ വഴി​മാ​റി​യി​രു​ന്നു. നട​ക്കാ​വു​ക​ളി​ലെ നട​വ​ഴി​ക​ളി​ലും, മര​ങ്ങ​ളു​ടെ കൊ​മ്പു​ക​ളി​ലും, ജനാ​ല​പ്പു​റം​ത​ട്ടു​ക​ളി​ലും, കി​ളി​വാ​തി​ല്ക്ക​ലും, മേ​ല്പു​ര​കൾ​ക്കു മു​ക​ളി​ലു​മാ​യി പു​രു​ഷ​ന്മാ​രു​ടേ​യും സ്ത്രീ​ക​ളു​ടേ​യും കു​ട്ടി​ക​ളു​ടേ​യും തല നി​റ​ഞ്ഞു; എല്ലാ കണ്ണു​ക​ളി​ലും ഉൽ​ക്ക​ണ്ഠ തി​ങ്ങി. ആയു​ധ​ധാ​രി​ക​ളായ ഒരാൾ​ക്കൂ​ട്ടം കട​ന്നു​പോ​യി; ഭയ​പ്പെ​ട്ടു​പോയ ഒരാൾ​ക്കൂ​ട്ടം അതു നോ​ക്കി​നി​ന്നു.

ഭര​ണാ​ധി​കാ​രി​ക​ളാ​ണെ​ങ്കിൽ, അവർ എല്ലാം കണ്ടു​വെ​യ്ക്കു​ക​യാ​ണ്. വാ​ളി​ന്മേൽ കൈ​വെ​ച്ചു​കൊ​ണ്ട് അവർ ശ്ര​ദ്ധി​ച്ചു​നോ​ക്കി. കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്തു കയറി, തലയിൽ കാ​ഹ​ള​ങ്ങ​ളോ​ടു​കൂ​ടി, തി​ര​പ്പെ​ട്ടി​കൾ നിറയെ തി​ര​യാ​യി, തോ​ക്കു​ക​ളും നി​റ​ച്ചു​നാ​ലു കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പു​കൾ, പതി​ന​ഞ്ചാം ലൂയി എന്ന സ്ഥ​ല​ത്തു, മുൻ​പോ​ട്ടു പാ​ഞ്ഞെ​ത്തു​വാൻ തെ​യ്യാ​റാ​യി നി​ല്ക്കു​ന്നു; ലത്തീൻ​പ്ര​ദേ​ശ​ത്തും ഴാർ​ഴാ​ങ് ദ് പ്ലാ​ന്തി​ലും നഗ​ര​ര​ക്ഷി​ഭ​ട​സം​ഘം തെ​രു​വു​തെ​രു​വാ​യി അണി​നി​ന്നി​രു​ന്നു; അല്ലോ​വാ​ങ്ങിൽ ഒരു സാദി സൈ​ന്യ​മു​ണ്ട് ഗ്രേ​വിൽ 12-ാം വകു​പ്പു കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യു​ടെ പകുതി-​ ബാ​ക്കി​ഭാ​ഗം—ബസ്തീ​ലി​ലാ​യി​രു​ന്നു; സെ​ലെ​സ്താ​ങ്ങിൽ ആറാം വകു​പ്പു സാദി സൈ​ന്യം; ലു​വ്യ​രാ​ജ​ധാ​നി​യു​ടെ മു​റ്റം നിറയെ പീ​ര​ങ്കി​പ്പ​ട്ടാ​ള​വും. ബാ​ക്കി​യു​ള്ള സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളെ​ല്ലാം അതാതു താ​വ​ള​ങ്ങ​ളിൽ​ത്ത​ന്നെ​യാ​യി​രു​ന്നു—പാ​രി​സ്സി​ന്റെ ചു​റ്റു​പു​റ​ങ്ങ​ളി​ലു​ള്ള സൈ​ന്യ​ങ്ങ​ളെ കൂ​ട്ടാ​തെ​യാ​ണ്— അസ്വ​സ്ഥ​രാ​യി​രു​ന്ന​തു​കൊ​ണ്ടു ഭര​ണാ​ധി​കാ​രി​കൾ ആ ഭയ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ന്ന പൊ​തു​ജ​ന​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ മേൽ വീഴാൻ പാ​ക​ത്തിൽ ഇരു​പ​ത്തി​നാ​ലാ​യി​രം പട്ടാ​ള​ക്കാ​രെ നഗ​ര​ത്തി​നു​ള്ളി​ലും മു​പ്പ​തി​നാ​യി​രം പേരെ നഗ​ര​ത്തി​നു പു​റ​ത്തും തെ​യ്യാ​റാ​ക്കി​യി​ട്ടു​ണ്ട്.

കൊ​ട്ടാ​ര​പ്പ​രി​ചാ​ര​ക​ന്മാ​രു​ടെ ഇടയിൽ പലതരം വി​രു​ദ്ധ​സം​സാ​ര​ങ്ങൾ നട​ന്നു. രാ​ജ​ഭ​ക്ത​ന്മാ​രു​ടെ സൂ​ത്ര​പ്പ​ണി​ക​ളെ​പ്പ​റ്റി​യും സൂ​ചി​പ്പി​ച്ചി​രു​ന്നു. പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങൾ ചക്ര​വർ​ത്തി​പ​ദ​ത്തി​ലി​രു​ത്താൻ നി​ശ്ച​യി​ച്ചി​രി​ക്കെ, ഈശ്വ​രൻ കൊ​ന്നു​ക​ള​യാൻ കരു​തി​യി​രു​ന്ന ദ്യു​ക് ദ് റെ​യി​ഷ് താ​ദി​നെ​പ്പ​റ്റി അവർ സം​സാ​രി​ച്ചു. ഇന്നും ആരെ​ന്ന​റി​ഞ്ഞി​ട്ടി​ല്ലാ​ത്ത ഒരാൾ, പൊ​തു​ജ​ന​ങ്ങൾ കൈ​യി​ലാ​ക്കി​യി​രു​ന്ന രണ്ട് ‘ഓവർ​സി​യർ’ മാർ ഒരു നി​ശ്ചി​ത​സ​മ​യ​ത്തു ജന​സം​ഘ​ത്തി​ന് ആയു​ധ​പ്പ​ണി​പ്പു​ര​യു​ടെ വാതിൽ തു​റ​ന്നു​കൊ​ടു​ക്കു​മെ​ന്ന് അറി​യി​ച്ചു. അവിടെ കൂ​ടി​യി​രു​ന്ന​തിൽ അധികം പേ​രു​ടേ​യും മറ​വ​റ്റ നെ​റ്റി​ത്ത​ട​ങ്ങ​ളിൽ ഉദി​ച്ചു​ക​ണ്ടി​രു​ന്ന​ത് ആശാ​ഭം​ഗ​ത്തോ​ടു കൂ​ടി​ക്ക​ലർ​ന്ന ഉത്സാ​ഹ​മാ​ണ്. എന്നാൽ അത്ത​രം ക്ര​മ​ര​ഹി​ത​മെ​ങ്കി​ലും ഉൽ​കൃ​ഷ്ട​ത​ര​മായ മനോ​വൃ​ത്തി​യാൽ പ്രേ​രി​ത​മായ ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​നി​ട​യിൽ ദു​ഷ്ട​ന്മാ​രു​ടെ മു​ഖ​ങ്ങ​ളും ‘നമു​ക്കു കൊ​ള്ള​യി​ടുക’ എന്നു പറഞ്ഞ നി​കൃ​ഷ്ട​വ​ക്ത്ര​ങ്ങ​ളും അവി​ട​വി​ടെ​യു​ണ്ട്. കു​ഴി​നി​ല​ങ്ങ​ളു​ടെ അടി​ത്ത​ട്ടു കു​ത്തി​യി​ള​ക്കു​ക​യും വെ​ള്ള​ത്തിൻ​മീ​തെ ആകെ ചളി പൊ​ന്തി​ക്കു​ക​യും ചെ​യ്യു​ന്ന ചില ലഹ​ള​ക​ളു​ണ്ട്. ‘നല്ല പയ​റ്റെ’ത്തിയ പൊ​ല്ലീ​സ്സു​കാർ​ക്ക് അപ​രി​ചി​ത​മ​ല്ലാ​ത്ത ഒര​സാ​ധാ​ര​ണ​ക്കാ​ഴ്ച.

അസ്വാ​സ്ഥ്യ​മ​യ​മായ മന്ദ​ഗ​തി​യിൽ ഘോ​ഷ​യാ​ത്ര പരേ​ത​ന്റെ വീ​ട്ടിൽ​നി​ന്നു നട​ക്കാ​വു​ക​ളി​ലൂ​ടെ ബസ്തീൽ​വ​മെ എത്തി. ഇട​യ്ക്കി​ട​യ്ക്കു മഴ പെ​യ്തു, ആ ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​ന്നു മഴ നി​സ്സാ​ര​മാ​യി​രു​ന്നു. പല സം​ഭ​വ​ങ്ങ​ളും— വങ്ദോം​സ്തം​ഭ​ത്തെ ശവ​മ​ഞ്ചം പ്ര​ദ​ക്ഷി​ണം വെ​ച്ച​ത്, തലയിൽ തൊ​പ്പി​യോ​ടു​കൂ​ടി ഒരു ജനാ​ല​പ്പു​റ​ന്ത​ട്ടിൽ കാ​ണ​പ്പെ​ട്ട ഫി​റ്റ്സ് ജെ​യിം​സി​ന്റെ മേ​ലെ​യ്ക്കു കല്ലേ​റു​ണ്ടാ​യ​ത്, ഒരു പൊ​തു​ജ​ന​ക്കൊ​ടി​ക്കൂ​റ​യിൽ​നി​ന്നു പഴയ പൂ​വൻ​കോ​ഴി​യ​ട​യാ​ളം പറി​ച്ചെ​ടു​ത്തു ചളി​യി​ലി​ട്ടു ചവു​ട്ടി​യ​ത്, സാങ് മർ​തെ​ങ് പ്ര​ദേ​ശ​ത്തു​വെ​ച്ച് ഒരു വാൾ​വെ​ട്ടു​കൊ​ണ്ട് ഒരു പൊ​ല്ലീ​സ്സു​കാ​ര​ന്നു മു​റി​യേ​റ്റ​ത്, 12–50 വകു​പ്പു കാ​ലാൾ​പ്പ​ട​യി​ലെ ഒരു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥൻ ഞാൻ പൊ​തു​ജ​ന​ഭാ​ഗ​ത്താ​ണ് എന്നു വി​ളി​ച്ചു​പ​റ​ഞ്ഞ​ത്, പു​റ​ത്തേ​യ്ക്കി​റ​ങ്ങ​രു​തെ​ന്നു​ള്ള ആജ്ഞ​യെ അതി​ലം​ഘി​ച്ച് ശി​ല്പ​വി​ദ്യാ​ല​യ​ത്തി​ലെ വി​ദ്യാർ​ത്ഥി​കൾ അപ്ര​തീ​ക്ഷി​ത​മാ​യി വന്നു​ചേർ​ന്ന​ത്, ‘ശി​ല്പ​വി​ദ്യാ​ല​യ​ത്തി​നു​ദീർ​ഘാ​യു​സ്സ്! ജന​പ്ര​തി​നി​ധി​ഭ​ര​ണ​ത്തി​നു ദീർ​ഘാ​യു​സ്സ്’ എന്നു​ള്ള ആർ​പ്പു​വി​ളി—ഇതെ​ല്ലാം, ശവ​സം​സ്കാ​ര​ഘോ​ഷ​യാ​ത്ര​യിൽ അവി​ട​വി​ടെ​യു​ണ്ടായ സവി​ശേ​ഷ​ത​ക​ളാ​ണ്. ബസ്തീ​ലിൽ​വെ​ച്ചു ഫോ​ബൂർ​സാ​ങ് അന്ത്യാ​ങ്ങിൽ​നി​ന്ന് ഇറ​ങ്ങി​വ​ന്ന അസാ​ധാ​ര​ണ​ങ്ങ​ളും ഭയ​ങ്ക​ര​ങ്ങ​ളു​മായ നീണ്ട പു​രു​ഷാ​ര​ങ്ങൾ ഘോ​ഷ​യാ​ത്ര​യ്ക്ക് ഒരേ​പ്പു​ണ്ടാ​ക്കി, ഒരു​ത​രം വല്ലാ​ത്ത പത​ഞ്ഞു​മ​റി​യൽ ആ ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തെ ക്ഷോ​ഭി​ച്ചു.

ഒരാൾ മറ്റൊ​രാ​ളോ​ട് പറ​ഞ്ഞു​കേ​ട്ടു; ‘ഒരു ചു​ക​ന്ന താ​ടി​യു​ള്ള ആ ആളെ​ക​ണ്ടു​വോ?, വെടി വെ​യ്ക്കാ​റാ​യാൽ നമു​ക്ക് അതി​നു​ള്ള ആജ്ഞ തരാൻ അദ്ദേ​ഹ​മാ​ണ്.’ ആ ചെ​മ്പൻ​താ​ടി​ക്കാ​രൻ ഇതേ ചു​മ​ത​ല​യോ​ടു​കൂ​ടി​ത്ത​ന്നെ മറ്റൊ​രു ലഹ​ള​യി​ലും, ക്വെ​നി​സെ പ്ര​ദേ​ശ​ത്തു നട​ന്ന​തി​ലും, ഉണ്ടാ​യി​രു​ന്നു എന്നു തോ​ന്നു​ന്നു.

ശവ​വ​ണ്ടി ബസ്തീൽ കട​ന്നു, ചെ​റു​വാൽ പി​ന്നി​ട്ട്, ഓസ്തെർ​ലി​ത്സ് പാ​ല​ത്തി​ന്റെ പുൽ​ത്ത​കി​ടി​യി​ലെ​ത്തി. അവിടെ അതു നി​ന്നു. ആ സമ​യ​ത്ത് ഒന്നോ​ടി​ച്ചു നോ​ക്കു​ന്ന​പ​ക്ഷം തല പുൽ​ത്ത​കി​ടി​യി​ലും വാൽ​ബൂ​ദോ​ങ് പാ​താ​റി​ലു​മാ​യു​ള്ള ഒരു വാൽ​ന​ക്ഷ​ത്ര​ത്തി​ന്റെ മട്ടു തോ​ന്നി​ക്കു​ന്ന ആ ആൾ​ക്കൂ​ട്ടം ബസ്തീൽ മു​ഴു​വ​നും മൂടി, പൊർ​ത്സാ​ങ്മർ​തെ​ങ് വരെ നട​ക്കാ​വിൽ നീ​ണ്ടു​നി​ന്നി​രു​ന്നു ശവ​വ​ണ്ടി​യു​ടെ ചു​റ്റും ഒരു വൃ​ത്തം വര​ച്ചി​ട്ടു​ണ്ട്. വമ്പി​ച്ച ജന​സം​ഘം ഒന്നും മി​ണ്ടു​ന്നി​ല്ല ലഫ​യെ​ത്ത് സം​സാ​രി​ച്ചു. ലമാർ​ക്കോ​ട് അവ​സാ​ന​യാ​ത്ര പറ​ഞ്ഞു. ഇത് ഉത്കൃ​ഷ​ട​വും ഉള്ളിൽ​ത്ത​ട്ടു​ന്ന​തു​മായ ഒരു ഘട്ട​മാ​യി​രു​ന്നു, എല്ലാ​വ​രും തൊ​പ്പി​യെ​ടു​ത്തു, എല്ലാ​വ​രു​ടേ​യും ഹൃദയം മി​ടി​ച്ചു.

പെ​ട്ടെ​ന്നു കറു​ത്ത ഉടു​പ്പി​ട്ടി​ട്ടു​ള്ള ഒരാൾ കു​തി​ര​പ്പു​റ​ത്ത ഒരു ചു​ക​ന്ന കൊ​ടി​യോ​ടു​കൂ​ടി—മറ്റു ചി​ല​രു​ടെ പക്ഷ​ത്തിൽ ഒരു ചു​ക​ന്ന സ്വാ​ത​ന്ത്ര്യ​ത്തൊ​പ്പി അറ്റ​ത്തു​ള്ള ഒരു കു​ന്ത​ത്തോ​ടു​കൂ​ടി—ആ ആൾ​ക്കൂ​ട്ട​ത്തി​നു നടു​വിൽ ആവിർ​ഭ​വി​ച്ചു ലഫ​യേ​ത്ത് തല തി​രി​ച്ചു. എക്സെൽ​മാ​ങ് ഘോ​ഷ​യാ​ത്ര​യെ വി​ട്ടു​പോ​യി. ഈ ചു​ക​പ്പു​കൊ​ടി ഒരു ക്ഷോ​ഭ​മു​ണ്ടാ​ക്കി, അതി​നി​ട​യ​ക്ക് അതു മറ​യു​ക​യും​ചെ​യ്തു. ബൂർ​ദോ​ങ് മു​ത​ല്ക്ക് ഓസ്തെർ​ലി​ത്സ് പാ​ലം​വ​രെ​യ്ക്കും തി​ര​മാ​ല​ക​ളെ​പ്പോ​ലു​ള്ള ആർ​പ്പു​വി​ളി​ക​ളിൽ ഒന്നു ജന​ക്കൂ​ട്ട​ത്തെ ഇള​ക്കി​മ​റി​ച്ചു രണ്ടു പടു​കൂ​റ്റൻ​കൂ​ക്കി​വി​ളി ആകാ​ശ​ത്തേ​ക്കു പൊ​ങ്ങി, ‘ലമാർ​ക്കി​നെ സം​സ്കാ​ര​സ്ഥ​ല​ത്തേ​ക്കു ലഫ​യേ​ത്തി​നെ ടൗൺ​ഹാ​ളി​ലേ​ക്ക്!’ ജന​സം​ഘ​ത്തി​ന്റെ ആർ​പ്പു​വി​ളി​കൾ​ക്കി​ട​യിൽ. ചില ചെ​റു​പ്പ​ക്കാർ തങ്ങ​ളെ പൂ​ട്ടി​ക്കെ​ട്ടി ശവ​വ​ണ്ടി​യി​ലു​ള്ള ലമാർ​ക്കി​നേ​യും കൊ​ണ്ടു് ഓസ്തെ​ലി​ത്സ് പാലം വഴി​ക്കു നട​ന്നു; ലഫ​യേ​ത്തി​നെ ഒരു കൂ​ലി​വ​ണ്ടി​യിൽ​ക്കേ​റ്റി മോർ​ലാ​ങ് പാ​താർ​വ​ഴി​ക്കും കൊ​ണ്ടു​പോ​യി.

ലഭി​യേ​ത്തി​ന്റെ ചു​റ്റും​കൂ​ടി അഭി​ന​ന്ദി​ച്ചി​രു​ന്ന​വ​രു​ടെ കൂ​ട്ട​ത്തിൽ ലെ​ഡി​ഗ്സ് നൈദർ എന്നു പേരായ ഒരു ജർ​മ്മ​നി​ക്കാ​ര​നു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; അയാൾ ഒരു നൂറു വയ​സ്സാ​യ​തി​നു​ശേ​ഷം പി​ന്നീ​ടു മരി​ച്ചു; അയാൾ 1776-ലെ യു​ദ്ധ​ത്തി​ലു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു; അയാൾ വാ​ഷി​ങ്ട​ന്റെ കീഴിൽ ടെ​ന്റൻ യു​ദ്ധ​ത്തി​ലു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ലഫ​യേ​ത്തി​ന്റെ കീഴിൽ ബ്രാ​ണ്ടി​വേ​നി​ലും.

ഈയി​ട​യ്ക്ക് ഇട​ത്തേ പു​ഴ​വ​ക്ക​ത്തു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്ന നഗ​ര​ര​ക്ഷി​സാ​ദി​കൾ മുൻ​പോ​ട്ടു വരാൻ തു​ട​ങ്ങി; അവർ പാ​ല​ത്തെ തട​യാ​നെ​ത്തി; വല​ത്തേ പു​ഴ​വ​ക്ക​ത്തു​ള്ള സെ​ലെ​സ്താ​ങ്ങിൽ​നി​ന്നു കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​ക​ളും എത്തി​ക്കൂ​ടി; മോർ​ലാ​ങ് പാ​താ​റി​ലേ​ക്കു​ള്ള മാർ​ഗ്ഗം തട​ഞ്ഞു, ലഫ​യേ​ത്തി​നെ വലി​ച്ചു​കൊ​ണ്ടു​പോ​യി​രു​ന്ന​വർ പാ​താ​റി​ന്റെ മൂ​ല​യ്ക്കൽ​വെ​ച്ച് ആ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തെ കണ്ടെ​ത്തി ഉച്ച​ത്തിൽ​പ്പ​റ​ഞ്ഞു; ‘കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ളം!’ കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​കൾ, മി​ണ്ടാ​തെ, ഒരു കാൽ​ന​ട​യു​ടെ വേ​ഗ​ത്തിൽ, ജീ​നി​യു​റ​ക​ളിൽ കൈ​ത്തോ​ക്കു​ക​ളോ​ടു​കൂ​ടി, വാ​ളു​കൾ ഉറ​യി​ലി​ട്ടു, തോൽ​സ്സ​ഞ്ചി​ക​ളിൽ തോ​ക്കും തൂ​ക്കി, വ്യ​സ​ന​മ​യ​മായ ഉത്ക​ണ്ഠ​യോ​ടു​കൂ​ടി മുൻ​പോ​ട്ടു വന്നു.

ആ ചെ​റു​പാ​ല​ത്തി​ന് ഇരു​ന്നൂ​റ​ടി അടു​ത്താ​യ​പ്പോൾ അവർ നി​ന്നു. ലഫ​യേ​ത്ത് ഇരി​ക്കു​ന്ന വണ്ടി അവ​രു​ടെ അടു​ക്ക​ലെ​ത്തി; അവർ വരി​നിര തു​റ​ന്നു, വണ്ടി അതിലേ കട​ത്തി​യ​യ​ച്ചു. വീ​ണ്ടും വരി​കൂ​ടി. ആ ഘട്ട​ത്തിൽ കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​വും ജന​ക്കൂ​ട്ട​വും തമ്മിൽ​ത്തൊ​ട്ടു. സ്ത്രീ​കൾ പേ​ടി​ച്ചു പറ​പ​റ​ന്നു. ആ അപാ​യ​ക​ര​മായ നി​മി​ഷ​ത്തിൽ എന്തു​ണ്ടാ​യി? ആർ​ക്കും പറയാൻ വയ്യാ. രണ്ടു മേ​ഘ​ങ്ങൾ ഒന്നി​ച്ചു മു​ട്ടു​ന്ന​ഒ​രി​രു​ണ്ട സമ​യ​മാ​ണ​ത്. എതിർ​ക്കാൻ കല്പി​ക്കു​ന്ന കാ​ഹ​ള​വി​ളി പി​ന്നിൽ നി​ന്നു​കേ​ട്ടു എന്നു ചിലർ പറ​യു​ന്നു; മറ്റു ചി​ല​രു​ടെ പക്ഷ​ത്തിൽ, ഒരു കു​ട്ടി ഒരു കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​യു​ടെ മേൽ ഒരു കട്ടാ​രം കു​ത്തി​യി​റ​ക്കി. വാ​സ്ത​വ​മെ​ന്തെ​ന്നാൽ, മൂ​ന്നു​വെ​ടി പെ​ട്ടെ​ന്നു പൊ​ട്ടി; ഒന്നാ​മ​ത്തേ​തു കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​ത്തി​ന്റെ മേ​ലു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​നായ ഷോ​ലെ​യെ കൊ​ന്നു; രണ്ടാ​മ​ത്ത​തു ജനാ​ല​യ​ട​യ്ക്കാൻ പു​റ​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്ന ഒരു ചെ​കി​ടു​പൊ​ട്ടി​യായ കി​ഴ​വി​യെ കൊ​ന്നു; മൂ​ന്നാ​മ​ത്തേ​ത് ഒരു പട്ടാള മേ​ലു​ദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​ന്റെ ചു​മ​ല​രി​ഞ്ഞു; ഒരു സ്ത്രീ നി​ല​വി​ളി​ച്ചു; ‘അവർ​ക്കു തി​ടു​ക്കം കൂടി’ ഉത്ത​ര​ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ അതേ​വ​രെ താ​വ​ള​ത്തി​ലാ​യി​രു​ന്ന ഒരു കു​തി​ര​പ്പ​ട്ടാ​ള​വ​കു​പ്പു വാ​ളൂ​രി​പ്പി​ടി​ച്ചു. കു​തി​ര​ക​ളെ ക്ഷ​ണ​ത്തി​ലോ​ടി​ച്ചു, റ്യൂ ബസ്സൊം​പി​യേ​റി​ലൂ​ടേ​യും ബൂർ​ദോ​ങ്ങി​ലൂ​ടേ​യു​മാ​യി സർ​വ്വ​ത്തേ​യും തട്ടി​നീ​ക്കി​ക്കൊ​ണ്ട് എത്തി​ച്ചേർ​ന്നു.

ഇനി ഒന്നും പറ​യാ​നി​ല്ല; കൊ​ടു​ങ്കാ​റ്റു ചങ്ങല വി​ട്ടു; കല്ലു​കൾ മഴ​പോ​ലെ വന്നു​വീ​ണു, ഒരു കൂ​ട്ട​വെ​ടി​യു​ണ്ടാ​യി, പലരും പു​ഴ​യി​ലേ​യ്ക്കു പാ​ഞ്ഞു. സെ​യിൻ​ന​ദി​യു​ടെ ചെ​റു​കൈ​വ​ഴി​യി​ലെ​ങ്ങും ആളുകൾ നി​റ​ഞ്ഞു. ലൂ​വി​യേ​റി​ലെ മര​ച്ചാ​പ്പ—ക്ഷ​ണ​ത്തിൽ കൈ​യിൽ​ക്കി​ട്ടിയ ആ പരന്ന കോട്ട-​ദ്വന്ദ്വയുദ്ധക്കാരെക്കൊണ്ടുരോമം എടു​ത്തു​പി​ടി​ച്ച​പോ​ലെ​യാ​യി. കു​റ്റി​കൾ പറി​ച്ചു കൈ​ത്തോ​ക്കു​കൾ ഒഴി​ഞ്ഞു​തു​ട​ങ്ങി, വഴി​മു​ട​ക്കൽ ആരം​ഭി​ച്ചു. പി​ന്നോ​ക്കം തള്ളി​പ്പോയ ചെ​റു​പ്പ​ക്കാർ ശവ​വ​ണ്ടി​യും​കൊ​ണ്ട് ഓസ്തെർ​ലി​ത്സ് പാലം ഒരോ​ട്ട​ത്തിൽ​പ്പി​ന്നി​ട്ടു, നഗ​ര​ര​ക്ഷി​സം​ഘം മുൻ​പോ​ട്ടു പാ​ഞ്ഞെ​ത്തി, കു​തി​ര​പ്പ​ട​യാ​ളി​കൾ വാ​ളൂ​രി ഉല​ച്ചു. ആൾ​ക്കൂ​ട്ടം നാ​നാ​ഭാ​ഗ​ത്തെ​യ്ക്കു​മാ​യി​ച്ചി​ന്നി, യു​ദ്ധം തു​ട​ങ്ങി എന്ന സം​സാ​രം പാ​രി​സ്സി​ന്റെ​നാ​ലു​ഭാ​ഗ​ത്തെ​ക്കും പറ​ന്നെ​ത്തി. ആളുകൾ കൂ​ക്കി​വി​ളി​ച്ചു; ‘ആയു​ധ​മെ​ടു​ക്കു​വിൻ’ ആളുകൾ പാ​യു​ന്നു, തട്ടി​ത്ത​ട​യു​ന്നു, പറ​പ​റ​ക്കു​ന്നു, എതിർ​ത്തു​നി​ല്ക്കു​ന്നു. കാ​റ്റു​തി​യ്യി​നെ എന്ന​പോ​ലെ ശു​ണ്ഠി ലഹളയെ ദു​ര​ത്തെ​യ്ക്കു പര​ത്തു​ന്നു.